OYUNUN YENİ KURALI - Ülkelerin ekonomik performanslarının büyük bir ölçüde ilişkili hale geldiği dış ticaret zaman içerisinde hızla gelişen bir yapıya sahiptir. Öyle ki, TradeMap verilerine göre 2001 yılında 6,1 trilyon dolar olan dünya ihracatı 2013 yılı sonunda 18 trilyon dolara; 6,3 trilyon dolar olan dünya ithalatı ise 18,8 trilyon dolara yükselmiştir. Dünya ticaret hacmi ise bu dönemde yıllık dönemde yüzde 196 oranında artış göstermiştir. n Grafik 1: Dünya İhracatı, İthalatı ve Toplam Geliri (2001-2013) (Sol Eksen: İhracat ve İthalat; Sağ Eksen: GSYH) MERT CAN DUMAN TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi İktisat Bölümü mcduman@etu.edu.tr Kaynak: TradeMap ve Dünya Bankası Dünya ihracatı ve ithalatının hızlı artışına paralel olarak ülkelerin tekil ticaret istatistikleri de 2001-2013 yılları arasında çok hızlı bir gelişme göstermiştir. 2001 yılında dünya ihracatının yalnızca yüzde 4 ünü karşılayan Çin, 2013 yılı sonunda yüzde 731 lik bir değer artışı ile dünya ihracatının yüzde 12 sini yapan bir ülke haline gelirken aynı dönemdeki yüzde 701 lik artış ile dünya ithalatının da yüzde 10 unu karşılayan bir ülke konumuna gelmiştir. Buna karşın, 2001 yılında dünya ihracatının yüzde www.iktisatvetoplum.com
2 İKTİSAT VE TOPLUM SAYI 47 2014 n Tablo 1: Seçilmiş Ülkelerin İhracat ve İthalat İstatistikleri (2001-2013) (Bin Dolar) İhracat Ülke 2001 Pay 2013 Pay Değişim Çin 266.098.209 4% 2.210.522.658 12% 731% ABD 731.005.998 12% 1.578.001.362 9% 116% Almanya 571.426.720 9% 1.458.646.978 8% 155% Japonya 403.363.609 7% 715.097.244 4% 77% Güney Kore 150.430.886 2% 559.618.559 3% 272% Birleşik Krallık 272.578.258 4% 548.967.453 3% 101% Türkiye 31.333.944 1% 151.868.551 1% 385% İthalat Ülke 2001 Pay 2013 Pay Değişim ABD 1.180.073.832 19% 2.328.328.633 12% 97% Çin 243.552.881 4% 1.949.934.687 10% 701% Almanya 486.022.068 8% 1.194.482.625 6% 146% Japonya 349.300.362 6% 833.166.061 4% 139% Birleşik Krallık 337.958.062 5% 655.698.173 3% 94% Güney Kore 141.097.086 2% 515.572.970 3% 265% Türkiye 41.399.079 1% 251.650.560 1% 508% Kaynak: TradeMap 12 sini, dünya ithalatının ise yüzde 19 unu karşılayan ABD, 2013 yılına gelindiğinde dünya ihracatının ve ithalatının sırasıyla yüzde 9 unu ve yüzde 12 sini karşılar duruma gelerek dış ticaret üzerindeki hâkim konumunu biraz olsun yitirmiştir. Türkiye ise 2001-2013 döneminde ihracatını yüzde 385 oranında, ithalatını ise yüzde 508 oranında arttırarak yaklaşık 404 milyar dolar dış ticaret hacmine ulaşmayı başarmıştır. Dünya ticareti bu denli hızla gelişirken ülkeler arasındaki ticari ilişkiler de tüm ülkelerin üzerinde mutabık kalmak zorunda olacağı anlaşmalardan ziyade gerek ikili gerekse de çoklu ticari anlaşmalar çevresinde olgunlaşmaya başlamıştır. 15 Nisan 1994 ilan edilen Marakeş Deklarasyonu nun ardından 1 Ocak 1995 te kurulan Dünya Ticaret Örgütü nün hedef edindiği çok taraflı ticaret sisteminin yasal ve kurumsal zemini konumunda yer alması ve hem toplu görüşmeler hem de müzakereler ile ülkeler arasında ticari ilişkilerin geliştirilmesi amaçlarından giderek uzaklaşması, ülkelerin ikili ve/ya çoklu ticari anlaşmalara yönelmesindeki en büyük desteklerden biri olmuştur. 