KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1)-2005 107 KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 Kahramanmaraş ve Adıyaman İllerinde Depolanmış Buğdaylar Üzerinde Rastlanan Böcek Türleri ve Bulaşma Oranları* Ali A. IŞIKBER, Hakan Ü. ÖZDAMAR, Ayşegül KARCI Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET: Bu çalışmada Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde depolanmış buğdaylar üzerinde rastlanan böcek türleri, bunların bulaşma oranları ve yoğunlukları tespit edilmiştir. Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde depolanmış buğdaylarda yürütülen sürveyler sonucunda Palorus supdepressus (Wollaston), Plodia interpunctella (Hübn.), Oryzaephilus surinamensis (L.) Rhizopertha dominica (F.), Sitophilus oryzae (L.), Tribolium confusum (Herbst.), Trogoderma granarium (Evert.) olmak üzere toplam 7 tür tespit edilmiştir. Ayrıca larva parazitoidi olarak Choetospilla elegans (L.) bulunmuştur. R. dominica ve confusum un Kahramanmaraş ve Adıyaman daki depolardan alınan buğday örneklerinde en yüksek bulaşma oranına sahip olduğu saptanmıştır. Kahramanmaraş taki depolarda rastlanan böcek türlerinin yoğunluğu, Adıyaman daki depolarda görülen böcek türlerinin yoğunluğundan daha yüksek olduğu saptanmıştır. Kahramanmaraş tan alınan buğday örneklerinde iç karantinaya tabii olan granarium yalnızca bir örnekleme tarihinde düşük bulaşma oranında bulunurken, Adıyaman dan alınan örneklerde çok sık ve yüksek bulaşma oranında bulunmuştur. Adıyaman dan alınan buğday örneklerinde böcek zararına uğramış danelerin oranı %0.04 ile %0.3 arasında değişirken Kahramanmaraş tan alınan örneklerde ise bu oranın %0.05 ile %0.2 arasında olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Depolanmış buğday, böcek yoğunluğu, bulaşma oranı, Kahramanmaraş, Adıyaman Determination of Insect Species and Their Infestation Rates on Stored Wheat in Kahramanmaraş and Adıyaman Province ABSTRACT: This study was carried out to determine the insect species, their infestation rates and their densities on stored wheat in Kahramanmaraş and Adıyaman Province. The results of survey showed that seven insect species, namely Tribolium confusum Herbst., Palorus subdepressus (Wollaston), Rhyzopertha dominica (F.), Sitophilus oryzea (L.), Oryzaephilus surinamensis (L.), Trogoderma granarium Evert., and Plodia interpunctella (Hübn.) were determined on stored wheat in both Kahramanmaraş and Adıyaman province. In addition to these species, a larva parazitoid, Choetospilla elegans (L.), was found in infested wheat by R. dominica and confusum. The most common insect species were found to be R. dominica and confusum in Kahramanmaraş and Adıyamana respectively by having the highest infestation ratioes throughout sampling periods. The density of insect species on stored wheat in Kahramanmaraş was found to be higher than that in Adıyaman. granarium that is subject to domestic quarantine was found to be a high infestiaon rates on wheat samples in Adıyaman. While the ratio of the grain infested by the insects varied from 0.04% to 0.3 % in wheat samples taken in Adıyaman, it varied from 0.05% to 0.2% in those taken in Kahramanmaraş. Key Words: Stored wheat, insect density, infestation rate, Kahramanmaraş, Adıyaman GİRİŞ Buğday dünyada ve ülkemizde ekiliş ve üretim alanı bakımından önemli bir yer kapsamaktadır. Dünyada 1999 yılında toplam 215.272.347 ha alanda buğday yetiştiriciliği yapılmış ve 583.623.686 ton ürün elde edilmiştir (Anonim, 2000). Ülkemizde 2001 yılı verilerine göre 9.350.000 ha alanda buğday ekimi yapılmış ve 19.000.000 ton ürün elde edilmiş olup, verim ise 2077 kg/ha olarak gerçekleşmiştir (Anonim, 2002). Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde bulunan Adıyaman ilinde ise 125.381 ha alanda buğday ekimi yapılırken, 347.436 ton ürün alınmış olup verim 27.771 kg/ha olarak gerçekleşmiştir. Doğu Akdeniz Bölgesi nde yer alan Kahramanmaraş ta ise 206.076 ha alanda buğday ekimi yapılmış ve 472.926 ton ürün elde edilirken, verim de 2295 kg/ha olarak elde edilmiştir (Anonim, 2002). * Bu araştırma KSU Bilimsel Araştırma Fonu tarafından desteklenmiştir. Ülkenin tarımsal yapısı içinde bu denli önemli bir yeri olan tahıllar, depolama döneminde bir çok zararlının saldırısına uğrayarak zarar görürler. Türkiye de Sitophilus spp. (Coleoptera: Curculionidae) Tribolium spp. (Coleoptera: Tenebrionidae), Rhizopertha dominica F. (Coleoptera: Bostrychidae), Trogoderma granarium Evert. (Coleoptera: Dermestidae), Oryzaephilus surinamensis L. (Coleoptera: Silvanidae) ve Ephestia kuehniella Zell. (Lepidoptera: Pyralidae) gibi depo zararlıları özellikle buğdayda depolanma sırasında ağırlık, çimlenme, ve kalite kayıplarına neden olmaktadır (Anonim, 1995; Özer ve ark., 1989; Erakay, 1974). Tahıllarda depolama esnasında zararlı böceklerin %10 a kadar varan ürün kayıplarına yol açtığı bilinmektedir (Ekmekçi ve Ferizli, 2000). Bu bağlamda tahılların güvenli bir şekilde depolanmasında rol oynayan faktörler içinde depolanmış ürün zararlıları önemli bir yer tutmaktadır.
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1)-2005 108 KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 Depolanmış ürün zararlılarıyla mücadelelerde ülkemizde yaygın olarak fosfin kullanılmaktadır. 1998 yılında depolanmış ürün zararlılarına karşı ülkemizde toplam 297 ton pestisit kullanılmıştır (Ekmekçi ve Ferizli, 2000). Yukarıda adı geçen zararlı böcekler genellikle kozmopolitik dağılım gösterirken, granarium daha çok Güney Anadolu Bölgesi nde yaygındır. Khapra böceği olarak adlandırılan granarium karantina listesinde olup Güney Anadolu Bölgesi nde 1964 yılında tahıllarda %20-35 e kadar varan ürün kayıplarına neden olduğu tespit edilmiştir (Kalkan, 1963). Ancak, bu zarar son yıllarda %5 in altına kadar düşmüştür. Hasattan sonra tahılların ve mamül maddelerinin tüketilinceye kadar en düşük düzeyde kayıplarla korunması ve depolanması gereklidir. Tahılların bunun için öncelikle kalitesini etkileyen ve ürün kaybına yol açan böcek türlerinin ve bunların yoğunluklarının tespit edilmesi ve kaliteyi etkileyen parametrelerin belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde depolanmış ürünler üzerinde dikkate değer kapsamlı bir çalışma yoktur. Bu yüzden, bu çalışmada Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde depolanmış buğdaylarda saptanan böcek türleri, bunların bulaşma oranları ve yoğunluklarının saptanması amaçlanmıştır. MATERYAL ve METOT Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde buğdayın depolanması sırasında kalite bozulmasına sebep olan zararlı böcekleri saptamak için sürvey çalışmaları yürütülmüştür. Sürvey çalışmaları un fabrikası, Toprak Mahsulleri Ofisi ve üreticilere ait depolarda, değirmenlerde olmak üzere her iki ilde 8-12 arasında sabit noktadan Eylül-2002 den itibaren bir yıl boyunca ayda bir kez buğday örnekleri alınmıştır. Örnekleme sırasında 50-100 tonluk depolar öncelikle tercih edilmiştir. Toprak Mahsulleri Ofisi ndeki buğday örnekleri ahşap, üstü açılabilen havalandırma sistemine sahip depolardan alınmıştır. Un fabrikalarında ise üç tarafı beton briketle çevrili üstü örtülmüş önü açık yığın şeklinde ya da çuvallar içerisindeki buğdaylardan örnek alınmıştır. Değirmenler ve üreticilerin, buğday satan tüccarların yığın şeklinde veya çuvallar içerisinde saklanan buğday depolarından düzenli olarak her ay numuneler alınmıştır. Buğday örnekleri düzenli olarak sabit noktalardan alınmaya çalışılmıştır. Sürveylerin yürütüldüğü her depodan dökme olarak depolanmış ürünün beş ayrı noktasından ve farklı derinliklerinden 2 metre uzunluktaki sonda aleti kullanılarak yaklaşık 4 kg lık buğday örnekleri alınmıştır. Alınan her örnek, örnekleme tarihi, ürünün cinsi, üretim yılı ve örnekleme yerini içeren bir etiket ile birlikte naylon torbalara koyulduktan sonra laboratuvara getirilmiştir. Buğday