KÜTÜPHAN-E TÜRKİYE PLANLAMA VE PİLOT UYGULAMA PROJESİ TÜRKİYE DE HALK KÜTÜPHANELERİNİN DURUMU 01 TEMMUZ 2014
Bu rapor, Hacettepe Teknokent Teknoloji Transfer Merkezi ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü nün ortaklığı ile T.C. Cumhurbaşkanlığı nın himayelerinde yürütülmekte ve Bill ve Melinda Gates Vakfı Küresel Kütüphaneler Girişimi tarafından desteklenmekte olan Kütüphan-e Türkiye Planlama ve Pilot Uygulama Projesi ekibi tarafından projenin ihtiyaç analizi çalışmaları kapsamında hazırlanmıştır.
Giriş Bu rapor Türkiye deki halk kütüphanesi sistemini çeşitli açılardan incelemek ve mevcut durumu ortaya koymak amacıyla hazırlanmıştır. Rapor kapsamında Türkiye de halk kütüphaneleri ile ilgili bilgiler çok genel başlıklar altında Türkiye de halk kütüphanelerinin tarihçesi, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Türkiye de halk kütüphanelerinin rolü ve yapılan çalışmalar ve Türkiye de halk kütüphanelerinin mevcut durumu başlıkları altında ele alınmakta, çalışma kapsamında ulaşılan bazı saptamalara yer verilmektedir. Türkiye de Halk Kütüphanelerinin Tarihçesi Türkiye nin uzun sayılabilecek bir kütüphane geleneği bulunmaktadır. Anadolu Selçukluları, Beylikler Dönemi ve Osmanlı İmparatorluğu dönemlerinde, kütüphanelerle ilgili önemli faaliyetlerin yürütüldüğü bilinmektedir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde kütüphaneler camii, medrese ve vakıfların birer parçası olarak oluşturulmuştur. Daha sonraki dönemlerde vakıfların bağışlar yoluyla kurduğu bağımsız kütüphaneler görülmeye başlanmıştır. Bu anlamdaki ilk kütüphanenin Köprülü Fazıl Ahmet Paşa tarafından İstanbul da 1678 de kurulan Köprülü Kütüphanesi olduğu rapor edilmektedir. 1884 de Kütüphane-i Osmaniye olarak kurulan ve halen Beyazıt Devlet Kütüphanesi olarak hizmet vermekte olan kütüphane, Osmanlı döneminde devlet eliyle kurulan ilk kütüphane olup günümüzde Kültür ve Turizm Bakanlığı na bağlı olarak hizmet vermektedir (KYGM, 2012a). Geçmişte Türk kütüphaneleri ve kütüphaneciliğinin temel amacı, üretilen bilgi kaynaklarının korunması üzerine yoğunlaşmak olmuştur. Bu temel amacın yanında verilmekte olan hizmetlerin diğer hedefleri üretilmiş bilginin geleceğe iletimi ve bilginin kütüphaneler aracılığıyla toplumsallaştırılması olarak ifade edilebilir (Anameriç, 2006). Günümüzde amaç ve hedefler kütüphane türlerine bağlı olarak farklılık göstermektedir. 1
Örneğin, yazma eserler söz konusu olduğunda geleneksel yaklaşımın etkileri daha yoğun hissedilmektedir. Her ne kadar yukarıda belirtilen amaç ve hedefler arasında zamana bağlı olarak değişimler görülse de halk kütüphaneleri söz konusu olduğunda, bilginin kütüphaneler aracılığıyla toplumsallaştırılması daha fazla önem taşıyan bir konu haline gelmektedir. Türkiye de halk kütüphanelerinin geçmişini yansıtan çok sayıda çalışma (Keseroğlu, 1989; Kültür Bakanlığı, 1992; Önal, 1995; Öz, 1997) bulunmaktadır. Bu çalışmalar arasında en dikkat çekici çalışmalardan bir tanesi Toplumsal Değişme Sürecinde Halk Kütüphanelerinin Yeri ve Yeniden Organizasyonu İçin Bir Model Önerisi başlıklı doktora çalışmasıdır (Öz, 1997). Söz konusu çalışma Cumhuriyet Türkiyesinde halka açık kütüphanelerin gelişimlerini incelemekte, Türkiye deki toplumsal değişmeleri etkileyen politikaların halk kütüphanelerine olan yansımalarına dikkat çekmektedir. Çalışmada 1920-1995 arasındaki Türkiye deki halk kütüphanelerinin gelişimini gösteren olaylar, tarihler ve sonuçlar verilmektedir. Tablo 1 in oluşturulmasında büyük ölçüde söz konusu doktora çalışmasından (Öz, 1997, s. 417-430) yararlanılmıştır. Bununla birlikte, bu çalışma çerçevesinde ilgili olaylar belirtilen doktora çalışmasındaki detaylı kronolojik sunumdan daha genel bir yaklaşım içinde ele alınmış ve 1995 yılından sonra gerçekleşen olaylar doktora çalışması dışındaki başka kaynaklardan (KYGM, 2013, Karadeniz, 2012; Yılmaz, 2013a) yararlanmak suretiyle Tablo 1 oluşturulmuştur. Tablo 1. Türkiye de halk kütüphanelerini etkileyen olaylar Olay Yıl Halk kütüphanelerine etkisi TBMM hükümetinin kuruluşu Maarif Vekaleti Kütüphaneler Müfettişliği oluşturulması 1920 1921 Maarif Vekaleti içinde Hars Dairesi oluşturulması ve halka açık kütüphanelerin örgütlenmesi Halka açık kütüphanelerde örgütlenme ve ilk denetleme Ankara Umumi 1922 TBMM hükümetinin kuruluşunu takiben 2
Kütüphanesinin açılması Tevhid-i Tedrisat Kanununun kabulu 1924 John Dewey in raporu 1924 Hamit Zübeyir Koşay ın Har Dairesi Müdürlüğüne atanması İlk kütüphanecilik kursunun açılması 1925 Türk harflerinin kabulü 1928 Halkevlerinin kurulması 1932 Köy Enstitülerinin kurulması Ankara Üniversitesi Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi Kütüphanecilik Kursları Maarif Vekaleti nin içinde bir halka açık kütüphane oluşturulması 1869 Maarif-i Umumiyye Nizannamesi ile Maarif Nezareti ne bağlanan kütüphanelerin vakıf tüzel kişiliklerinin malı olmaktan çıkarak devlet malı haline getirilmeleri Maarif Vekaleti nin ve halka açık kütüphanelerin geliştirilmesi için bir uzman getirilmesi ve bu konuda ilk rapor Kütüphanelerin genel durumu üzerine detaylı bir raporun hazırlanması 1925 Kütüphanecilik eğitimi için girişimler 1940 1942 Türk Kütüphaneciler Derneği nin kurulması 1949 Okuma-yazma seferberliğinin başlatılması, Milli Kütüphane oluşumunun gündeme gelmesi, ilk yaygın eğitim kurumlarının ve kültür merkezlerinin oluşumu, kütüphane kurumunun önem kazanması Halkevlerinin oluşturulmasında herkese açık bir kütüphane olması şartının konması Eğitimin kırsal alanda yaygınlaştırılması, buna bağlı olarak doğacak kütüphane ihtiyacı Üniversite düzeyinde ilk kütüphanecilik bölümünün oluşturulması çalışmaları Kütüphanelerin gelişmesinde önemli roller üstlenen bir meslek derneğinin kurulması Lawrence S. Thompson ın kütüphanelerle ilgili raporu 1951 İlk Çocuk Kütüphaneleri Yönetmeliğinin yayımlanması Halk İare Servisi Yönetmeliğinin yayımlanması 1952 1953 Halk kütüphanesi ve umumi kütüphane farkını ortaya koyan yeni bir raporun hazırlanması Kütüphane türlerini belirleyecek tanımların ve buna bağlı olarak işlevlerinin yasal düzenlemelerle belirlenmesi Halk kütüphanelerinin önemli bir işlevi olan ödünç verme sisteminin yasal düzenlemelerle belirlenmesi 3