2001 de başlayan Doha Turu nun sonuçlanma tarihi çok geride kalsa da hala neticelendirilememesi, Dünya Ticaret Örgütü nün ülkeler arasındaki ticari ilişkileri geliştirici ilk yazılı mutabakatını, kuruluşundan yaklaşık 18 yıl sonra gerçekleştirebilmiş olması (Aralık 2013, Bali Paketi); ülkelerin ticari ilişkilerinin geliştirilmesinde DTÖ den daha etkin yöntemlere gerek duyduklarının birer göstergesi durumundadır. Bunun yanında ülkeler, ikili ve/ya çoklu ticari ilişkilerin geliştirilmesinde mal ticaretinin yanında hizmet ticareti, kamusal alımlar, yatırım ortamının geliştirilmesi, fikri ve sınaî hakların düzenlenmesi konularında da istişare içerisinde bulunmakta; bu durum günümüzde ülkeler arasındaki işbirliklerinin sıradan serbest ticaret anlaşmalarından daha kapsamlı hale getirmektedir. Bu çerçevede son zamanlarda küresel ticaret yapısını değiştirebilecek ve oyunun kurallarını baştan belirleyebilecek iki önemli gelişme yaşanmıştır. Bunlardan birincisi, şu an için ABD, Avustralya, Brunei Sultanlığı, Güney Kore, Japonya, Kanada, Malezya, Meksika, Peru, Singapur, Şili, Tayvan, Vietnam ve Yeni Zelanda arasında oluşturulması planlanan ve ticaret ile yatırım ortaklığını kapsayan Trans-Pasifik Ortaklığı dır (TPP). Bir diğeri ise, küresel ticaretin en önemli aktörlerinden ikisinin yer aldığı; ABD ile Avrupa Birliği nin mal ticaretinin yanında hizmet ticareti ve yatırım ortamının iyileştirilmesi konularında da istişare içinde bulunduğu Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı dır (TTIP).
İKTİSAT VE TOPLUM SAYI 47 2014 3 Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı nın (UNCTAD) verilerine göre 2013 yılında dünya ihracatının yüzde 43 ü, dünya ithalatının ise yüzde 45 i TTIP Anlaşması na taraf ülkeler tarafından yapılmıştır.
4 İKTİSAT VE TOPLUM SAYI 47 2014 ABD ve AB gibi küresel ekonomideki en güçlü aktörlerden ikisini buluşturan TTIP Anlaşması tarafların küresel ekonomideki büyüklükleri nedeniyle büyük öneme sahiptir. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı nın (UNCTAD) verilerine göre 2013 yılında dünya ihracatının yüzde 43 ü, dünya ithalatının ise yüzde 45 i TTIP Anlaşması na taraf ülkeler tarafından yapılmıştır. 2012 yılında yine UNCTAD tarafından 72,7 trilyon dolar olarak hesaplanan küresel toplam gelirin yüzde 45 ine sahip olan TTIP Anlaşması na taraf ülkeler, yine 2012 yılındaki uluslararası doğrudan yatırım akışının da yüzde 32 sine sahip durumdadır. Bütün bu veriler, TTIP Anlaşması nın küresel ticaretteki etkisinin ne denli büyük olacağının ve oyunun artık yeni kurallara göre oynanacağının birer göstergesi konumundadır. n Grafik 2: Ekonomik Göstergeler Bazında TTIP Anlaşması nın Büyüklüğü Kaynak: UNCTAD TARAFLAR ARASINDAKI MEVCUT İLIŞKILER TTIP Anlaşması küresel ekonominin en önemli aktörlerinden biri durumunda bulunan AB ve ABD Ekonomilerinin mevcut büyüklüklerinin yanında taraflar arasındaki mevcut ticari ilişki ile de küresel ekonomi için büyük önem arz etmektedir. 