SIĞIRLARDA DAMIZLIK SEÇİMİ

Erdal İLGÜ* Filiz AKDAĞ** SIĞIRLARDA DAMIZLIK SEÇİMİ Özet Sığır yetiştiriciliği hayvancılık gelirleri içerisinde büyük bir paya sahip olup insanın sağlıklı ve dengeli beslenmesi için gerekli olan hayvansal proteinin temininde önem taşımaktadır. Bir sürüde en iyi vücut özelliklerine sahip ve en verimli hayvanların damızlık olarak seçilmesi gerek genetik ilerlemenin sağlanması gerekse de hayvancılık işletmesinin verimliliğinde önemli bir etkendir. Hayvanların damızlık olarak seçimi verim kontrolleri, verim kayıtları ve dış görünüşü dikkate alınarak yapılır. Bir hayvanın dış görünüşüne göre yapılan puantajda; sağrı yüksekliği, vücut derinliği, ön göğüs genişliğine ait gelişme durumu, sağrı eğimi, sağrı genişliği, kas gelişimi, arka bacak yapısı, tırnak yapısı ve genel sütçülük karakterleri gibi özellikler dikkate alınır. Anahtar Kelimler: Sığır, damızlık, puantaj. Cattle Breeding Select Summary Cattle breeding takes a big portion of stockbreeding incomes and has great importance in the supplience of animal proteins sufficient for the human health and balanced nourishment. Electing the most productive animals with the best body characteristics in a flock is an important factor for genetic improvement and the efficiency of stockbreeding enterprises. The election of animals is performed according to productivity controls, product records and physical appearance. In the grading according to the physical appearance of an animal; characteristics like rump height, body depth, front chest development state, hind leg form, hoof structure and general dairy characteristics are taken into attention. Keyword: Cattle, breeding, grading Giriş Hayvancılık, hayvansal proteinin üretilmesi, hayvansal orijinli hammaddeye ihtiyaç duyan sanayiye hammadde sağlaması, insan gıdası olarak değerlendirilmeyen atık maddelerin değerlendirilmesi, tarımsal üretime katkısı, istihdam yaratması ile önemini sürekli korumaktadır (2). Sığır yetiştiriciliği hayvancılık gelirleri içerisinde büyük bir paya sahip oluşu ile nedeniyle ekonomik açıdan önemli bir yere sahiptir. Ayrıca insanın sağlıklı ve dengeli beslenmesi için gerekli olan hayvansal proteinin temininde de önem taşımaktadır (4). Bir tür içindeki hayvanlar birçok temel karakter bakımından birbirlerine benzerler, fakat bazı karakterler açısından birbirlerinden ayrılırlar. Böylelikle türler içerisinde belli karakterler bakımından benzer gruplar vardır. Bir tür içinde, ortak karakterlere sahip olan ve bu karakterlerini kalıtım yoluyla yavrularına geçiren belli hayvan gruplarına ırk denir. Birçok ırk karakteri bakımından ırklar arasında farklılık olmasının yanında aynı ırk içerisindeki hayvanlarda da fark- * Dr., Fatih Caad. No: 22/A Havsa / EDİRNE ** Yard. Doç. Dr., O. M. Ü. Veteriner Fakültesi, Zootekni Anabilim Dalı, Kurupelit, SAMSUN. 36 36 Cilt: 77 - Sayı: 3 - Yıl: 2006