Ankara Üniversitesi Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi nde Kütüphanecilik eğitimine geçilmesi İlk gezici kütüphane uygulamasının hizmete girmesi Kütüphaneler Müdürlüğünün Kütüphaneler Genel Müdürlüğü olması Halka açık kütüphanelerin halk kütüphanesi adıyla örgütlenmesi İl halk kütüphanelerinin örgütlenmesi (il, ilçe, gezici kütüphaneler) Kütüphaneler Komitesi Raporunun hazırlanması Bakanlığa bağlı tüm kütüphanelerde ihtiyaç duyulan yayınların merkezden alınmasına karar verilmesi Kütüphaneler Genel Müdürlüğü nün bağlı olduğu Kültür Müsteşarlığının Başbakanlığa bağlanması Kütüphaneler Genel Müdürlüğü Uzman Personel Yönetmeliği Halk Kütüphaneleri Görev ve Çalışma Yönetmeliği Halk ve Çocuk Kütüphaneleri Yönetmeliği Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü nün ayrı genel müdürlükleri haline getirilmesi 1954 1958 1960 1960 Türkiye de kütüphaneciliğin bilim dalı olarak kabul edilmesi. Kütüphane hizmeti verilemeyen köylere halk kütüphanesi hizmeti ulaştırılması için çabalarda bulunulması Halk kütüphanelerinin Bakanlığa bağlı bir genel müdürlük düzeyinde ele alınması Halka açık kütüphanelerin tek bir isim altında toplanması 1960 Örgütlenme ve işbirliği çalışmaları 1961 1966 1972 1979 1981 1982 1989 Halk kütüphanelerini de kapsayan bir raporun kütüphaneciler tarafından hazırlanması Halk kütüphanesi yöneticilerinin koleksiyonlarına yönelik karar verme yetkilerinin yok olması Üst yönetim değişiklikleri ile birlikte değişen politikalar ve kütüphanelere yansıması Halk kütüphanelerinde çalışacak personelin standartlarının yükseltilmesi çalışmaları Halk kütüphanelerinde çalışacak personelin görev ve sorumluluklarının yasal düzenlemelerle belirlenmesi Halk ve çocuk kütüphanelerinde verilecek hizmetlerin yasal düzenlemelerle tanımlanarak geliştirilmeye çalışılması Halk kütüphanelerinin bağlı bulunduğu genel müdürlüğün ayrılması, buna bağlı olarak yönetimin ve politikaların yeniden değişmesi 4
Kütüphane, müze, kültür merkezi, tiyatro gibi kültür ve sanat tesislerinin kurumlar vergisinden muaf tutulması Kütüphaneler Genel Müdürlüğü ve Yayımlar Dairesi Başkanlığı nın birleştirilmesi Halk kütüphanesi bölge seminerlerinin başlatılması Benim Kütüphanem adlı projenin başlatılması Halk kütüphanelerinde kablosuz Internet erişim hizmetine başlanması Halk Kütüphaneleri Görev ve Çalışma Yönetmeliği ile Halk ve Çocuk Kütüphaneleri Yönetmeliği nin yürürlükten kaldırılması, Halk Kütüphaneleri Yönetmeliği nin yayımlanması Kütüphanecilerin teknik hizmetler sınıfına alınması 1995 2003 2006 2006 2008 2012 2012 Kütüphane binası yaptırılmasının yasal olarak teşvik edilmesi Halk kütüphanelerinin bağlı olduğu yapının Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü adı altında hizmet vermeye başlaması Altı yıl boyunca süren seminerlerde halk kütüphanelerinde görev yapan kişilerin hizmet içi eğitim alması Toplum Gönüllüleri Vakfı tarafından yürütülen proje kapsamında her yıl 10 il halk kütüphanesi olmak üzere toplam 50 il halk kütüphanesinin düzenlenmesi Kullanıcıların kütüphanelerde kendi cihazları ile bağlanabilecek alt yapı çalışmaları Farklı yönetmeliklerde ele alınan birbiriyle ilgili konuların tek bir yönetmelikte biraraya getirilerek bütüncül bir belgenin ortaya çıkması Halk kütüphanelerinde çalışan kütüphanecilerin özlük haklarında iyileşme yaşanması Türkiye de yukarıda anılan olaylar dışında da halk kütüphanelerini yakından ilgilendiren birtakım gelişmeler yaşandığı şüphesizdir. Özellikle halk kütüphanelerinin bağlı bulunduğu yapıya ilişkin olarak yaşanan belirsizliklerin ve sürekli değişen örgütlenme yapılarının halk kütüphanesi hizmetlerine olumsuz yansımaları olmuştur. Örneğin, 1971 yılında Kültür Bakanlığı kurulmuş, bir yıl sonra bu bakanlık kaldırılmış, 1974 yılında yeniden kurulmuş, 1977 yılında Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı adını almıştır. Aradan bir yıl geçtikten sonra 1978 yılında tekrar ayrı birer bakanlık haline getirilmiştir. 1981 yılına gelindiğinde Kültür Bakanlığı 5
Turizm ve Tanıtma Bakanlığı ile birleştirilerek adı Kültür ve Turizm Bakanlığı olmuştur (Öz, 1997, s. 424-425). Günümüzde Türkiye deki halk kütüphaneleri Kültür ve Turizm Bakanlığı altında Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü ne bağlı birer kamu kuruluşu olarak hizmet vermektedir. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 1920 yılında Büyük Millet Meclisi Hükümetinin kurulmasından sonra Maarif Vekâleti içinde bir Hars Dairesi oluşturulmuş ve kütüphaneler bu Daireye bağlı olarak hizmet vermeye başlamıştır. Bugünkü halk kütüphanesi örgütlenmesinin başlangıcını, Hars Dairesinin 1926 yılında kaldırılarak, Kütüphaneler, Müzeler ve Güzel Sanatlar olmak üzere üç ayrı müdürlüğe dönüştürülmesi oluşturmaktadır (KYGM, 2013). Kütüphaneler; Maarif Vekâleti Kütüphaneler Müdürlüğüne bağlı olarak, Maarif Kütüphanesi, Memleket Kütüphanesi, Gazi Kütüphanesi, Umumi Kütüphane, Halk Kütüphanesi, Kitapsarayı, Şehir Kütüphanesi, Vatan Kütüphanesi, Milli Kütüphane, Halk Kitaplığı gibi değişik adlar altında hizmet vermişlerdir (KYGM, 2013). Kütüphaneler Müdürlüğünün, 1960 yılında Genel Müdürlük haline getirilmesine ilişkin Bakanlık Onayı ile Memleketimiz kütüphanelerinin ıslahı, adetlerinin artırılması, çocuk kütüphaneleri ve iare servislerinin çoğaltılması hizmetlerinin yürütülmesi görevleri Kütüphaneler Genel Müdürlüğü ne verilmiş, daha önce çeşitli adlar altında hizmet veren kütüphaneler Halk Kütüphaneleri adı altında Kütüphaneler Genel Müdürlüğü bünyesine alınmıştır. Kütüphaneler Genel Müdürlüğü, 1971 yılında kurulan Kültür Bakanlığına bağlanmış, bir yıl sonra 1972 de Bakanlığın, Kültür Müsteşarlığına dönüştürülerek, Başbakanlığa bağlanmasıyla da Kütüphaneler Genel Müdürlüğü bu Müsteşarlık içinde yer almıştır. Genel müdürlük 1974 yılında Kültür Bakanlığının yeniden kurulması üzerine Bakanlık bünyesinde hizmet vermeye başlamıştır (KYGM, 2013). 6