2000 yılından bu yana yüzde 60 oranında artış gösteren AB ile ABD arasındaki mal ticareti 2012 yılı sonu itibariyle 650 milyar doları aşarken ABD, AB toplam ihracatının en büyük ortağı durumundayken AB ise ABD ihracatı ve ithalatında ikinci sırayı almaktadır (Eurostat ve ABD Ticaret Bakanlığı). ABD ve AB mal ticaretinin yanında hizmet ticaretinde de birbirlerinin ekonomilerinde önemli bir konumda bulunmaktadır. Avrupa Birliği, ABD nin hizmet ihracatının yüzde 51 ine sahip konumdayken AB dünyadaki en büyük hizmet ihracatçı konumundadır. Bu sebeple, TTIP Anlaşması nın mal ticareti kadar hizmet ticaretine de etkisinin büyük olacağı söylenebilir (GTB, 2014). Bu çalışmanın ilerleyen kısmında da belirtileceği üzere TTIP Anlaşması bilinen STA yapısından farklı olmak üzere mal ve hizmet ticaretinin yanında yatırım ortamının iyileştirilmesi ve taraflar arasındaki doğrudan yatırımların ivmelenmesi amaçlarını da edinen bir anlaşma olduğundan dolayı tarafların mevcut yatırım ilişkilerine de değinmek faydalı olacaktır. Küresel ekonomideki toplam sermaye yatırımlarının yaklaşık yüzde 57 si TTIP Anlaşması na taraf ülkelere gelirken bu iki ülkenin dış yatırımlarının dünyadaki payı yaklaşık yüzde 71 seviyesindedir. ABD yatırımlarının yaklaşık yüzde 56 sının istikameti Avrupa Birliği iken ABD piyasası içerisinde AB yatırımlarının payı toplam yabancı sermaye yatırımlarının yüzde 71 ine karşılık gelmektedir (UNCTAD, GTB, 2014). ANLAŞMANIN NEDENLERI 2009 yılında yaşanan Küresel Ekonomik Krizi nin günümüzde ancak ortadan kaldırılmaya başlanan olumsuz etkileri, Avrupa bankacılık sisteminde ve ABD Ekonomisinde kendini hala hissettirmekte; ekonomik büyümelerine gerekli ivmeyi kazandırmaya çalışan AB ve ABD Ekonomileri, küresel ticarete yön verebilecekleri bir dizi ticaret anlaşması imzalama yolunda çalışmalarını sürdürmektedirler. AB ile ABD nin birbirleriyle uzun zamandır yoğun ticari ilişkiler içinde bulunmasına karşın ticari engellerin kaldırılması konusundaki çabalarının özellikle son yıllarda ivme kazanması, temel olarak rekabet güçlerinin gelişmekte olan ülkeler karşısında zayıflamaya başlaması ile ilişkilendirilmektedir. Bununla beraber, DTÖ kapsamında yürütülen çok taraflı ticaret müzakerelerinin hala sonuçlandırılmamış olması ve AB ile ABD nin küresel ticareti yönlendirmek istemeleri, özellikle AB de küresel krizle birlikte en önemli sorunlardan biri haline dönüşen büyümeyi tetikleyecek yapısal reformlara duyulan ihtiyaç tarafları anlaşmaya iten nedenler arasında yer almaktadır. Birçok ekonomist ve analist tarafından da belirtildiği üzere, DTÖ de arzu ettikleri çoğunluğu yakalayamayan AB ve ABD yönetimleri, mevcut ekonomik büyüklüklerinden de faydalanarak kendi kurallarını koyabilecekleri yeni bir ticaret ve yatırım zemini oluşturabilmeyi amaçlamaktadırlar (GTB, 2014).