lılıklar olabilir. Bir ırk içindeki hayvanlar hiçbir zaman üniform değildirler (6). Bir ırk veya sürü içindeki hayvanlar arasında dış görünüş yönünden farklar olmasının yanında aynı hayvanın değişik dönemlerdeki dış görünüşünde de farklı olabilir. Örneğin sütçü bir hayvan laktasyonun ilk döneminde canlı ağırlık kaybederek kondisyondan düşer. Kuru dönemde ise ineğin yapısal durumunda iyileşme görülür. Meme yapısı ve puantaj yönünden ise bunun tersi söz konusudur. Bu nedenle hayvanın dış görünüşüne göre yapılan puuantajın zamanı önemlidir. Bir hayvanın puantajı üzerine onun kondisyonu ve konformasyonu etkilidir. Bu özellikler zaman içinde değişebildiğinden hayvanın ilk gebeliğinden itibaren yılda bir kere olmak üzere hayatı boyunca puantajı yapılır. İnekler için en uygun zaman laktasyonun ikinci ayıdır (1). 1. Puantaj Yöntemleri Puantaj uygulamaları iki şekilde yapılır. Bu uygulamalardan birisi hayvan sergilerinde yarışmaya katılan hayvanlar arasında sıralama yapmaya yöneliktir. Dış yapıya göre, yaşları da dikkate alınarak hepsinin değerlendirmesi yapılır ve karşılaştırma yoluyla dereceye girenler tespit edilir. Diğeri uygulamada ise soy kütüğüne işlenmek üzere hayvanın tek başına puantajı yapılır ve kanaat rakamsal olarak belirlenir (1). Bir hakem puantajını yapacağı hayvanı önce 5 6 metre uzaktan seyreder. Bu arada hayvanın genel durumu ırk karakteristikleri, hareketlerindeki koordinasyon ve vücut bölgeleri arasındaki uyum hakkında genel bilgiler edinilir (Şekil 1). Şekil 1. İnekte puantaja esas olan vücut bölgeleri. Daha sonra hayvanı yakından muayene ederek uzaktan yaptığı incelemeyi daha ayrıntılı olarak kararlarını güçlendirir. Daha sonra elle muayene yapar. Derinin yumuşaklığı, deri altı bağ dokunun zenginliği, memelerin bağlantılarının sağlamlığı, meme dokusunun yapısı, süt damarları ve süt çukurunun genişliği hakkında bilgi sahibi olur. Puantajı yapan kişi yaptığı gözlem ve muayene sonuçlarına dayanarak dereceye giren hayvanları seçer veya hayvanın puantaj değerini rakam olarak yazar. Aynı zamanda düvelerde yapılan puantaj da, düvelerin analarının verim tip ve meme yapısı ile ilgili kayıtlarına da bakılır (1). Tip puantajı ölçü ve tartıya dayanmayan hakemin değer yargısına dayanan bir değerlendirmedir. İyi bir puantaj için hakemin; puantajını yaptığı ırkı çok iyi tanıması, objektif ve tarafsız olması, tecrübeli olması, verdiği karaları gerekçesi ile açıklayabilmesi gereklidir (1). 2. Ortak Puantaj Sistemi Ortak puantaj sistemi Amerika da ki sütçü sığır soy kütüğü derneklerinin bir araya gelerek oluşturdukları bir puantaj sistemidir. Bu puantaj sistemi, sütçü sığırların yapı ve renk gibi ırk özellikleri dışındaki iyi bir sütçü sığırın sahip olması gereken özellikleri üzerine kurulmuştur. Yani ideal sütçü sığır tipini esas almakla beraber çeşitli ırkların genel görünüş ve önemli özelliklerini de kapsamaktadır (1). Türkiye de Esmer, Holştein ve Jersey olmak üzere esas itibariyle üç sütçü sığır ırkı yetiştirilmektedir. Bu ırklar için belirlenen ırk özellikleri bu sığır ırklarının melezleri içinde geçerli kabul edilmektedir. Hayvancılığı gelişmiş ülkelerde soy kütüğü kayıtları arasına tip puantajı da alınır. Tip puantajı yüksek süt verimi için garanti değildir. Ancak sağlam, uygun ve harmonik bir beden yapısı hayvanın estetik ve ticari değeri yanında uzun ömürlülük ve genel sağlığı üzerinde de önemli role sahiptirler. Ortak puantaj sistemi ineklerde dört ana bölümde toplanır. Bunlar genel görünüş, sütçülük karakteri, beden kapasitesi ve meme sistemidir (Tablo 1). Boğalarda ortak puantaj ise üç ana bölümde toplanır (Tablo 2). 