Bakanlar Kurulunun 28.02.1982 gün ve 17610 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Bakanlıkların Yeniden Düzenlenmesi ve Çalışma Esaslarının Yürürlüğe Konması hakkındaki 8-4334 sayılı kararı ile Yayımlar Dairesi Başkanlığını da bünyesine alan Genel Müdürlüğün adı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü (KYGM) olmuştur. Halk kütüphaneleri, 14.12.1983-24.01.1989 tarihleri arasında Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesindeki, KYGM ye bağlı olarak faaliyetlerini yürütmüşlerdir. Genel Müdürlük, Bakanlığın 06.11.1989 gün ve 379 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Kültür Bakanlığı ve Turizm Bakanlığı olarak yeniden yapılandırılması sonrasında, Yayımlar Daire Başkanlığının da ayrılmasıyla Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü adı altında hizmetlerini sürdürmüştür. Son olarak, 29.04.2003 tarih ve 4848 sayılı Kültür ve Turizm Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun ile Kütüphaneler Genel Müdürlüğü ve Yayımlar Dairesi Başkanlığı birleştirilerek Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü adını almıştır. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü halen bu isimle faaliyetlerini sürdürmektedir ve aşağıdaki görevleri yerine getirmeye çalışmaktadır (KYGM, 2013): Vatandaşların kütüphanelerden yararlanması için gerekli tedbirleri almak ve uygulamak, yeni kütüphaneler kurulmasını teklif etmek ve bunların idare ve ihtisas işlerini düzenlemek ve yürütmek, Kütüphane ve kütüphanecilik hizmetleriyle ilgili kural ve ilkelerle standartları belirlemek ve bunlara uygun hizmet üretimi için gerekli tedbirleri almak, Yurt içinde ve yurt dışında basılmış, okuyucuya faydalı yayınları, Türk kültürü ile ilgili belgeleri ve diğer kütüphane malzemelerini temin etmek, kütüphanelerin koleksiyonlarını zenginleştirmek, Halkımızın geçmişteki her çeşit eserlerimizi kolaylıkla bulmasını ve onlardan faydalanmasını sağlamak, Diğer kamu kurum ve kuruluşlarınca idare olunan kütüphanelerle birlikte, gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan umuma açık 7
kütüphanelerin idari, ilmi ve teknik faaliyetlerinin düzenlenmesi, gerçekleştirilmesi ve geliştirilmesine yardımcı olmak ve rehberlik etmek, Bakanlığın görevleri ile ilgili konularda bilgilerin değerlendirilmesi ve ilgili kuruluş ve birimlere ulaştırılması amacıyla dokümantasyon merkezi kurmak, Kültür ve turizm alanlarında mesleki eğitim için kaynak oluşturmak üzere ihtisas kütüphanesi ve dokümantasyon merkezi kurmak, yayın, araç ve gereç sağlamak ve üretmek, Millî kültürümüzün yazılı belgelerini, fikir, sanat ve edebi eserler ile turizm ve tanıtım amaçlı yayınlar hazırlatarak yayımlamak ve yayımlatmak, Eski eserler ve müzelerle ilgili bilimsel faaliyetleri yansıtan yayınlar yapmak, Kültürümüzün gelişmesine iştiraki sağlamak için yeni kültür eserleri vermeyi teşvik edici ve destekleyici tedbirleri almak, Yayın danışma kurulları teşkil etmek, Bakanlık makamınca verilecek benzeri görevleri yapmak. Yukarıda maddeler halinde verilen görevler ışığında, KYGM nin misyonu kültür mirasımızın gelecek nesillere aktarılması, benimsetilmesi ve bilgiye ulaşımın yaygınlaştırılması doğrultusunda kültür ve fikir ürünlerini derlemek, koruma altına almak ve toplumun hizmetine sunmak; milli kültürümüzün gelişmesi ve uluslararası alanda tanınmasını sağlamak amacıyla edebiyat, fikir ve sanat eserlerini kamu yararı gözeterek yayımlamak ve yayımlatmaktır şeklinde belirlenmiştir. Söz konusu misyon doğrultusunda ortaya konulan vizyon da kütüphaneler aracılığıyla bilgi toplumuna ulaşma yolunda bilgiyi, kültürü ve sanatı hayatın 8
merkezine taşımak; çağdaş yayıncılık ilkeleri doğrultusunda üretilen fikir ve sanat eserleri ile ulusal ve evrensel kültüre katkıda bulunmak şeklinde ifade edilmektedir (KYGM, 2011). KYGM nin teşkilat yapısı incelendiğinde genel müdüre bağlı üç genel müdür yardımcısı bulunduğu ve bu genel müdür yardımcılarına bağlı dört daire başkanlığı (Stratejik Yönetim Daire Başkanlığı, Personel ve Mali İşler Daire Başkanlığı, Yayımlar Daire Başkanlığı, Kütüphane Hizmetleri Daire Başkanlığı) altında hizmet verildiği görülmektedir (bkz. Şekil 1). Şekil 1. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü nün teşkilat yapısı (KYGM, 2014a) KYGM sistemi ile ilgili bilgi verirken taşra teşkilatından söz etmeden geçmek mümkün değildir. KYGM Türkiye nin her ilinde birimleri olan bir yapıya sahiptir ve taşra birimleri olarak adlandırılan yapı içerisinde ilgili 9
birimler merkeze bağlı şekilde vermekle yükümlü oldukları hizmetleri yürütmektedirler (bkz. Şekil 2). Şekil 2. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü nün taşra teşkilatı (KYGM, 2014b) Türkiye de Halk Kütüphanelerinin Rolü ve Yapılan Çalışmalar Türkiye de halk kütüphaneleri var olan merkezi ağırlıklı kamusal yapının bir parçası olarak hizmetlerini yürütmektedir. Bir sistem yaklaşımı içinde düşünüldüğünde, Türkiye deki halk kütüphaneleri sisteminde merkezde KYGM yer almakta ve KYGM Türkiye deki tüm halk kütüphanesi hizmetlerini planlamakta, hizmetler için gerekli finansman, personel, derme ve bina gereksinimlerini karşılayarak strateji, standartlar, yasal yapı, denetim ve yeni hizmet alanlarını oluşturmaktadır (Yılmaz, 2005, s. 64). 10
Okuma alışkanlığının göreli olarak çok fazla gelişmediği Türkiye gibi ülkelerde halk kütüphaneleri okuma alışkanlığının geliştirilmesine katkıda bulunan bir yapı olarak görülmektedir. Özellikle okur-yazarlık sorunun azalmasından sonraki evrede yaşam boyu öğrenme kavramı ciddi derecede önem kazanmıştır. Bir çalışmada da (Ersoy ve Yılmaz, 2009, s. 810) ifade edildiği üzere dünyadaki en büyük kütüphanecilik derneği olan IFLA nın (International Federation of Library Associations and Institutions) hazırladığı Halk Kütüphaneleri Bildirgesi nde halk kütüphaneleri yaşam boyu öğrenme için bilgiye giriş kapısı olarak kabul edilmektedir. Söz konusu çalışmada ayrıca bu bildirgenin halk kütüphanelerinin yaşam boyu öğrenmedeki yerini gösteren başlangıç noktası olduğunun altı çizilmektedir. Bu bağlamda günümüzde Türkiye deki halk kütüphanelerinin toplumun bilgi gereksinimlerinin giderildiği bir öğrenim merkezi haline dönüşmesi yönünde gösterilecek çabaların önemli olduğu açıktır. Türkiye de halk kütüphanelerine verilen önemin bir göstergesi olarak bu alanda yapılmış çalışmaların da ayrı bir yeri bulunmaktadır. Çeşitli dönemlerde Türkiye deki halk kütüphaneleri üzerine yapılan araştırmalarda farklı konulara değinildiği görülmektedir. Sıklıkla işlenen konular arasında halk kütüphanelerinin yerel yönetimlere devri (Açıkgöz, 2012; Açıkgöz ve Yılmaz, 2013; Demircioğlu, 2007), halk kütüphanesi kullanımının değerlendirilmesi (Şahin, 2007; Şenyurt Topçu ve Yılmaz, 2012; Yılmaz, 1995), halk kütüphanesinde çalışanların gereksinimleri (Karadeniz, 2008; Yılmaz, Korkut ve Köse, 2010), halk kütüphanelerinin mekânsal organizasyonu (Onat, 1989; Uğuz, 2013; Yılmaz, 2013b) başta gelmektedir. Kütüphanecilik alanının en önemli dizini konumundaki Library and Information Science Abstracts (LISA) üzerinde 25 Mart 2014 tarihinde yapılan tarama sonucuna göre (bkz. Şekil 3) Bilgi Dünyası ve Türk Kütüphaneciliği dergilerinde doğrudan ya da dolaylı olarak halk kütüphaneleri ile ilgili çalışma sayısının 220 olduğu saptanmıştır. 11