İKTİSAT VE TOPLUM SAYI 47 2014 5 Dünya Ticaret Örgütü çatısı altında uzun süredir yürütülen ancak henüz sonuca ulaştırılamamış Doha Kalkınma Turu nda tartışılan çok taraflı ticaret müzakerelerinin zaman içinde açmaza girmesi, gerek tarım ve tarım-dışı ürünlerde gerek hizmet ticaretinde serbestleşme ve pazara giriş konusunda bir sonuca varılamamış olması; AB ve ABD nin bu tür bir ticari anlaşmaya yönelmelerindeki en etkili etmenlerden biri olmuştur. TTIP Anlaşması başta çevre ve çalışma standartları olmak üzere, fikri mülkiyet hakları, rekabet politikası, yatırımlar, vb. alanlarında Dünya Ticaret Örgütü düzenlemelerinin çok daha ötesinde ve tarafların ortak çıkarlarını gözeten yeni kurallarda uzlaşmaları için de zemin oluşturmasını hedeflemektedir. TTIP ANLAŞMASI NIN DIĞERLERINDEN FARKI NE? TTIP Anlaşması na taraf ülkeler arasında özellikle sanayi mallarında gümrük vergileri çok düşük seviyelerde olsa da tarife dışı konularda ve yasal düzenlemelerde taraflar arasındaki farklılıklar göze çarpmaktadır. Bu nedenle, TTIP Anlaşması daha önceki dönemlerde düzenlenen STA larından farklı olarak tarife dışı konulara yoğunlaşmayı amaçlamakta, bunun yanında gerek STA lar gerek DTÖ tarafından pek de ele alınmayan hizmet ticareti, rekabet politikası, iş gücü, çocuk işçilik, yatırım ortamı konularında da taraflar arasında işbirliğini hedeflemektedir. Böylece, TTIP Anlaşması ile beraber AB ve ABD Ekonomilerinde büyüme ve istihdam eksenli ve komple nitelikli bir pozitif ivmelenmenin yaşanması öngörülmektedir. Bütün bunların yanında, TTIP Anlaşması iki açıdan daha diğer ticari işbirliği anlaşmalarından farklı bir konumda bulunmaktadır. Bunlardan ilki olarak; TTIP Anlaşması na taraf ülkeler dünya hâsılasının yaklaşık olarak yüzde 45 ini ve dünya ticaretinin ise yüzde 42 sini teşkil etmekte ve bu durum küresel ekonominin tamamını etkileyerek oyunun kurallarını yeniden yazabilecek yeni bir oluşum olarak karşımıza çıkmaktadır. İkinci önemli farklılık ise, TTIP Anlaşması nın bilinen serbest ticaret anlaşmalarından ziyade içinde hizmet ticareti, rekabetçilik, çevre politikaları, vize uygulamaları, enerji vb. gibi konuların da yer aldığı komple nitelikli bir işbirliği anlaşması olmasıdır (GTB, 2014). TTIP ANLAŞMASI OYUNUN KURALLARINI NASIL DEĞIŞTIRECEK? Yukarıda da belirtildiği üzere; taraflarının dünya hâsılasının yaklaşık olarak yüzde 45 ini ve dünya ticaretinin ise yüzde 42 sini oluşturduğu bir ticaret ve yatırım anlaşmasının küresel ekonomilerin hemen hepsini etkilemesi, TTIP Anlaşması nın beklenen bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Avrupa Komisyonu nun anlaşmanın müzakerelerinin daha etkin yürütülebilmesi ve olası bir anlaşmanın yaratacağı yararın tespiti amacıyla başlattığı etki analizi çalışmasındaki senaryolara göre, 2018 yılına kadar taraflar arasındaki tarife-dışı engellerin yarısının kaldırıldığı iddialı bir TTIP Anlaşması nın AB açısından milli gelire artışına etkisinin uzun vadede 121,5 milyar Avro, ABD açısından ise 40,8 milyar Avro dolayında olabileceği hesaplanmaktadır (Avrupa Komisyonu). Tarife dışı engellerin yüzde 25 oranında kaldırılmasını içeren daha mütevazı bir senaryo altında dahi tarafların kazancının sırasıyla 53,6 ve 18,3 milyar Avro olabileceği iddia edilmektedir (ECORYS, 2009). TTIP Anlaşması nın diğer STA lar gibi sadece mal ticaretini etkilediği senaryoda dahi tarafların toplam kazancının en az 7,5 milyar dolar ola-