2.1. Irk Özellikleri Esmer Irk Kuvvetli ve canlı, kaba yapılı olmayan bu ırkta irilik ve sağlam yapı istenir. Esmer ırkta ince yapı istenmeyen bir özelliktir. Rengi değişik tonlarda olmak üzere esmerdir. Beyaz Cilt: 77 - Sayı: 3 - Yıl: 2006 37

Tablo 1. Süt ineği ortak puantaj formu Bölüm Özellik Tam Puan Genel Görünüş 30 Irk özelliği-baş 10 Omuz-sırt-bel-sağrı 10 Bacaklar-ayaklar 10 Sütçülük Karakterleri 20 Boyun-cidago-kaburgalar 10 Kavram-butlar-deri 10 Beden Kapasitesi 20 Göğüs 10 Karın 10 Meme Sistemi 30 Meme genel 10 Ön yarı 6 Arka yarı 7 Meme başları 5 Meme damarları 2 Toplam 100 bölgelerin bulunduğu alacalık kabul edilmez ve bu gibi hayvanlar ana babası saf olsa bile soy kütüğüne kaydedilmezler. Ayrıca bunun yanında yüzde beyazlık, mermede pembelik soy kütüğüne kayıt için engeldir. İneklerin ergin canlı ağırlığı minimum 550 kg olmalıdır. Boynuzlar orta uzunlukta, ay şeklinde ve yukarı doğru olmalıdır. Boynuz körlemesi yapılanlarda bu özellik dikkate alınmaz ve soy kütüğüne kayıt için engel teşkil etmez (1) Holştein Sağlam görünüş, canlı ifade ve belirgin dişilik karakterine sahip olup vücut iriliği belirgin özellikleridir. Renk birbirinden kesin sınırlarla ayrılmış siyah beyaz alacadır. Tam siyah ve tam beyaz, siyah ve beyaz renklerin karışımı olan inekler soy kütüğüne alınmazlar. Vücut rengi beyaz olup, kuyruk ucu, karın altı, tırnak üstünü çevreleyen bölge, dirsek ve dizden tırnağa kadar inen bölgelerde siyahlık istenmeyen özelliklerdir. Ergin bir ineğin canlı ağırlığı 600 kg dan az olmamalıdır. Boynuzların kavisli kökten itibaren ve öne doğru incelerek gitmesi arzu edilir. Boynuz körlemesi yapılan yerlerde boynuz dikkate alınmaz (1). Jersey Bu ırkın inekleri düzgün çizgiler, ince fakat kuvvetli bir yapı ve canlı bir ifadeye sahiptirler. Renk açık sarıdan koyu sincabi, hatta siyaha kadar değişen tonlarda olabilir. En karakteristik renk sincabi veya geyik rengidir. Karın altında beyaz bölgeler kabul edilir. Er- Tablo 2. Sütçü ırk boğa ortak puantaj formu Bölüm Özellik Tam Puan Genel Görünüş 45 Irk özelliği-baş 15 Omuz-sırt-bel-sağrı 15 Bacaklar-ayaklar 15 Sütçülük Karakterleri 30 Boyun-cidago-kaburgalar 15 Kavram-butlar-deri 15 Beden Kapasitesi 25 Göğüs 13 Karın 12 Toplam 100 38 38 Cilt: 77 - Sayı: 3 - Yıl: 2006