örneklerindeki böcek bulaşmalarını tespit etmek için laboratuvara getirilen buğday örnekleri 1, 38 ve 125 mikron büyüklüğündeki üç farklı Retzsch marka metal eleklerden geçirilmiştir. Bir ışık kaynağı altında metal elekler üzerinde bulunan canlı ve ölü böcek türlerine göre ayrıldıktan sonra sayımları yapılarak kayıt edilmiştir. Laboratuvara getirilen 4 kg lık örneklerden 1 kg lık alt örnek alındıktan sonra 1 litrelik cam kavanozlara aktarılarak ağızları bir tül ile kapatılmıştır. Buğday örneklerini içeren cam kavanozlar 1 ay süre ile 25 C ve %60±5 nispi nem iklim odalarında bekletildikten sonra her örnekten çıkan böcek türlerinin sayıları kaydedilmiştir. Böylece daha önce alınan buğday örneklerinde gözle görülmeyen böcek türleri ve sayıları da kayıt edilmiştir. Teşhisi yapılamayan böceklere numara verilmiş olup böcek türlerinin erginleri teşhise hazır hale getirilecek şekilde iğnelenmiştir. Bu böcek örnekleri daha önce British Museum tarafından teşhis edilmiş örneklere bakılarak İsrail den uzman bir kişi olan, Prof.Dr. Johnatan Donahaye, tarafından teşhis edilmiştir. Laboratuvara getirilen buğday örneklerinden 150 gram alt örnekler alınmıştır. Bu örneklerdeki tüm buğday daneleri tek tek kontrol edilerek içerisinden sağlam ve böcek zararına uğramış danelerin düzenli olarak gözle sayımı yapılmıştır. Depo zararlıları tarafından zarara uğramış oyuk şekilde bulunan daneler böcek zararına uğramış olarak kabul edilmiştir. Depolardan alınan buğday örneklerinde rastlanan her tür için böcek bulaşması oranı (%) ve böcek yoğunluğu (böcek sayısı/örnek adedi) hesaplanmıştır. Buğday örneklerinde rastlanan her böcek türünün bulaşma oranı, böcek türünün buğday örneğinde toplam bulunma sayısının toplam örnekleme sayısına bölünmesiyle hesaplanmıştır. Buğday örneklerindeki ortalama böcek sayısı ise toplam böcek sayısının toplam örnekleme sayısına bölünmesiyle hesaplanmıştır. Alınan 159 gram lık alt buğday örneklerinde, % böcek zararına uğramış dane ve % sağlam dane tespit edilmiştir. Her bir örnekteki böcek zararına uğramış, ve sağlam danelerin sayıları ayrı ayrı toplam dane sayısına bölünerek her iki parametrenin yüzde oranı hesaplanmıştır. Daha sonra bunların her bir örnekleme tarihine göre ortalamaları ve standart hataları Microsoft Excel programı kullanılarak hesaplanmıştır. BULGULAR ve TARTIŞMA Adıyaman ve Kahramanmaraş illerinde depolanmış buğdaylarda yürütülen sürveyler sonucunda Adıyaman ve Kahramanmaraş ta toplam 7 böcek türü tespit edilmiştir. Bunların 6 tanesi Coleoptera takımına, 1 tanesi Lepidoptera takımına bağlı türlerdir. Coleoptera takımının Tenebrionidae familyasından confusum (kırma biti) ve subdepressus (küçük gözlü un biti) olmak üzere iki böcek türü, Bostrichidae familyasından R. dominica (ekin kambur biti), Curculionidae familyasından S. oryzea (pirinç biti), Silvanidae familyasından O. surinamensis (testereli böcek), Dermestidae familyasından granarium (khapra böceği) olmak üzere her familyadan birer böcek türü tespit edilmiştir. Lepidoptera takımından ise Pyralidae familyasına bağlı yalnızca interpunctella (kuru meyve güvesi) ya rastlanmıştır.
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1)-2005 109 KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 Ayrıca depolanmış buğdaylarda yürütülen sürvey çalışmaları sırasında buğday örneklerinde çok sayıda Hymenoptera takımının Pteromalidae familyasına bağlı larva parazitoidi C. elegans a rastlanmıştır. Türkiye de yapılan sürvey çalışmalarında elde edilen böcek türleri gerek depolanan ürünler gerekse coğrafik bölgelere göre değişiklikler göstermiştir. Anonim (1986) Karadeniz Bölgesi nde tahıl ve çeltik fabrikalarındaki depolarda yapılan örneklemeler sonucunda buğday ve arpada S. granarius, O. surinamensis, Tribolium spp., Laemophleous spp., Tenebrioides mauritanicus (L.), interpunctella, S. cerealella, Liposoelis spp., Acarus siro (L.), Glycyphagus destructor Schrank