Şekil 3. LISA üzerinde yapılan tarama sonucu Söz konusu 220 çalışma içerisinde 24 ünün başlığında halk kütüphaneleri ifadesinin geçiyor olması da konuya verilen önemin farklı bir göstergesidir (bkz. Şekil 4). Son yıllarda gerçekleştirilen çalışmaların LISA içerisinde yer almadığı 1 ve bu iki dergi dışında birçok platformda (örneğin, başka dergiler, kitap içi bölümler gibi) halk kütüphaneleri ile ilgili çalışmaların yapıldığı dikkate alındığında konuyla ilgili oldukça zengin bir ulusal literatürün mevcut olduğu görülmektedir. 1 Taramanın yapıldığı tarih itibariyle Bilgi Dünyası ve Türk Kütüphaneciliği dergilerinin en son 2012 yılları dizinlenmişti. 12
Şekil 4. LISA da başlığında halk kütüphaneleri ifadesi geçen Türkiye orijinli çalışmalar Halk kütüphaneleri ile doğrudan ilgili çok sayıda lisansüstü tez yapıldığı da bilinmektedir. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı altında yer alan Tez Merkezi ndeki veri tabanı tarandığında Tablo 2 deki çalışmalara ulaşılmıştır. Bu çalışmaların büyük çoğunluğunun yüksek lisans düzeyinde olduğu ve son yıllarda hemen her yıl halk kütüphaneleri ile en az bir tez çalışması yapıldığı anlaşılmaktadır. 13
Tablo 2. Halk kütüphaneleri ile ilgili Türkiye de gerçekleştirilmiş lisansüstü çalışmalar Yazar Tez adı Yıl Tez Türü Yirmibirinci yüzyıl halk kütüphanelerinde Cansel Bozkurt aydınlatma tasarımı ve teknolojik gelişmelerin iç 2013 Y. lisans mekana yansımaları açısından değerlendirilmesi Rabia Aytül The Seattle Public Library: Re-interpretation of Baran library program 2013 Y. lisans Orhan Açıkgöz Türkiye'de halk kütüphanesi hizmetlerinin özel idarelere devri konusunda özel idare 2012 Y. lisans yöneticilerinin yaklaşımları Aydın İleri Halk kütüphanelerinde gönüllülük: Benim Kütüphanem Projesi'nin değerlendirilmesi 2011 Y. lisans İlknur Darçın Yerel kültür mirasının dijitalleştirilmesi ve halk Şahin kütüphaneleri: Yalova örneği 2010 Y. lisans Ayşen Öçalan Halk kütüphaneleri ve okul kütüphaneleri arasındaki işbirliği 2010 Y. lisans Aynur Ersoy Yaşam boyu öğrenme ve Türkiye'de halk kütüphaneleri 2009 Y. lisans Güliz Şahin Halk kütüphanelerinin toplumsal rolü ve Etimesgut İlçe Halk Kütüphanesinin kullanım 2007 Y. lisans etkinliğinin değerlendirilmesi Türkiye'de halk kütüphanesi hizmetlerinin yerel Özden yönetimlere devri konusunda kütüphane Demircioğlu yöneticileri ve kütüphanecilerin yaklaşımları 2007 Y. lisans Hakan Koray Özlük M. Ayhan Hazırlar Bilge Güler Zeynep Onat Öz Tayfun Gülle Ayfer Yakar Ayhan Kaygusuz Murat Önal Bülent Yılmaz Halk kütüphanesi kullanıcılarının bilgi arama davranışları Halk kütüphanelerinde iç mimari Avrupa Birliği'nin yetişkin eğitim programı Grundtvig çerçevesinde halk kütüphanelerinin yeri ve önemi Toplumsal değişme sürecinde halk kütüphanelerinin yeri ve yeniden organizasyonu için bir model önerisi Türkiye'de düşünce özgürlüğü sorunu ve halk kütüphanelerine yansıması Halk kütüphanelerinin halk eğitimindeki yeri (Yenimahalle İlçe Halk Kütüphanesi örneği) Türkiye'de halk kütüphanesi hizmetlerinin geliştirilmesinde otomasyon Cumhuriyet döneminde halkın eğitiminde halk kütüphanelerinin yeri ve tarihi gelişimi Ankara'da halk kütüphanesi kullanımı: Sosyoekonomik çözümleme 2006 Y. lisans 2004 Y. lisans 2004 Y. lisans 1997 Doktora 1997 Doktora 1996 Y. lisans 1996 Y. lisans 1995 Y. lisans 1995 Doktora Neslihan Uraz Halk kütüphanesi hizmetlerinin pazarlanması 1994 Y. lisans M. Pınar Yener Çağdaş kütüphane anlayışı ve İstanbul'daki halk kütüphaneleri 1991 Y. lisans 14
Hasan Atmaca Ankara il merkezindeki halk kütüphanelerinde insangücü 1990 Y. lisans Olcay Bayram İlkokul çağı çocuklarının okuma alışkanlığı ve Yenimahalle İlçe Halk Kütüphanesi gezici 1990 Y. lisans kütüphane hizmeti Bülent Yılmaz Okuma alışkanlığı ve Yenimahalle İlçe Halk Kütüphanesi 1990 Y. lisans Fahrettin Türk bütçe sistemi ve halk kütüphanelerine Özdemirci yansıması 1989 Y. lisans Zeynep Onat Halk kütüphanelerinin mekansal organizasyonu 1989 Y. lisans Zerrin Özgenç Halk kütüphanelerinde derme ve Cebeci Halk Kütüphanesi dermesinin değerlendirilmesi 1988 Y. lisans Çeşitli makale, kitap ve tezlerin dışında halk kütüphanelerine yönelik sorunların ve çözüm önerilerinin tartışıldığı üç Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu yapılmıştır. Bu toplantılardan ilki 1993 yılında gerçekleştirilmiş, ikincisinin yapılması için yaklaşık 20 yıl beklenmiştir. 2013 yılında da 3. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu yapılmıştır. 2. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu nun teması Değişen Dünyada Halk Kütüphaneleri, 3. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu nun teması ise Kütüphanelerde Mekân Tasarımı olarak belirlenmiştir. Bildiri kitapları (Kültür Bakanlığı, 1993; Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012; Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2013) incelendiğinde üç sempozyumda toplam 65 bildirinin sunulduğu görülmektedir. Bu tip toplantılar halk kütüphanelerinde çalışanların hem mevcut bilgi düzeyini artırmakta, hem de motivasyonlarının olumlu yönde gelişmesine yardımcı olmaktadır. Türkiye de Halk Kütüphanelerinin Mevcut Durumu Türkiye deki tüm halk kütüphaneleri KYGM çatısı altında hizmetlerini yürütmektedir. KYGM bünyesinde 2013 yılı itibariyle toplam 1118 kütüphane bulunmaktadır (KYGM, 2014c). Tablo 3 te söz konusu kütüphanelerin türlerine göre dağılımı verilmektedir. 15