gin bir inekte canlı ağırlık 400 kg dan az olmamalıdır. Boynuzlar zarif kavisli uca doğru incelen orta uzunluktadır. Boynuzlar hayvana estetik bir güzellik katar. Fakat boynuz körlemesi yapılan yerlerde boynuz dikkate alınmaz (1). 2.2.Genel Görünüş Bir ineğin bütün vücut bölgeleri dış görünüşü ile bu guruba girer. İneğin canlılığı, dişiliği, stili, vücut bölgelerinin harmonik yapısı ile birbirine bağlantısının uygunluğu genel görünüş içinde değerlendirilir (Tablo 1). Genel görünüş onar puanlık üç alt bölümde ele alınır. a. Irk Karakterleri ve Baş (10 puan) Her ırka ait istenen ırk karakterleri tespiti yapıldıktan sonra baş için gerekli kriterler incelenir. Baş; çizgiler düzgün, iriliği vücuda göre harmonik olmalıdır. Merme; geniş, burun delikleri açık ve geniş gözler; büyük ve parlak kulaklar; orta büyüklükte canlı ve hareketli ve çene kuvvetli yapıda olmalıdır. b. Omuz, Sırt, Sağrı (10 puan) Omuz vücuda düzgün ve sağlam şekilde bağlanmıştır. Sırt kuvvetli, bel bölgesi geniş, kuvvetli ve düz olmalıdır. Bedeni iyi gelişmiş sığır ırklarında sırt çizgisi düzdür. Etçi ırklarda ve erken gelişen ırklarda sırt uzun, geniş ve düzdür. Etçi sığırlarda sırt yapısı önem taşır. Çukur bel istenmeyen bir özelliktir ve böyle hayvanlar damızlık dışı bırakılırlar. Sağrı; uzun ve geniş sakrumdan tuber ishiiye kadar düz bir şekilde uzanmış, gluteal bölge yüksek ve geniş, kuyruk bağlantısı yukarıdan, sırt çizgisi hizasında ve harmonik, kuyruk ince ve uzun, düzgün olmalı ve değerlendirirken hayvanın yaşı dikkate alınmalıdır (Şekil 2). Sağrı eğiminde sakrumdan tuber ishiiye olan çizgide yükselme görülürse ilerde güç doğumların olabileceği düşünülmelidir. İneklerde sağrının geniş olması ise daha rahat doğumların olacağını gösterir (Şekil 3b). Sütçü ırklarda sağrının büyük olması memelerinde daha iri ve iyi gelişmiş olduğunu gösterir. Sığırlarda üç çeşit sağrı genişliği ölçülür. 2.Orta sağrı genişliği (Trochanter major lar arası) 1.Ön sağrı genişliği (Tuber coxae lar arası) 3.Arka sağrı genişliği (Tuber ishii ler arası) Şekil 2.Sağrı yüksekliğinin değerlendirilmesi (3). Arka sağrı genişliğinin dar olması durumunda doğum güçlüklerinin ortaya çıkabileceği düşünülmektedir (Şekil 4 a). Şekil 3. Sağrı eğiminin değerlendirilmesi. (3). Şekil 4. Sağrı genişliğinin değerlendirilmesi. (3). c. Bacak ve Ayaklar (10 puan) Kemikler; düzgün, kuvvetli fakat zarif görünümlü, bilekler bacak ve ayak arasındaki uyumu sağlayacak şekilde ve sağlam olmalıdır. Ayaklar; kısa, düzgün, kavisli, tırnak sağlam,ayak tabanı düz ve zemine basış kuvvetli olmalıdır. Yumuşak ökçelerin yerle olan yüksekliğinin çok yüksek yada dar olması istenmez (şekil 5). Şekil 5. Tırnak yapısının değerlendirilmesi. (3). Cilt: 77 - Sayı: 3 - Yıl: 2006 39

Ön bacaklar; ırk özelliklerini taşıyan orta uzunlukta, düzgün birbirinden aralıklı olarak vücuda bağlanmış ve vücuda paralel olarak aşağıya uzanmalıdır. Kemik, ligament ve kaslar düzgün bir yürüyüş için uyumlu şekilde yerleşmiş olmalıdır. Arka bacaklar; vücut ağırlığını taşıyacak ve vücut bölgeleri arasında koordineli bir yürüyüşü sağlayacak şekilde sağlam ve kuvvetli olmalıdır. Arkadan bakışta bacaklar yukarıdan aşağıya düzgün şekilde birbirinden aralıklı ve paralel olarak uzanmalıdır. Yandan bakıldığında ise diz ekleminin ön kısmının açısının genişe yakın olması istenir. Açının dar veya 180 derece olması bacak direncini azaltacağından istenmeyen bir durumdur. Dizden aşağı yere dik olmalıdır (Şekil 6). Şekil 6. Arka bacak yapısının değerlendirilmesi(3). 