olmak üzere 10 böcek türü belirlemiştir. Özar ve Yücel (1982) tarafından Diyarbakır, Adıyaman, Elazığ, Malatya, Mardin, Siirt ve Şanlıurfa illerinde depolanmış buğday ambarlarında yürütülen diğer bir sürvey çalışmasında granarium, S. granarius, confusum, castaneum, O. surinamensis, Attagenus piceus Oliv., Anthrenus verbasci L., R. dominica, Latheticus oryzae Waterh., E. kuehniella, Tenebroides mauritanicus L., interpunctella, Pyralis farinalis L., Typhae stercorea L., Laemophleous spp., Tenebrio spp. Dermestes spp., Ptinus spp. ve Scenopinus spp. olmak üzere 19 un üzerinde böcek türü tespit edilmiştir. Aydın ve Erdoğan (1996) ın 1990-1991 yılında Orta Anadolu Bölgesi nde depolanan arpalarda zararlı olan böcekleri tespit etmek amacıyla yürüttükleri çalışmada S. granarius, O. surinamensis, confusum, R. dominica ve Crytolestes sp. olmak üzere 5 böcek türü saptanmıştır. Yaptığımız bu çalışmada subdepressus un Türkiye de ilk kez depolanmış buğdaylar üzerinde görüldüğü saptanmıştır. Kahramanmaraş ilinde depolanmış buğdaylarda saptanan böcek türlerinin örnekleme tarihlerine göre bulaşma yüzdeleri (%) Tablo 1 de verilmektedir. Tablo 1 e göre alınan buğday örneklerinde Aralık ayına kadar hiçbir böcek bulaşmasına rastlanmamıştır. Aralık ayında alınan örneklerde düşük oranda da olsa (%12.5) interpunctella, S. oryzea, confusum, ve subdepressus bulaşmaları görülmüştür. Mart ayından Haziran ayına kadar alınan buğday örneklerinde %30 ile %60 arasında değişen yüksek oranlarda R. dominica bulaşmaları görülmüştür. Bu dönemler arasında düşük oranlarda (%10-%20) O. surinamensis, S. oryzea, confusum, subdepressus ve interpunctella ile bulaşmaların olduğu görülmüştür. Ağustos ve Eylül aylarında ise O. surinamensis, S. oryzea, R. dominica, confusum, subdepressus ve interpunctella bulaşma oranları %10 ile %30 arasında olmuştur. İç karantinaya tabii olan granarium (khapra böceği) bulaşması yalnızca Mayıs ayında alınan buğday örneklerinde düşük oranda da olsa (%10) görülmüştür. Adıyaman ilinde depolanmış buğdaylarda saptanan böcek türlerinin örnekleme tarihlerine göre bulaşma yüzdeleri (%) Tablo 2 de verilmektedir. confusum ve subdepressus tüm örnekleme tarihlerinde alınan buğday örneklerinde rastlanmıştır. Tüm örnekleme tarihleri göz önünde tutulduğunda confusum un bulaşma oranı %15.4 ile %38.5 arasında değişmiştir. Bu tür ile en yüksek bulaşma oranı ile (%38.5) Mayıs ayı içerisinde alınan buğday örneklerinde görülmüştür. interpuctella ise yalnızca Mayıs ve Haziran aylarında alınan öneklerde sırasıyla %7.7 ve %23.1 bulaşma oranlarına ulaşmıştır. O. surinamensis çok düşük bulaşma oranında (%7.7) Eylül-Kasım ve Temmuz- Eylül aylarında görülürken, R. dominica üç örnekleme tarihi dışında alınan tüm örneklerde görülmüştür. R. dominica ile en yüksek bulaşma oranı (%38) Mayıs ayında alınan buğday örneklerinde rastlanmıştır. S. oryzea Aralık ile Haziran ayları arasında alınan buğday örneklerinde %7.7 ile %15.4 arasında değişen bulaşma oranlarında görülmüştür. Bu türün en yüksek bulaşma oranı (%23.1) Ağustos ayında bulunmuştur. granarium a Adıyaman dan alınan buğday örneklerinde Kahramanmaraş tan alınan buğday örneklerine göre daha sık rastlanmış olup bulaşma oranı %7.7 ile %23.1 arasında değişmiştir. En yüksek bulaşma oranı (%23.1) Haziran ayında alınan buğday örneklerinde görülmüştür. Her iki ilde de depolanmış buğdaylar üzerinde saptanan böcek türlerinin bulaşma oranları örnekleme tarihlerine göre büyük farklılık göstermiştir. Nitekim bir böcek türü bir ay yüksek bulaşma oranı gösterirken diğer ayda bulaşma görülmemiş olmasının en önemli sebebi sabit örnekleme noktalarında depolanan buğday örneklerinin sürekli olarak değişmesinden kaynaklanmış olabilir. Çünkü un fabrikaları ve değirmenler sürekli buğdayı işlediklerinden dolayı buğdayı depolama süreleri kimi zaman bir aydan daha düşük olmuştur. Kahramanmaraş tan genel olarak alınan buğday örneklerinde R. dominica nın