Tablo 3. KYGM ye bağlı kütüphaneler (2013) Kütüphaneler Sayı İl halk kütüphaneleri 81 İlçe halk kütüphaneleri 722 Halk ve Çocuk Kütüphaneleri (Semt-Belde-Kasaba-Köy) 308 Edebiyat-Müze Kütüphaneleri 6 İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi 1 Toplam 1118 KYGM nin web sayfasında (KYGM, 2014c) gezici kütüphane sayısı 32, hizmet götürülen yer sayısı 580 olarak belirtilmektedir. Bazı ilçe, kasaba ve köyler açısından gezici kütüphane hizmeti son derece büyük önem taşımaktadır. Önceki yıllarda yapılan bir çalışmada (Yılmaz, 1998, s. 161) Türkiye de 64 gezici kütüphane bulunduğu bunların 24 ünün şoför yokluğu nedeniyle çalışamadığı belirtilmektedir. Bu bağlamda günümüzde gezici kütüphane sayısının azaldığı anlaşılmaktadır. Sevindirici olan konu ise gezici kütüphane faaliyetlerinde yaşanan olumlu gelişmelerdir (KYGM, 2012b). Çalışmanın bundan sonraki bölümünde bina, bilgi ve iletişim teknolojilerine yönelik altyapı, personel, koleksiyon, kullanıcı ve bütçe başlıkları altında halk kütüphanelerinin mevcut durumu 2013 yılına ait veriler 2 ışığında özetlenmeye çalışılmaktadır. Zaman zaman son üç yılı ya da son beş yılı içeren istatistikler de karşılaştırma amaçlı olarak sunulmaktadır. Bina Türkiye deki halk kütüphanelerinin binaları mülkiyet bakımından farklı yapıların elindedir. Ancak Tablo 4 incelendiğinde, kütüphanelerin çoğunluğunun kamuya ait olduğu kolayca görülecektir. 2 Bu çalışma kapsamında halk kütüphanelerine yönelik sunulan istatistiki bilgiler KYGM tarafından sağlanan istatistik sitemi (http://earsiv.gov.tr/stat/) aracılığıyla elde edilmiştir. 16
Tablo 4. Bina mülkiyeti açısından halk kütüphanelerinin durumu (2013) Kütüphaneler Sayı % Kültür ve Turizm Bakanlığı dışındaki diğer kamu kuruluşları 407 36,4 Kültür ve Turizm Bakanlığı 329 29,4 Vakıf, dernek veya kurum 173 15,5 Belediye 128 11,4 Vakıflar Genel Müdürlüğü 29 2,6 Özel idare 20 1,8 Şahıs 19 1,7 Köy tüzel kişiliği 13 1,2 Toplam 1118 100,0 Açıkçası kütüphane binasının kime ait olduğunun ötesinde kütüphane hizmetleri açısından ne derece işlevsel olduğunun sorgulanması gerekmektedir. Bu bağlamda halk kütüphanesi binalarının engelli erişimine uygun olup olmadığı, yapılırken kütüphane olarak planlanıp planlanmadığı, ergonomik unsurlar açısından ne derece yeterli olduğu soruları ilk akla gelen sorular arasında yer almaktadır. KYGM ile yapılan görüşmelerde halk kütüphanesi binalarının engelli erişimine uygun hale getirilmesi için rampa ve asansör yapımı gibi çalışmaların devam etmekte olduğu bilgisi elde edilmiştir. Öte yandan kütüphanelerde mekân tasarımı bina ögesi ile birlikte ele alınması gerekli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır ve sevindiricidir ki en son yapılan Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu özel olarak bu konuya ayrılmıştır (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2013). Halk Kütüphanelerinde Bilgi ve İletişim Teknolojilerine Yönelik Altyapı Türkiye deki halk kütüphanelerinde toplam 9137 adet bilgisayar bulunmaktadır. Söz konusu bilgisayarların %62 si (5649 adet) kullanıcıya açıkken, %38 i (3488 adet) idari amaçlı olarak kullanılmaktadır. Kütüphanelerin tamamında Internet bağlantısı bulunmaktadır. KYGM den alınan bilgilere göre kütüphanelerde kullanılan yazıcı sayısı ise 1757 dir. Her geçen gün gelişen ve toplum içinde önemi git gide artan bilgi ve iletişim teknolojilerinden halk kütüphanelerinin ve onlarının kullanıcılarının 17
yararlanmaması söz konusu değildir. Ancak bilinmektedir ki, her halk kütüphanesi bilgi ve iletişim teknolojileri bakımından aynı nitelikte hizmet verememektedir. Mevcut sorunlara çözüm yolları aranırken, öncelikle gerekli alt yapı açısından eksikliklerin giderilmesi, sonrasında potansiyel kullanıcıların iyi birer bilgisayar-internet-bilgi okuryazarı haline getirilmeleri gerekemektedir. Özellikle potansiyel kullanıcılara yönelik olarak 1 Temmuz 2013 tarihi itibariyle resmi olarak başlayan Kütüphan-e Türkiye Planlama ve Pilot Uygulama Projesi önemli bir işlevi yerine getirecektir. Söz konusu proje kapsamında; ülke genelini yansıtan 26 ilde bulunan ve çeşitli büyüklüklerdeki yerleşim birimlerini temsil eden toplam 78 halk kütüphanesinde, bilgi ve iletişim teknolojileri altyapısı, kütüphane çalışanları ve kullanıcılarının bilgisayar-internet-bilgi okuryazarlığı gibi konularda gelişme sağlanması hedeflenmektedir (Kütüphan-e Türkiye, 2014). KYGM halk kütüphanelerinin bilgi ve iletişim teknolojileri bakımından gelişmesi için katkı yapmaktadır. Bu bağlamda, halk kütüphanelerinde yapılan bilgisayar harcamaları ile ilgili bilgiler halk kütüphanelerinin mali yapısı başlığı altında sunulmaktadır. Halk Kütüphanelerinin Personel Durumu Halk kütüphanelerinde 2013 yılı istatistiklerine göre toplam 3386 personel görev yapmaktadır. Söz konusu personelin %15 i kütüphanecilik mezunudur. Tablo 5 te personelin eğitim durumuna göre ne şekilde dağılım gösterdiği ile ilgili ayrıntılı bilgiler sunulmaktadır. Tablo 5 incelendiğinde, üniversite mezunlarının tüm çalışanların yarıdan azını (%44,6) oluşturduğu görülmektedir. Sayıları az olmakla birlikte lisansüstü düzeyde eğitim almış kütüphane çalışanlarının da olduğu bilinmektedir. 18
Tablo 5. Personelin eğitim durumu (2013) Eğitim durumu Sayı % Kütüphanecilik mezunu 511 15,1 Kütüphanecilik dışında üniversite mezunu 999 29,5 Lise mezunu 1361 40,2 İlköğretim mezunu 370 10,9 İlkokul mezunu 145 4,3 Toplam 3386 100,0 Kütüphanecilik mezunlarının illere göre nasıl bir dağılıma sahip olduğu Şekil 5 te verilen harita ile gösterilmektedir. Görüldüğü üzere kütüphanecilik mezunu bulunmayan herhangi bir il yoktur. Ağrı, Aksaray, Bitlis, Elazığ, Muş, Siirt ve Şırnak illerinde sadece birer kütüphanecilik mezunu görev yapmaktadır. Bununla birlikte unutulmamalıdır ki bu iller de dâhil olmak üzere hiçbir ilde tek bir kütüphane yoktur. Örneğin, birer kütüphanecilik mezunu olan illerden Ağrı da altı, Aksaray da beş, Bitlis de yedi kütüphane bulunmaktadır. Şekil 5. İllere göre kütüphanecilik mezunlarının sayısı (2013) Şekil 6 da ise çalışanların kadro durumları itibariyle sayıları yer almaktadır. Buna göre kütüphane çalışanlarının yaklaşık yarısı (%48) genel idari hizmetler altında yer alırken, çalışanların sadece %11 i teknik hizmetler sınıfındadır. Ayrıca kütüphanelerde azımsanmayacak oranda (%26) geçici görevli bulunmaktadır. 19