2.3. Sütçülük Karakteri Sütçülük karakteri bir ineğin sütçü ırk ineğin özelliklerine ne kadar sahip olduğunu ifade eder. Sütçülük karakteri ince bir yapı, kaba olmayan beden bölgeleri, yağ taşımayan bir vücut, kuvvetli bir konformasyon ve çekici bir beden yapısıyla belirgindir. a. Boyun, Cidago ve kostalar (10 puan) Boyun; uzun ve ince olmalı baş ve göğüsle uyumlu bir şekilde bağlanmalıdır. Cidago; belirgin, keskin ve ahenkli olmalı, prosessus spinalis ler düzgün bir kavis oluşturmalıdır. Kostalar; kemikler yassı, geniş, uzun, kaburga aralıkları geniş olmalıdır. b. Kavram, Butlar ve Deri (10 puan) Kavramlar; derin ve düzgün olması gereklidir. Butlar; yandan görünüş fazla olmamakla beraber, içe kavisli ve ince olmalıdır. Kas gelişimi de incelenerek bakım, besleme ve çevre şartlarından nasıl etkilendiği öğrenilir. Kas gelişiminin az olması zayıflık, çok olması süt üretimi ve sürüde kalma süresi bakımından istenmez. Deri; Gevşek ve ince bağ doku zengin, tüyler parlak ve kısa olmalıdır. Deri elastikiyeti azalmış ve sert derili hayvanlar istenmez. Yine kıllar karışık, mat ve sert olması hastalık işareti olduğundan istenmeyen özelliklerdir. Sığırlarda çeşitli verimler ile kıllar ve deri arasında pozitif ilişki söz konusudur. Örneğin, sütçü ineklerde deri ince ve yumuşaktır. Vücudun bazı yerlerinde deri çok gevşektir. Özellikle boynun yan taraflarında ve gerdanda deri kıvrımlarına oldukça çok rastlanır(1). 2.4. Beden Kapasitesi Süt sığırlarında beden kapasitesi yalnız estetik olarak değil yüksek bir verim içinde önemlidir. Çünkü geniş kapasiteli bir sindirim ve solunum sistemi yüksek bir süt veriminin temel yapısıdır. Beden kapasitesi ile süt verimi ve hayat boyu verim arasında sıkı bir ilişki vardır. Yüksek beden yapısından hantal bir yapı anlaşılmamalıdır (1). a. Göğüs (10 puan) Göğüs derinliği cidago nun en yüksek noktasından sternum a kadar olan mesafedir. Göğüs genişliği ön göğüs genişliği (omuz eklemleri arasındaki mesafe) ve arka göğüs genişliği (scapula kemikleri arasındaki mesafedir) olmak üzere 2 şekilde tanımlanır. Vücut derinliği ise son kosta nın hizasından sırt ve karına kadar olan uzaklığa göre değerlendirilir(şekil 7). Direnç ve yem yeme kapasitesi yönünden önemlidir. Vücut derinliğinin değerlendirilmesinde orta derinlik istenen özelliktir (Şekil 7 b). Şekil 7.Vücut derinliğini değerlendirilmesi(3). Buna göre göğüs geniş, derin ve uzun olmalıdır. Kaburgalar geniş kavisli olup önde yukarıdan aşağıya doğru scapula, omuz ve koltuk altına uygun bir şekilde bağlanmalıdır. Göğüs kafesi aşağıda geniş bir göğüs zemini ve döş üzerine yerleşmiş olması istenir (1). b. Karın (10 puan) Karın geniş, derin ve uzun olmalıdır. Üstten bağlantısı sağlam ve kuvvetli olmalı, genişlik ve derinlik önden arkaya giderek artmalıdır. Kaburgalar yukarıdan yüksek ve geniş olarak kavislenmelidir. Karın alttan üste doğru askılanmalı, kavisli ve kuvvetli olmalıdır. Önden göğüse arkadan sağrıya hissedilmeden bağlanmalıdır (1). 40 40 Cilt: 77 - Sayı: 3 - Yıl: 2006