bulaşma oranları çok yüksek olurken, Adıyaman da confusum un bulaşma oranları yüksek olmuştur Özar ve Yücel (1982) Güney Anadolu Bölgesi nde depolanan hububatlarda bulaşma oranı en fazla olan türün confusum olduğunu belirlemişlerdir. Bu sonuç Adıyaman dan elde edilen sonuca benzerlik göstermektedir. Çankaya (1998) tarafından Adana nın bazı köylerinde depolanmış buğday ve arpalarda yürütülen sürveylerde S. oryzea ve R. dominica nın en yüksek bulaşma oranı ile depolanmış buğday ve arpanın en önemli zararlısı olduğunu belirlenmiştir. Bu sonuç Kahramanmaraş ta elde edilen sonuca benzerlik göstermektedir. Daha önce depolanmış buğdaylar üzerinde yürütülen sürvey çalışmaları sonuclarına bakıldığında en sık rastlanan böcek türlerinde farklılıklar olduğu görülmüştür. Bu çalışmada Adıyaman ve Kahramanmaraş ta depolanmış buğdaylarda en sık rastlanan böcek türlerindeki farklılık muhtemelen iklimsel verilerden, depolama koşullarından veya buğday çeşidinden kaynaklanmış olabilir. Kahramanmaraş tan alınan buğday örneklerinde granarium a yalnızca bir örnekleme tarihinde düşük bulaşma oranında rastlanırken, Adıyaman da çok sık ve yüksek bulaşma oranında rastlanmıştır. Bunun en önemli sebebi, Adıyaman nın klimatografisinin bu türün sıcaklık ve orantılı nem isteklerine büyük ölçüde uygun düşmesinden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır (Freeman, 1957).
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1)-2005 110 KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 30 25 Kahramanmaraş Adıyaman Ortalama böcek sayısı 20 15 10 5 0 Eyl.02 Eki.02 Kas.02 Ara.02 Oca.03 Şub.03 Mar.03 Nis.03 May.03 Haz.03 Tem.03 Ağu.03 Eyl.03 Şekil 1. Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde depolanmış buğdaylarda saptanan tüm böcek türlerinin ortalama sayısı Tablo 1. Kahramanmaraş ilinde depolanmış buğdaylarda saptanan böcek türlerinin örnekleme tarihlerine göre bulaşma yüzdeleri (%). Örnekleme n Bulaşma Yüzdesi (%) Tarihi O.surinamensis interpunctella S. oryzea confusum R. dominica subdepressus granarium 01.09.2002 8 0 0 0 0 0 0 0 20.09.2002 8 0 0 0 0 0 0 0 20.10.2002 8 0 0 0 0 0 0 0 20.11.2002 8 0 0 0 0 0 0 0 20.12.2002 8 0 12.5 12.5 12.5 0 12.5 0 20.01.2003 8 0 0 12.5 0 0 0 0 20.02.2003 10 0 0 0 0 0 0 0 20.03.2003 10 10 0 20 10 40 10 0 20.04.2003 10 10 0 0 0 60 0 0 20.05.2003 10 10 10 0 10 30 10 0 20.06.2003 10 0 0 20 10 40 10 10 20.07.2003 12 0 0 0 0 0 0 0 20.08.2003 12 30 10 10 20 0 10 0 20.09.2003 12 20 10 30 20 20 10 0 Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde depolanmış buğdaylarda saptanan tüm böcek türlerinin ortalama sayısı Şekil 1 de verilmektedir. Tüm türler göz önünde tutulduğunda Adıyaman dan alınan buğday örneklerinde tüm örnekleme tarihleri boyunca düşük yoğunluklarda da olsa depo zararlısı böceklere rastlanmıştır. Bunun yanında Kahramanmaraş tan alınan örneklerde her zaman depo zararlısı böceklere rastlanmamıştır. Kahramanmaraş ta rastlanan böcek türlerinin yoğunluğu, Adıyaman da rastlanan böcek türlerinin yoğunluğundan daha yüksek olduğu saptanmıştır. Bunun nedeni o dönemde Adıyaman dan alınan örneklerde kimyasal mücadele yapılmış olabileceğinden dolayıdır. Diğer bir nedeni ise depolama koşullarının Adıyaman da daha temiz olmasından kaynaklanabilir. Örneğin Aralık ayında Adıyaman dan alınan örneklerde ortalama böcek sayısı 2 adet olurken Kahramanmaraş ta bu 21 adet olarak saptanmıştır. Aradaki bu büyük farklılık Mart, Nisan ve Mayıs aylarında alınan örneklerde de görülmüştür. Bu çalışmada böceklerin buğdaylar üzerinde neden olduğu ağırlık kayıpları hesaplanmamıştır. Ancak, Kahramanmaraş tan alınan buğday örneklerinde toplam böcek türlerinin yoğunluklarının fazla çıkması buğday danelerinin