6 İKTİSAT VE TOPLUM SAYI 47 2014 bileceği, dinamik koşullar da dikkate alındığında bu kazancın toplam 85 milyar dolara kadar ulaşabileceği belirtilmektedir (Erixon ve Bauer, 2010). Böylesine büyük çaplı bir ticaret ve yatırım anlaşmasının taraf ülkeler kadar üçüncü ülkeleri de etkileyeceği aşikârdır. İsveç Ticaret Bakanlığı nın çalışmasında tarifelerin kaldırılıp, tarife dışı engellerin kapsamlı şekilde azaltılması halinde, dünyanın geri kalanı açısından refah düşüşü etkisi yüzde -0.15; üretimlerindeki katma değer azalışı ise yüzde -0.40 olarak hesaplanmaktadır (İsveç Ticaret Bakanlığı, 2012). AB ve ABD arasındaki olası bir işbirliği, bu anlaşma dışında kalan ülkelerin de bu pazarlardaki rekabetçiliğini de yakından etkileyecektir. Örneğin, ABD pazarında AB ile beraber rekabet eden ülkelerin rekabetçiliğinde anlaşma sonrası AB nin engellemeler ve kısıtlamalardan muaf tutulması sonucu bir düşüş gözlenmesi beklenirken aynı durumun Avrupa pazarında rekabet eden firmalar ve ekonomiler için de geçerli olması beklenmektedir. Almanya Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı nın yaptırdığı bir çalışmada ise, AB ve ABD arasında kapsamlı bir ticari bir işbirliğinin sağlanması halinde bu işbirliğinin ABD nin refahını yüzde 13,4 oranında etkileyeceği; AB ülkelerinin de bu işbirliğinden genel olarak olumlu etkileneceği belirtilmektedir. Öte yandan, taraf ve bu taraf ülkelerle işbirlikleri gelişmiş olan ülkelerin olumlu olarak etkileneceği TTIP Anlaşması nın üçüncü ülkeler açısından pazar kaybı oluşturacak sonuçlar doğurması öngörülmektedir. AB ve ABD ile hâlihazırda serbest ticaret anlaşması bulunun üçüncü ülkelerin yüzde 2 ila yüzde 10 arasında bir oranda olumsuz yönde etkileneceği beklenirken refah kaybının Kanada da yüzde 9,5, Meksika da yüzde 7,2, Türkiye de ise yüzde 2,5 civarında olması öngörülmektedir (IFO, 2013). TTIP VE TÜRKIYE Gümrük Birliği 1996 yılında yürürlüğe girdiğinde hem ülkemiz hem de Avrupa Birliği için gayet yararlı bir oluşum olarak ortaya çıkmıştır. 1998 yılında yüzde 63 olan düşük teknolojili ürünlerin toplam ihracatımız içerisindeki payı günümüzde yüzde 34 e kadar gerilerken aynı yıl yüzde 16 seviyesinde olan orta-yüksek teknolojili ürünlerin toplam ihracatımız içerisindeki payı ise günümüzde yüzde 31 e kadar yükselmiştir (Duman, 2014). Ancak hızla gelişen ve değişen dünya düzeni, ülkelerin dış ticaret politikalarını da etkilemiş; ülkeler arasındaki ikili ve/ya çoklu ticari işbirliği çabalarının yanında Türkiye açısından Gümrük Birliği nin yeniden gözden geçirilmesi ihtiyacını da beraberinde getirmiştir. AB ile imzalanan Gümrük Birliği Anlaşması nın değişen ve gelişen küresel ekonomi şartlarına göre yeniden gözden geçirilmesi gerekirken Gümrük Birliği nin tarım ve hizmetleri
İKTİSAT VE TOPLUM SAYI 47 2014 7 kapsayacak şekilde kapsamının genişletilmesinin her iki tarafa da önemli yararlar sağlayacağı belirtilmektedir. Dünya Bankası nın Avrupa Komisyonu ile beraber Gümrük Birliği ni gözden geçirdikleri raporlarında Gümrük Birliği Anlaşması nın temel tarımı da kapsayacak şekilde genişletilmesinin Türkiye ye 800 milyon doları aşkın bir refah kazancı sağlayacağı belirtilirken Avrupa Birliği için en yararlı senaryonun ise Türkiye nin Ortak Tarım Politikasını kabul etmesi olacağı belirtilmiştir. Raporda öngörülen dört farklı senaryo ile Türkiye ve AB taraflarının bu farklı senaryolardan kazançları Grafik 3 te gösterilmektedir. n Grafik 3: Dört Farklı Senaryo Altında Gümrük Birliği Anlaşması nın Revizyonu Dört farklı senaryo: i) Tarım alanında AB- TR arasında STA Kaynak: Dünya Bankası ii) STA+AB ortak