1800 1600 1635 1400 1200 1000 800 600 400 364 482 559 346 200 0 Genel İdari Hizmetler Teknik Hizmetler Yardımcı Hizmetler Geçici Personel Geçici İşçi Şekil 6. 2013 yılı personel kadro durumu Gerek geçici personel oranının yüksekliği gerekse kütüphanecilik alanından mezun olmuş kişilerin oranının düşük olması birtakım olumsuzlukları da beraberinde getirmektedir. Çalışanlar ne kadar iyi niyetli olurlarsa olsunlar, adı geçici olan personelin yaptığı işi benimseme düzeyi ile o işi içselleştirmiş çalışanların benimseme düzeyi aynı olmamaktadır. Buna karşılık yakın zamanda kütüphaneci kadroları ile ilgili yapılmış düzenlemelerin neden olduğu iyileştirmelerin bilgi ve belge yönetimi bölümü mezunlarının halk kütüphanelerine geçmişe oranla daha fazla ilgi göstermelerine neden olduğu söylenebilir. Ancak yukarıda da ifade edildiği gibi kütüphanecilerin hem illere hem de kütüphanelere dağılımında ciddi bir dengesizlik bulunmaktadır ve bu durum ister istemez bazı kütüphanelerdeki hizmetleri etkilemektedir. Halk Kütüphanelerinin Koleksiyonu Halk kütüphanelerinde 16 milyonun üzerinde kitap ve yaklaşık 80 bin cilt süreli yayın bulunmaktadır. Her geçen yıl kütüphanelerin koleksiyonları büyümektedir. Son beş yıl incelendiğinde 2009 dan 2013 yılına kadar halk 20
kütüphanelerindeki kitap sayısının %14 oranında arttığı görülmektedir (bkz. Şekil 7). 3 16500000 16000000 16.099.993 Kitap sayısı 15500000 15000000 14500000 14000000 14.093.896 14.528.550 15.621.478 15.785.280 13500000 13000000 2009 2010 2011 2012 2013 Yıl Şekil 7. Yıllara göre halk kütüphanelerindeki kitap sayıları (2009-2013) Halk kütüphanelerinde Dewey Onlu Sınıflama Sistemi kullanılmaktadır. Buna göre en çok kitabın bulunduğu konu 800 kodlu Edebiyat ve Retorik olarak anılan alandır. Özellikle roman ve hikaye kitaplarının Edebiyat ve Retorik alanında sınıflanmasından dolayı karşımıza çıkan bu oran oldukça normal görünmektedir. Bu alanı 300 kodlu Sosyal Bilimler alanı izlemektedir (bkz. Tablo 6). Kitapların türlerine göre dağılımı incelendiğinde tüm kitapların yaklaşık dörtte birlik kısmının çocuk kitapları olduğu anlaşılmaktadır (bkz. Şekil 8). 3 Bu artışın önemli olduğu düşünülmekle birlikte, ulaşılan sayıların sorgulanması gerektiği de açıktır. Türkiye den nüfusu çok daha az olan kimi Avrupa ülkelerinde hem halk kütüphanesi sayısı hem de halk kütüphanelerinde bulunan toplam yayın sayısı Türkiye deki halk kütüphanesi sayısına oranla oldukça yüksektir. Örneğin, 2013 yılında yapılan bir araştırmaya (EBLIDA, 2013) göre Polonya da 8290 halk kütüphanesi bulunmakta, bu kütüphanelerdeki koleksiyon sayısının ise 130 milyondan fazla olduğu ifade edilmektedir. Çek Cumhuriyeti ndeki halk kütüphanesi sayısı 5407, toplam koleksiyon sayısı 57 milyon, Macaristan daki halk kütüphanesi sayısı 3530, toplam koleksiyon sayısı 44 milyondur. 21
Tablo 6. Kütüphanelerdeki kitapların konuları Konu Sınıflaması Sayı % Genel Konular 1.411.428 8,8 Felsefe ve Psikoloji 456.777 2,8 Din 710.181 4,4 Sosyal Bilimler 2.854.276 17,7 Dil 318.916 2,0 Doğa Bilimleri ve Matematik 375.622 2,3 Teknoloji 602.599 3,7 Sanat 722.268 4,5 Edebiyat ve Retorik 6.588.205 40,9 Tarih ve Coğrafya 2.059.721 12,8 Toplam 16.099.993 100 Çocuk %24 Yetişkin %76 Şekil 8. Kütüphanelerde bulunan kitapların türlerine göre dağılımı (2013) Tüm kitapların hangi dilde yazıldığı bilinmemekle birlikte 4 halk kütüphanelerindeki koleksiyonun çok büyük bir kısmı (%98 i) Türkçe dir. Kitapların %1 lik kısmı İngilizce dir ve en fazla İngilizce kitap İstanbul daki kütüphanelerde bulunmaktadır. 5 4 2013 yılı itibariyle halk kütüphanelerinde bulunan 16.099.993 kitabın 15.916.401 inin hangi dilde kalem alındığı bilinmektedir. 5 İstanbul daki kütüphanelerde dili İngilizce olan toplam 33.333 kitap bulunmaktadır ve bu sayı tüm halk kütüphanelerindeki İngilizce kitapların beşte birini oluşturmaktadır. 22
Tablo 7. Kütüphanelerdeki kitapların dillere göre dağılımı (2013) Dil Sayı % Türkçe 15.631.661 98,21 İngilizce 166.857 1,05 Fransızca 45.388 0,29 Almanca 27.575 0,17 Arapça 23.006 0,14 Farsça 4.187 0,03 Diğer diller 17.727 0,11 Toplam 15.916.401 100,00 Türkiye deki halk kütüphanelerinin koleksiyonlarında kitap ve süreli yayın dışında oldukça farklı nitelikte kitap dışı materyal bulunmaktadır. Söz konusu kitap dışı materyallerin türlerine bakıldığında pek çok farklı türün kütüphanelerde bulunduğu görülmektedir. Kitap dışı materyal kategorisinde afiş, atlas, harita, küre, mikrofilm, mikrofiş, nota, plak, ses kaseti, CD, disket, DVD, video kaset gibi çeşitli türler bulunmaktadır. Kullanıcı Halk kütüphanelerinin kullanıcıları ile ilgili istatistikleri iki başlık altında incelemek olanaklıdır. Bunlardan ilk kullanıcı sayısı, ikincisi kayıtlı üye sayısıdır. Kanımızca yapılacak değerlendirmelerde kayıtlı üye sayısını kullanmak daha anlamlı olacaktır. Bu tip değerlendirmelerde kullanıcı sayısının tercih edilmemesinin temel nedeni halk kütüphanelerinin kayıtlarını tekil kullanıcı olarak adlandırdığımız şekilde tutmamaları, aynı kişinin aynı kütüphane için birden çok kez istatistikler içinde sayılıyor oluşudur. Yine de fikir vermesi bakımından kullanıcı istatistiklerini içeren veriler Şekil 9 da sunulmaktadır. 23
20400000 20200000 20.232.069 Kullanıcı sayısı 20000000 19800000 19600000 19400000 19200000 19.929.836 19.280.441 19.545.940 19000000 18800000 18.826.715 18600000 2009 2010 2011 2012 2013 Yıl Şekil 9. Yıllara göre halk kütüphanelerinin kullanıcı sayıları (2009-2013) Şekil 9 incelendiğinde, halk kütüphanelerinin kullanıcı sayısına yönelik herhangi bir eğilimin ortaya çıkmadığı görülmektedir. Ülke bazında yıllara göre düşüş ya da yükselişleri anlamlandırmak gerçekten zordur. Yukarıda da belirtildiği üzere bu tip istatistikleri kullanıcı sayıları üzerinden değerlendirmek işi daha da güçleştirmektedir. O nedenle halk kütüphanelerine olan talebi Şekil 10 daki veriler ışığında ele almak daha doğru bir yaklaşım olacaktır. 1200000 1.025.846 Kayıtlı üye sayısı 1000000 800000 600000 591.661 675.620 753.378 885.282 400000 2009 2010 2011 2012 2013 Yıl Şekil 10. Yıllara göre halk kütüphanelerinin kayıtlı üye sayıları (2009-2013) 24