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1)-2005 111 KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 önemli ağırlık kaybına neden olabileceği söylenebilir. Nitekim, Özar ve Yücel (1982) yapmış oldukları çalışmada bazı buğday çeşitlerini 6 aylık depolama süresinde 5.5 gr/kg (%0.55) ağırlık kaybı ve ortalama %0.9 bulaşma oranı (yenik tane) bulmuşlardır. Tablo 2. Adıyaman ilinde depolanmış buğdaylarda saptanan böcek türlerinin örnekleme tarihlerine göre bulaşma yüzdeleri (%). Örnekleme n Bulaşma Yüzdesi (%) Tarihi O. surinamensis interpunctella S. oryzea confusum R. dominica subdepressus granarium 01.09.2002 10 7.7 0 7.7 15.4 0 7.7 0 20.09.2002 10 0 0 0 23.1 7.7 15.4 0 20.10.2002 10 7.7 0 0 15.4 0 7.7 0 20.11.2002 10 7.7 0 7.7 23.1 7.7 15.4 0 20.12.2002 10 0 0 15.4 23.1 7.7 15.4 15.4 20.01.2003 10 0 0 7.7 23.1 15.4 7.7 0 20.02.2003 12 0 0 7.7 23.1 7.7 15.4 15.4 20.03.2003 12 0 0 7.7 15.4 0 7.7 7.7 20.04.2003 12 7.7 0 7.7 23.1 15.4 15.4 7.7 20.05.2003 12 0 7.7 15.4 38.5 38.5 23.1 0 20.06.2003 12 0 23.1 7.7 15.4 7.7 7.7 23.1 20.07.2003 10 7.7 0 0 15.4 15.4 7.7 7.7 20.08.2003 10 7.7 0 23.1 23.1 15.4 15.4 0 20.09.2003 10 7.7 0 0 15.4 15.4 15.4 15.4 Tablo 3. Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde depolanmış buğdaylarda alınan buğday örnekleri içerisinde böcek zararına uğramış danelerin yüzdesi (%). Örnekleme Ortalama Yüzde (%) Yer n Tarih ±S.hata 20.01.2003 K.Maraş 8 0 Adıyaman 10 0.04±0.02 20.02.2003 K.Maraş 10 0 Adıyaman 12 0.05±0.01 20.03.2003 K.Maraş 10 0.15±0.06 Adıyaman 12 0.05±0.01 20.04.2003 K.Maraş 10 0.14±0.06 Adıyaman 12 0.09±0.02 20.05.2003 K.Maraş 10 0.19±0.06 Adıyaman 12 0.13±0.02 20.06.2003 K.Maraş 10 0.06±0.05 Adıyaman 12 0.04±0.01 20.07.2003 K.Maraş 12 0 Adıyaman 10 0.26±0.03 20.08.2003 K.Maraş 12 0.07±0.05 Adıyaman 10 0.33±0.03 20.09.2003 K.Maraş 12 0.10±0.02 Adıyaman 10 0.32±0.03 Kahramanmaraş ve Adıyaman illerinde depolanmış buğdaylardan alınan buğday örnekleri içerisinde böcek zararına uğramış danelerin yüzdesi Tablo 3 de verilmektedir. Ocak ve Şubat aylarında Kahramanmaraş tan alınan buğday örneklerinde böcek zararına uğramış daneye rastlanmamıştır. Mart ile Haziran aylarında alınan örneklerde böcek zararına uğramış danelerin oranı %0.06 ile %0.19 arasında değişirken, Adıyaman da bu oran daha yüksek bulunmuştur. Ancak, Temmuz ile Eylül aylarında alınan örneklerde böcek zararına uğramış danelerin oranı %0.26 ile %0.33 arasında değişmekle birlikte Kahramanmaraş tan alınan örneklerde bulunanlardan daha yüksek olmuştur. Böcek zararına uğramış danelerin en yüksek oranı (%0.3) Ağustos ve Eylül aylarında alınan buğday örneklerinde görülmüştür. Maisoor ve ark. (1998) Pakistan da 3 köyde Ağustos- Aralık ayları arasında depolanmış buğdaylardaki kayıpları belirlemek üzere yapmış oldukları çalışmalarda danelerdeki ağırlık kaybının %0.39 ve %0.38 arasında olduğunu belirlemişlerdir. Her iki ilde de sabit noktalardan alınan buğday örneklerinin sürekli değişmesi böcek zararına uğramış danelerin oranının değişimini gözlemeye fırsat vermemiştir. Buğday örneklerinin sürekli değişmesi her iki ilde de hesaplanan % böcek zararına uğramış danelerin standart hatalarının çok yüksek çıkmasına sebep olmuştur. Bu yüzden elde edilen böcek zararına uğramış danelerin oranı örnekleme tarihleri boyunca dalgalanma göstermiştir. SONUÇ Üreticiler yetiştirdikleri ürünleri hasattan sonra bölge özelliğine göre tohumluk, yemlik, yemeklik ve satış amacıyla değişik tipteki depolarda kısa veya uzun süreli olarak saklamaktadır. Bu süre içerisinde ürünlerde zararlılar, hastalık etmenleri, kuş ve kemirgenler ile olumsuz çevre koşullarından dolayı kalite ve kantite yönünden önemli kayıplar meydana gelmektedir. Bunu sayısal olarak açıklamak gerekirse; depolanan tahıl, baklagil, yağlı tohumlar ve bunlardan yapılan gıda maddelerinde, depolama döneminde meydana gelen kayıp oranı Dünya genelinde %10 olarak kabul edilmektedir. Bu kayıplar bölgelere ve özelliklerine bağlı olarak %50 ye kadar ulaşabilmektedir (Prevett,