dış tarifesi iii) Tarım alanında GB iv) Türkiye nin Ortak Tarım Politikasını kabul etmesi Raporda ayrıca TTIP çerçevesinde de öngörüler yapılmaktadır. AB ile ABD nin ikili ticaretteki tüm tarifeleri kaldırdığı ancak Türkiye nin ABD pazarında sınırlamalara tabi olmaya devam ettiği varsayılarak yapılan genel denge simülasyonunda, Türkiye nin 130 milyon dolar kadar bir refah kaybının olacağı tahmin edilmiştir. Raporda, Türkiye ABD li üreticiler üzerindeki ithalat tarifelerini kaldırırsa (veya ABD ticareti AB üzerinden saptırılır ve Türkiye ye gümrüksüz bir şekilde girerse) refah kaybının 160 milyon dolara yükselebileceği tespit edilmiştir. Ancak, raporda Türkiye nin AB ve ABD ile bir STA imzalaması durumunda TTIP sonucunda 130 milyon dolar düzeyinde bir refah kazanımı elde edebileceği belirtilmiştir. TCMB den Didem Güneş, Merve Mavuş ve Arif Oduncu nun yayınladığı AB-ABD Serbest Ticaret Anlaşması ve Türkiye Üzerine Etkileri başlıklı ekonomi notunda Türkiye nin TTIP Anlaşması na dâhil olması durumunun, dâhil olamaması durumuna göre GSYH nin yüzde 4,6 sı kadar bir milli gelir kazancına neden olabileceği belirtilmiştir. Türkiye nin sürece dâhil olmasının sadece Türkiye nin yararına olmadığı; aynı zamanda AB ve ABD GSYH büyüme rakamlarının da STA nın sadece AB ve ABD yi kapsadığı duruma göre daha yüksek olduğu sonucu bulunmuştur (Güneş vd. 2013). SONUÇ YERİNE Dış ticaretin kurallarının yeniden belirlenmeye başladığı günümüz ekonomilerinde, özellikle tarım, hizmet ticareti ve rekabetçiliği geliştirebilecek fikri ve sınai haklar konularında da ülkeler arasındaki ticari işbirliklerinin arttığı görülmektedir. Ülkemizin de küresel ekonominin yaklaşık yarısının dâhil olduğu TTIP Anlaşması sürecine dâhil olarak yeni kuralların belirlenmesinde öncü rol oynayan aktörlerden biri olması, küresel ticaret arenasında ülkemize faydalı olacak hususlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Haziran ayı içerisinde Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ile İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi nin ortaklaşa düzenlediği Ticaretin Kolaylaştırılması ve Uygulamalı Dış Ticaret Çalıştayı nda Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ile Ekonomi Bakanlığı başta olmak üzere kamu kesimi temsilcileri, özel sektör ve gümrük ve ticaret çalışmalarıyla ilgili akademik kesimin katılımıyla TTIP Anlaşması hakkında detaylı analizler gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda, ilerleyen dönemlerde de TTIP Anlaşması ve getirdiği sürecin politika yapıcılar, özel sektör ve akademi nezdinde işbirliği çerçevesinde istişare edilip iyi analiz edilerek anlaşmanın getirebileceği refah kazançlarının değerlendirilmesi büyük önem arz etmektedir. KAYNAKÇA Duman, M. C., Nicelik ya da Nitelik, İşte Bütün Mesele Bu, İktisat ve Toplum, Sayı 43, 31-38 Dünya Bankası, AB-Türkiye Gümrük Birliği Değerlendirmesi Raporu, Mart 2014 Erixon F. ve Bauer M., A Transatlantic Zero Agreement: Estimating the Gains from Transatlantic Free Trade in Goods, ECIPE Occasional Paper, No.4/2010. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi. Ticaretin Kolaylaştırılması ve Dış Ticaret Çalıştayı, Haziran 2014. Güneş, D. Mavuş M. Ve Oduncu A,. AB-ABD Serbest Ticaret Anlaşması ve Türkiye Üzerine Etkileri, TCMB Ekonomi Notları, 2013-30 Ifo Institute, Dimensions and Effects of a Transatlantic free Trade Agreement between the EU and US, 2013 National Board of Trade/Sweden, Potential Effects from an EU-US Free Trade Agreement, Sweden in Focus, 2012.