Şekil 10 yıllara göre kayıtlı üye sayılarının doğrusal şekilde arttığını göstermektedir. 2013 yılı sonunda Türkiye deki halk kütüphanelerinde bulunan kayıtlı üye sayısı 1 milyonu aşmıştır. 6 Şekil 11 de ise hangi ilde nüfusun ne kadarının halk kütüphanesine üye olduğu bilgisi sunulmaktadır. Buna göre, Ardahan, Bayburt, Çankırı, Iğdır gibi nüfusu az ve nispeten küçük sayılabilecek bazı illerdeki halk kütüphanesi üyelerinin toplam nüfusa oranı %5 in üzerindedir. Ankara, İstanbul, İzmir gibi büyük şehirlerde her 100 kişiden birinin bile bulunduğu ildeki kütüphaneye üye olmadığı anlaşılmaktadır. 2013 yılı itibariyle Türkiye genelinde nüfusun %1,3 ü halk kütüphanesine üyedir. Şekil 11. İllere göre halk kütüphanesi üyelik oranları (2013) 6 Kayıtlı üye sayısı bakımından da Türkiye, kimi Avrupa ülkelerinde ulaşılan sayıların gerisinde yer almaktadır. EBLIDA (The European Bureau of Library, Information and Documentation Associations) tarafından gerçekleştirilen araştırma (2013) sonuçlarına göre, Polonya da 8,9 milyon, Macaristan da 1,5 milyon, Çek Cumhuriyeti nde ise 1,4 milyon kişi halk kütüphanelerine kayıtlıdır. İspanya 13,6 milyon kayıtlı kütüphane kullanıcısı ile ülkede bulunan her dört kişiden birinin halk kütüphanesi kullanıcısı olduğu gerçeğini gözler önüne sermektedir. İskandinav ülkeleri de nispeten düşük nüfus ve az sayıda halk kütüphanesine sahip olmalarına karşın bünyelerinde önemli sayıda halk kütüphanesi üyesi bulundurmaktadır. Örneğin, İsveç toplam 1212 halk kütüphanesi ile 2,8 milyon kayıtlı kullanıcısına hizmet verirken, gerek nüfus gerekse yüzölçümü bakımından daha küçük bir ülke konumundaki Finlandiya da 979 halk kütüphanesi, 2,1 milyon kayıtlı halk kütüphanesi kullanıcısı vardır ve bu nüfusun yaklaşık üçte birinden fazlasına karşılık gelmektedir. 25
Halk Kütüphanelerinin Mali Yapısı 7 Halk kütüphanelerinin mali yapısını anlayabilmek için merkezi bütçe yapısının ne şekilde yapılandırıldığının bilinmesi gerekmektedir. Kültür ve Turizm Bakanlığı, genel bütçeli kurumlar sınıflamasında olup, yıllık bütçe planlaması açısından Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan yıllık merkezi bütçe planlamasına tabidir. KYGM nin yıllık bütçesi de Maliye Bakanlığı nın yıllık merkezi bütçe planlaması kapsamında yapılmaktadır. Tablo 8 de halk kütüphanelerininin bağlı olduğu üst yapılara ilişkin son üç yıla ait bütçe karşılaştırması yapılmaktadır. Buna göre, Kültür ve Turizm Bakanlığı nın merkezi bütçeden aldığı pay binde 4-5 düzeyindedir. KYGM ye Kültür ve Turizm Bakanlığı bütçesinden 2013 yılı itibariyle yaklaşık %11 düzeyinde pay ayrıldığı anlaşılmaktadır. Son üç yıl içinde KYGM ye ayrılan payda anlamlı düzeyde artış olduğu görülmektedir (bkz. Tablo 8). Tablo 8. Son üç yıla ilişkin (2011-2013 ) bütçe karşılaştırması (BUMKO, 2013) Yıl Merkezi bütçe (TL) Kültür ve Turizm Bakanlığı nın merkezi bütçeden aldığı miktar (TL) Bakanlık bütçesinin merkezi bütçe içinindeki payı (%) KYGM nin Bakanlık bütçesinden aldığı miktar (TL) KYGM nin aldığı miktarın Bakanlık bütçesine oranı (%) 2013 444.045.669.000 1.851.734.000 0,41 197.285.680 10,65 2012 350.898.317.871 1.705.076.000 0,49 161.528.000 9,47 2011 312.572.607.330 1.510.066.000 0,48 114.255.000 7,57 KYGM nin bütçesi Genel Müdürlük Merkezi ve Taşra Teşkilatı olmak üzere iki ana başlık altında planlanmaktadır. 2013 yılında toplam bütçenin %24 ü Genel Müdürlük Merkezine %76 sı Taşra Teşkilatına tahsis edilmiştir. 2012 yılında ise toplam bütçenin %29 u Genel Müdürlük Merkezine %71 i Taşra 7 Bu başlık altında ele alınan verilerin bir kısmı KYGM den ve bir kısmı da T.C. Maliye Bakanlığı, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü web sitesinden (http://www.bumko.gov.tr) elde edilmiştir. 26
Teşkilatına tahsis edilmiştir. 2011 yılında ise toplam bütçenin %17 si Genel Müdürlük Merkezi ne %83 ü Taşra Teşkilatına tahsis edilmiştir. Tablo 9. Halk kütüphanelerine yönelik son üç yılda yapılan harcamalar (TL) Yıl Fiziksel altyapı harcamaları Bilgisayar harcamaları 2013 20.884.069 2.280.000 2012 13.508.390 1.862.000 2011 10.698.037 990.000 KYGM den elde edilen bilgiler hem halk kütüphanelerine yönelik gerçekleştirilen fiziksel altyapı harcamalarının hem de bilgisayar harcamalarının yıldan yıla arttığına işaret etmektedir (bkz. Tablo 9). Benzer bir şekilde personel giderlerinde de artış olduğu saptanmıştır (bkz. Tablo 10). Son üç yıl incelendiğinde KYGM bütçesinin yaklaşık yarısının (yıllar arasında %43 ile %50 arasında değişen oranlarla) personel giderleri için harcandığı görülmektedir. Tablo 10. KYGM nin son üç yıla ait personel giderleri (TL) Yıl Merkez Taşra Toplam 2013 3.612.000 86.322.000 89.934.000 2012 2.804.000 66.966.000 69.770.000 2011 2.547.000 54.839.000 57.386.000 Sonuç Bu çalışma ile Türkiye de halk kütüphanelerinin rolü, faaliyetleri, altyapı durumu, personel ve bütçe gibi belli başlı konularda bilgi verilmiştir. Hiç şüphesiz bu raporun mevcut durumu net olarak ortaya koyabilmesi adına birtakım eksiklikleri bulunmaktadır. Bu eksikliklerin en başında kütüphanede çalışan personelin ve kütüphaneleri kullanan vatandaşların görüşlerine bu rapor kapsamında yer verilmemesi gelmektedir. Kütüphane Türkiye Projesi kapsamında bu eksiklikleri giderecek bir dizi çalışma yapılmıştır ve hali hazırda yapılmaktadır. Muhtemelen Türkiye deki halk 27
kütüphanelerine yönelik resmin belirgin bir yapı kazanması için projenin ilerleyen aşamalarında elde edilecek verilerin ve bilgilerin çok büyük faydası olacaktır. Gerek ilgili literatür, gerekse bu çalışma kapsamında elde edilen istatistiki veriler ışığında halk kütüphanelerine yönelik olarak aşağıdaki saptamaları yapmak olanaklıdır: Türkiye de halk kütüphaneleri merkezi bir yapı tarafından yönetilmektedir. Bu durum halk kütüphanelerini hem olumlu hem de olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu konunun tüm ilgililerinin biraraya getirildiği ortamlarda ayrıntılı şekilde tartışılması gerekmektedir. Türkiye de bir halk kütüphanesi yasası bulunmamaktadır. Böyle bir yasanın bulunmamasının yarattığı temel sorun halk kütüphanelerinin hukuksal açıdan tam bir güvence içerisinde hareket edememesidir. Hali hazırda hizmetler Halk Kütüphaneleri Yönetmeliği çerçevesinde yürütülmektedir. Halk kütüphanelerine yönelik istatistikler genel hatlarıyla değerlendirildiğinde, kitap sayısı, kayıtlı kullanıcı sayısı ve ayrılan bütçe miktarı gibi konularda geçmiş yıllar ile karşılaştırıldığında özellikle son yıllarda olumlu yönde gelişmeler olduğu görülmektedir. Kazanılan bu ivmeyi bir ölçüde son dönemlerde gerçekleştirilen yoğun projeler, bölge seminerleri, halk kütüphaneciliği sempozyumları gibi çeşitli faaliyetlerle ilişkilendirmek mümkündür. Her ne kadar zaman içinde Türkiye deki halk kütüphanelerine yönelik iyi niyetli çabalarla bir noktaya kadar gelinebilmiş olsa da, farklı ülkelerle yapılan karşılaştırmalar göstermektedir ki, daha alınması gereken epeyce yol bulunmaktadır. Değişen koşullar çerçevesinde halk kütüphanelerinin rolünün gözden geçirilmesi kaçınılmazdır. Halk kütüphanelerinin toplumun değer verdiği ve sahiplendiği bir kurum haline dönüşebilmesi için hedef kitlenin gereksinimleri doğrultusunda hizmetlerin yapılandırılması 28