2.5. Meme Sistemi Süt sığırcılığında fazla süt üretiminden kaynaklı olarak memenin çabuk yıpranması söz konusudur. Aşırı süt üretimine bağlı olarak fazla çalışmaya ancak her yönüyle ideal bir meme sistemi dayanabilir. İdeal meme tipi, sütçü sığırlarda hemen hemen aynıdır. Meme sistemi denildiğinde memenin sekretorik yapısı, bağ dokusu, askı ve bağlantıları, depolama ve dolaşım sistemi ile ön arka ve sağ-sol yanları kastedilir. Meme sistemini değerlendirmede puantajı açısından uygun olan meme yapısı Şekil 8 de 1b, 2c ve 3c de verilmiştir (5). 1a 1b 1c 2a 2b 2c b. Ön Yarı (6 puan) Ön yarı memenin yerleştiği yere göre hacimli ve orta uzunlukta olmalıdır. Arkadan öne doğru aynı genişlikte olmak üzere uzanmalıdır. Önde bir kavis yaparak karın altına bağlanmalı ve bu bağlantı kuvvetli olmalıdır. Karın altına düz olarak uzanan fazla uzun meme tercih edilmez. c. Arka Yarı (7 puan) Arka yarı, yüksekten bağlantılı geniş hacimli ve yuvarlaktır. Karın duvarından aşağıya meme tabanına doğru aynı genişlikte olarak iner. Karın duvarına bağlantısı kuvvetlidir. Sağ ve sol yanları ve meme başları simetrik olup arada bir oluk vardır. Arkadan bakıldığında meme ile vulva arasında yer alan ve süt aynası denilen bölgenin geniş olması gerekir. d. Meme Başları (5 puan) Meme başları silindirik, orta uzunlukta ve çapta olmak üzere aynı büyüklüktedir. Her bir meme lobunun altında ve ortasında bir karenin köşelerini oluşturacak şekilde yerleşmişlerdir. Meme tabanından yere dik olarak uzanırlar. e. Meme Damarı (2 puan) V.abdominalis externa ön loptan çıktıktan sonra geniş ve kalın bir şekilde deri altında zikzaklar yaparak öne doğru ilerler ve göğüs boşluğuna girer. Venaya süt damarı, göğüs boşluğuna girdiği yere süt kuyusu adı verilir. 3a 3b 3c Şekil 8. Meme sistemi (5). a. Meme (10 puan) Meme vücuda sağlam olarak bağlanmalı, uzun, geniş ve derin olmalıdır. Arkadan bakıldığında sağ ve sol yanlar bir olukla ayrılmış görüntü verir. Yandan bakıldığında ön ve arka arasındaki bölünme görülmez. Dört lop uygun ve dengeli olarak yerleşmiştir. Memenin alt tabanı arka ve ön yanlarda aynı düzeyde olmalıdır. Meme derisi ince, yumuşak, gevşek, kıvrımlı meme dokusu süngerimsi ve yumuşak olmalıdır. Meme sağıldıktan sonra pörsüyüp küçülmelidir. Meme derisi altındaki damarlar büyük ve belirgin olmalıdır (1). KAYNAKLAR 1. Alpan, O. (1993) Sığırda Tip Puavantajı, sayfa, 255 262. Alınmıştır, Sığır Yetiştiriciliği ve Besiciliği. 3. baskı, Ankara. 2. Baran, İ., Özan, K., Özgen, H., Aytuğ, C.N.(1981) Türk Hayvancılığının Sorunları Hakkında Rapor. Ankara. 3. Günay, M. (2001) Sığırcılık. Tarım ve Köy işleri Bakanlığı Teşkilatlanma ve Desteklenme Genel Müdürlüğü Çiftçi Eğitimi ve Yayımı Serisi, Yayın No: 27, Bölüm 5. http://www.tarim.gov.tr. 4. Özcan, H., Yalçın, B. C. (1985) Özel Zootekni. İst. Üniv.Vet. Fak. Yayınları, Bölüm 1, 5-11. 5. http:// www.semex.com. 6. Yalçın, B. C. (1981) Genel Zootekni. İst. Üniv.Vet. Fak. Yayınları, Bölüm 8, 65-67. Cilt: 77 - Sayı: 3 - Yıl: 2006 41