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1)-2005 112 KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 1975). Depolanan ürünlerdeki kabul edilen %10 oranındaki bu kaybın yarısının (%5) böceklerden meydana geldiği belirtilmektedir (Esin, 1971). Bu açıdan değerlendirildiğinde ürünlerin güvenli bir şekilde depolanmasında rol oynayan faktörler içerisinde depolanmış ürün zararlıları önemli bir yer tutmaktadır. Adıyaman ve Kahramanmaraş illerinde depolanmış buğdaylarda yürütülen sürveyler sonucunda Adıyaman ve Kahramanmaraş ta 6 tanesi Coleoptera takımına, 1 tanesi Lepidoptera takımına bağlı toplam 7 böcek türü tespit edilmiştir. Tespit edilen böcek türleri confusum, subdepressus, R. dominica, S. oryzea, O. surinamensis, granarium ve interpunctella'dır. Bu çalışmada subdepressus un Türkiye de ilk kez depolanmış buğdaylar üzerinde görüldüğü saptanmıştır. Bu çalışmada subdepressus dışında tespit edilen tüm böcek türleri daha önce yürütülen çalışmalarda da tespit edilmiştir (Özer, 1957; Ergül ve ark., 1972; Anonim, 1986; Özar ve Yücel, 1982; Aydın ve Erdoğan, 1996; Çankaya, 1998). Her iki ilde de depolanmış buğdaylar üzerinde saptanan böcek türlerinin bulaşma oranları örnekleme tarihlerine göre büyük farklılık göstermiştir. Kahramanmaraş ilinde saptanan böceklerin bulaşma oranlarına göre R. dominica, S. oryzea, O. surinamensis, confusum, subdepressus, interpunctella, ve granarium şeklinde bir sıralama göstermiştir. Adıyaman ilinde ise confusum, R. dominica, S. oryzea, subdepressus, granarium, interpunctella ve O. surinamensis şeklinde bir sıralama göstermiştir. Kahramanmaraş tan alınan buğday örneklerinde genel olarak R. dominica nın bulaşma oranları çok yüksek bulunurken, Adıyaman da confusum un bulaşma oranları yüksek olmuştur. Bu zararlı ile yapılan araştırmada, R. dominica erginlerinin depolanmış danelerde larvadan sekiz kez daha fazla ağırlık kaybına neden oldukları ve bulaşmadan 122 gün sonra zararın ekonomik düzeye ulaştığı (%6.4) belirtilmiştir (Malagon ve Trochez, 1985). Bu açıdan bakıldığında, Kahramanmaraş ta yüksek bulaşma oranına sahip R. dominica nın bu ilde depolanmış buğdaylarda önemli ağırlık kaybına yol açması mümkündür. Depolanmış buğdayların sekonder zararlısı olan confusum un depolanmış buğdaylarda daha az ağırlık kaybına neden olabileceği söylenebilir. Kahramanmaraş tan alınan buğday örneklerinde iç karantinaya tabii olan granarium yalnızca bir örnekleme tarihinde düşük bulaşma oranında rastlanırken, Adıyaman da çok sık ve yüksek bulaşma oranında rastlanmıştır. Bu durum gerek Adıyaman ilinde gerekse komşu illerde depolanmış buğdaylar için çok önemli bir tehdit oluşturmaktadır. İç karantinaya tabii granarium için Adıyaman ilinde en kısa sürede ciddi önlemlerin alınması gereklidir. Kahramanmaraş ta saptanan böcek türlerinin yoğunluğu, Adıyaman da görülen böcek türlerinin yoğunluğundan daha yüksek olduğu bulunmuştur. Bu durumda Kahramanmaraş ta saptanan böcek türlerinin buğday daneleri üzerinde zararın daha büyük olabileceği söylenebilir. Depolanmış buğdaylarda önemli sorun yaratan primer zararlılardan biri R. dominica dır. Paçal edilen 500 gr örnekte 3 ya da daha fazla dolu ambar ilaçlaması yapılması önerilmektedir (Anonim, 1995). Kahramanmaraş tan alınan buğday örneklerinde saptanan böceklerin yoğunlukları çoğunlukla mücadele yapılması gereken seviyenin üstünde olduğunu göstermiştir. Bunun yanında Adıyaman da böcek yoğunluğu nadiren mücadele seviyesine ulaşmıştır. Adıyaman dan alınan buğday örneklerinde böcek zararına uğramış danelerin oranı %0.04 ile %0.3 arasında değişirken Kahramanmaraş tan alınan örneklerde ise %0.05 ile %0.2 arasında olduğu belirlenmiştir. Adıyaman da Temmuz ile Eylül ayları arasında alınan örneklerde böcek zararına uğramış danelerin oranı Kahramanmaraş takinden daha yüksek bulunmuştur. Bulaşma oranı ve böcek yoğunluğu incelendiğinde genel olarak böcek zararına uğramış dane oranı ile bu iki parametre arasında da doğru bir ilişki olduğu görülmektedir. Benzer şekilde Özar ve Yücel (1982) de yapmış oldukları çalışmada ağırlık kaybı ve bulaşma ile böcek yoğunluğu arasında paralel bir ilişkinin olduğunu bildirmişlerdir. Sonuç olarak, Adıyaman ve Kahramanmaraş illerinde hasattan sonra buğdayların daha iyi koşullarda depolanması ve savaşım önlemlerinin daha etkin ve yaygın biçimde uygulanması gerekmektedir. Ayrıca, bu çalışma Adıyaman ilinde iç karantinaya tabii granarium için en kısa süre içinde ciddi önlemlerin alınması gerektiğini ortaya koymaktadır. KAYNAKLAR Anonim. 