gerekmektedir. Bu bağlamda olası işbirliği kanalları (yerel yönetimler, üniversitelerdeki bilgi ve belge yönetimi bölümleri, kütüphanecilik dernekleri gibi) da açık tutulmalıdır. Kaynakça Açıkgöz, O. (2012). Türkiye de halk kütüphanesi hizmetlerinin özel idarelere devri konusunda özel idare yöneticilerinin yaklaşımları. Yayımlanmamış bilim uzmanlığı tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Açıkgöz, O. ve Yılmaz, B. (2013). Türkiye de halk kütüphanesi hizmetlerinin özel idarelere devri konusunda özel idare yöneticilerinin görüşleri. Türk Kütüphaneciliği, 27(1), 136-153. Anameriç, H. (2006). Osmanlılarda kütüphane kültürü ve bilimsel yaşama etkisi. Osmanlı Tarih Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 19, 53-78. 22 Mart 2014 tarihinde http://eprints.rclis.org/11106/1/osmanlilarda_kutuphane_kulturu.pdf adresinden erişildi. BUMKO. (2013). Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.bumko.gov.tr adresinden erişildi. Demircioğlu, Ö. (2007). Türkiye de halk kütüphanesi hizmetlerinin yerel yönetimlere devri konusunda kütüphane yöneticileri ve kütüphanecilerin yaklaşımları. Yayımlanmamış bilim uzmanlığı tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. EBLIDA. (2013). Knowledge and Information Centre survey. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.eblida.org/activities/kic/maps/public-librariesmap/statplanet.html adresinden erişildi. Ersoy, A. ve Yılmaz, B. (2009). Yaşam boyu öğrenme ve Türkiye de halk kütüphaneleri. Türk Kütüphaneciliği, 23(4), 803-834. KYGM. (2014a). Teşkilat yapısı. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/tr,5/teskilat-yapisi.html adresinden erişildi. 29
KYGM. (2014b). Taşra birimleri. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/tr,1072/tasra-birimleri.html adresinden erişildi. KYGM. (2014c). İstatistikler. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/tr,9/istatistikler.html adresinden erişildi. KYGM. (2013). Kuruluş ve kütüphaneler. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/tr,3/kurulus-ve-gorevler.html adresinden erişildi. KYGM. (2012a). Kütüphaneler. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/tr,131/kutuphaneler.html adresinden erişildi. KYGM. (2012b). Gezici kütüphaneler törenle teslim edildi. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/tr,12/gezici-kutuphaneler-torenleteslim-edildi.html adresinden erişildi. KYGM. (2011). Misyon ve vizyon. 22 Mart 2014 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/tr,2/misyon-ve-vizyon.html adresinden erişildi. Karadeniz, Ş. (2012). Halk kütüphaneleri yönetmeliği (2012) ile yürürlükten kaldırılan yönetmeliklerin karşılaştırılması. 2. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu: Değişen Dünyada Halk Kütüphaneleri içinde s. 85-95. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Karadeniz, Ş. (2008). Türkiye de halk kütüphanecilerinin hizmet içi eğitim gereksinimleri. Yayımlanmamış bilim uzmanlığı tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Keseroğlu, H.S. (1989). Halk kütüphanesi politikası ve Türkiye Cumhuriyeti nde durum. İstanbul: Türk Kütüphaneciler Derneği. Kültür Bakanlığı. (1993). 1. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu 29 Kasım-1 Aralık 1993. Ankara: Kültür Bakanlığı. Kültür Bakanlığı. (1992). Halk ve çocuk kütüphanelerinin dünü ve bugünü. Ankara: Kültür Bakanlığı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2013). 3. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu: Kütüphanelerde mekân tasarımı. Yay. Haz. Hasan Sacit Keseroğlu ve Sacit Arslantekin. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. 30
Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2012). 2. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu: Değişen dünyada halk kütüphaneleri 9-12 Mayıs 2012, Bodrum. Yay. Haz. Bülent Yılmaz. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Kütüphan-e Türkiye. (2014). Genel bilgi. 15 Mart 2014 tarihinde http://www.kutuphaneturkiye.org.tr/genel-bilgi/ adresinden erişildi. Onat, Z. (1989). Halk kütüphanelerinin mekansal organizasyonu. Yayımlanmamış bilim uzmanlığı tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Önal, M. (1995). Cumhuriyet döneminde halkın eğitiminde halk kütüphanelerinin yeri ve tarihi gelişimi. Yayımlanmamış bilim uzmanlığı tezi. Akdeniz Üniversitesi, Antalya. Öz, Z. (1997). Toplumsal değişme sürecinde halk kütüphanelerinin yeri ve yeniden organizasyonu için bir model önerisi. Yayımlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Şahin, G. (2007). Halk kütüphanelerinin toplumsal rolü ve Etimesgut İlçe Halk Kütüphanesinin kullanım etkinliğinin değerlendirilmesi. Yayımlanmamış bilim uzmanlığı tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara. Şenyurt Topçu, Ö. ve Yılmaz, B. (2012). Ankara daki halk kütüphanesi hizmet niteliğinin değerlendirilmesi. Türk Kütüphaneciliği, 26(1), 53-77. Uğuz, L. (2013). Halk kütüphanesi binalarında renklerin dili. 3. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu 8-10 Mayıs 2013, Bodrum içinde s. 109-116. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Yılmaz, B. (2013a). Halk Kütüphaneleri Bölge Seminerleri 2006-2012: Türkiye de bir hizmetiçi eğitim modelinin değerlendirilmesi. Türk Kütüphaneciliği, 27(1): 180-185. Yılmaz, B. (2013b). Halk kütüphanelerinde mekânsal estetik. 3. Halk Kütüphaneciliği Sempozyumu 8-10 Mayıs 2013, Bodrum içinde s. 69-73. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Yılmaz, B. (2005). Türkiye de kamu yönetiminin yeniden yapılandırılması süreci ve halk kütüphaneleri. Türk Kütüphaneciliği, 19(1), 56-77. Yılmaz, B. (1998). İnsan kaynakları açısından Türkiye de halk kütüphaneleri. Türk Kütüphaneciliği, 12(2), 160-163. 31
Yılmaz, B. (1995). Ankara`da halk kütüphanesi kullanımı: Sosyoekonomik çözümleme. Yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Yılmaz, B., Korkut, Ş. ve Köse, E. (2010). Ankara daki üniversite ve halk kütüphanelerinde çalışan kütüphanecilerin iş doyumları üzerine bir araştırma. Bilgi Dünyası, 11(1), 49-80. 32