1986. Zirai Mücadele Araştırma Yıllığı. C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Bitki Koruma Araştırma Dairesi Başkanlığı, Ankara, 120s. Anonim. 1995. Zirai Mücadele Teknik Talimatları Cilt- 2, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, 291s. Anonim. 2000. Temel Ekonomik Göstergeler, Tarımsal İstatistikler, Kahramanmaraş. http://www.die.gov.tr/ TURKISH/ISTATIS/ESG1/f.htm. Anonim. 2002. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer). C Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü. Ankara Aydın. M., Erdoğan, 1996. Orta Anadolu Bölgesi nde Depolanan Arpada Zararlı Olan Böceklerin Neden Olduğu Ürün Kayıpları Üzerine Araştırmalar. Tarım Bakanlığı, Zirai Mücadele Enstitüsü, Ankara, 99s. Çankaya, B. 1998. Adana İlinde Çiftçi Şartlarında Depolanmış Ürünlerde Zararlıların Tespiti. Master Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Ana Bilim Dalı, Adana. 27s. Ekmekçi, M., Ferizli, A.G. 2000. Current status of stored products protection in Turkey. Integrated Protection of Stored Products IOBC Bulletin, 23: 39-46.
KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1)-2005 113 KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 Erakay, S. 1974. Ege Bölgesi nde Un ve Undan Mamul Maddelerde Bulunan Zararlı Böcekler Üzerinde Araştırmalar. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Genel Müdürlüğü, İstiklal Matbaası, İzmir, 60s. Ergül, C., Dörtbudak, A., Akülke, A. 1972. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde hububat ve mamulleriyle bakliyat ambar zararlıları üzerinde araştırmalar. Bitki Koruma Bülteni, 12: 129-143. Esin, 1971. Hububat ve Bakliyat Ambar Zararlıları Mücadele Talimatı. Ayyıldız Matbaası, Ankara, 145s. Freeman, J.A. 1957. Stored Product Infestation in Turkey. Report on a visit to Turkey in September 1957. p. 86. Kalkan, M. 1963. Türkiye de Trogoderma Türleri, Trogoderma granarium Everst in Laboratuvarda Kısa Biyolojisi ve Mücadelesi Üzerine İncelemeler. Tarım Bakanlığı, Zirai Mücadele Enstitüsü, Ankara, 54s. Maisoor, A., Irshad, M., and Shahid, M. 1998. Loss assessment in stored wheat in three villages of Gilgit. Pakistan Journal of Zoology, 30:41-46. Malagon, M.E., Trochez, A. 1985. Evaluation of weight losses in stored wheat caused by the lesser grain borer Rhyzopertha dominica Fabricus (Coleoptera: Bostrychidae) and observations on its life cycle under laboratory conditions. Acta Agronomica, 35: 78-90. Özar, İ., Yücel, A. 1982. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde ambarlanan hububat ürün zararlıları üzerinde sürvey çalışmaları. Bitki Koruma Bülteni, 22: 93-98. Özer, M., 1957. Türkiye de Depo, Ambar ve Silolarda Muhtelif Hububat Taneleri Un ve Mamulleri ile Kuru Meyvelerde ve Tütünlerde Zarar Yapan Böcek Türlerinin Morfolojileri, Kısa Biyolojileri ve Yayılışları Üzerine Araştırmalar. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları 125. A. Ü. Basımevi, Ankara, 136s. Özer, M., Toros, S., Çobanoğlu, S., Çınarlı, S., Ekmekçi, M. 1989. The description, distribution and habitats of acarina species harmful to stored grains and grain products and dried fruits in İzmir province (In Turkish, İzmir İli ve çevresinde depolanmış hububat un ve mamulleri ile kuru meyvelerde zarar yapan acarina takımına bağlı türlerin tanımı, yayılışı, ve konukçuları). DOĞA, Türk, Tarım ve Ormancılık Dergisi, 13: 1154-1189. Prevett, E. 1975. Stored product pests causing losses of stored food. FAO Plant Protection Bulletin, 23: 115-117.