Türkiye IV. Organik Tarım Sempozyumu, 28 Haziran-1 Temmuz 2010, Erzurum (Sunulu Bildiri) Karadeniz Bölgesi Tarımına Destek Yeni ve Organik Ürünler Nuhoğlu Vakfı Hayrat Örnek Meyve Bahçesi Bölge İçin Önemi ve Elde Edilen Bazı Sonuçlar Hüseyin ÇELİK 1 * Ondokuzmayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Samsun Ali İSLAM Ordu Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Ordu Filiz NUHOĞLU Nuhoğlu ve Aile Yakınları Vakfı- Samandıra-İstanbul Özet : Karadeniz Bölgesinin orta ve doğu bölümlerinde geniş anlamda çay ve fındık tarımı yapılmaktadır. Son yıllarda ürün çeşitliliğine kivi meyvesi de katılmıştır. Çay, fındık hatta kivi meyvesinin yanında bölge tarımına katkı sağlayabilecek yeni meyve türleri veya bölgede var olan ancak değeri bilinmeyen yöresel meyve türlerinin bölgedeki performanslarının ortaya konulması veya mevcut meyvelerin modern teknikler altında organik olarak yetiştiriciliğinin çiftçilere gösterilmesi amacıyla Nuhoğlu Vakfı tarafından 2004 yılında başlatılan bir çalışma ile Trabzon İli Hayrat İlçesinde 11 farklı meyve türü (maviyemiş, kivi, ahududu, böğürtlen, Frenk üzümü, Bektaşi üzümü, kokulu kara üzüm, karayemiş, turnayemişi, Trabzon hurması ve çilek) ve bu türlere ait 49 farklı çeşit ve/veya tip ile 25 dekar meyve bahçesi tesis edilmiştir. 2005 yılında arazi hazırlığı tamamlanmış, aynı yıl fiğ ekimi yapılmış ve 2006 yılı başlarında birçoğu yeni çeşit olan ve yurt dışından ülkemize introdüksiyonları yapılan meyve türlerine ait fidanlar dikilerek bahçe tesis edilmiştir. 2006 yılında ahududu, böğürtlen, asma ve kivi için gerekli destek sistemi ile bahçedeki damlama sulama sistemi tesis edilerek organik materyaller ile malçlamalar yapılmıştır. 2007 yılında ahududu, çilek, böğürtlen ve maviyemiş çeşitlerinden, 2008 yılında turnayemişinden, 2009 yılında ise kivilerden organik ürün alınmaya başlanmış ve pazar organizasyonu yapılmıştır. Bu çalışmada Doğu Karadeniz Bölgesinin çay ve fındığa bağlı kısır döngüsünü değiştirebilecek olan yeni meyve türlerinin Trabzon ili Hayrat İlçesinde organik olarak yetiştirilme projesi olan Nuhoğlu Vakfı Hayrat Örnek Meyve Bahçesi Projesi tanıtılmış ve bazı türlerden elde edilen ilk sonuçlara değinilmiştir. Anahtar Kelimeler : Üzümsü meyveler, Vitis labrusca, karayemiş, Doğu Karadeniz, Trabzon-Hayrat Abstract: Black Sea Region especially eastern part known as tea and hazelnut growing area. Kiwifruit also grows well in this area by local farmer. Nuhoğlu Foundation established an 25 decare orchard include 11 different deciduous or berry fruits (blueberry, kiwifruit, raspberry, blackberry, foxy grape, currants, gooseberry, cherry laurel, persimmon, strawberry and cranberry) with 49 cultivars and/or type in Trabzon Hayrat for exhibiting the modern and organic farm application to the settlers and rest of the Black Sea Region. Orchard soil prepared in 2005 and common vetch sown as green manure. At the beginning of 2006, most of the cultivated plants imported from different foreign country, planted on the orchard area according to the plots. At the same year, galvanized supporting system for grapes, raspberries, blackberries and kiwifruits also established, drip irrigation system set up and farmyard manure and tea waste with hazelnut husks spread as organic mulch. Organic berries from raspberry, strawberry, blackberry and blueberry harvested at 2007, cranberry harvested at 2008 and kiwifruit started to harvest at 2009. Marketing organization also made. In the present paper, the Project of Nuhoglu Foundation Hayrat Modern Orchard explained and some results discussed *Sorumlu Yazar, Prof. Dr., Hüseyin ÇELİK, huscelik@omu.edu.tr, 362-3121919/1132
GİRİŞ Uygarlık tarihinin beşiği konumunda olan Küçük Asya, birçok meyve türünün ana vatanınıdır. Zengin bir genetik potansiyele ve gen kaynağına sahip olan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde birçok yabani meyve türü doğal olarak yetişmektedir. Doğu Karadeniz Bölgesini de içeren bu coğrafyada keşfedilmeye bekleyen ve bölge tarımının çeşitlenmesini sağlayabilecek, insanlara iş imkanı temin ederek kırsaldan kentlere hatta kentlerden diğer yörelere göçleri engelleyebilecek onlarca meyve türü vardır. Bölgede likapa, ligarba, lifos, kaskanaka, çela, merhauk, motsvi veya çalı çileği olarak tanınan, yabani türleri dağlarda bol miktarda yetişen çay üzümü, çoban üzümü gibi üzümsü meyve türlerinin yanında karayemiş, kokulu kara üzüm, ahududu ve böğürtlenin ana vatanı Doğu Karadeniz Bölgesidir. Dolayısıyla bölgedeki asıl ürünlerin yanında bu ürünlere de yönelmek gerektiği, ürün çeşitliliği sağlayarak yıl içinde sürekli işgücü kullanımı ve sürekli gelir elde etme amacına yönelik olarak modern tarım tekniklerinin bölgeye kazandırılması gerekmektedir. Bölgenin değişmez ve alternatifsiz ürünleri olan çay ve fındığın son yıllarda para etmemesi yöre çiftçisinin topraklarını terk etmesine sebep olmuş ve maalesef yöredeki bahçeler bakımsız ve verimsiz bir duruma gelmiştir. Ayrıca, yağmur sularının arazileri istila etmesi sonucunda heyelanlar artmıştır. Arazilerimizin korunması, heyelanların önüne geçilmesi ve kırsal yaşantının geri kazanılması için yörede çiftçilik yapan insanların köyüne geri dönmesi sağlanmalı ve tarımsal yönden kalkınmalarına yarayacak yeni ürünler çiftçilerimize sunulmalıdır (Çelik ve İslam, 2007). Bu amaç uğruna Amerika dan ülkemize introdüksiyonu yapılan ve maviyemiş (Vaccinium corymbosum L. ) adıyla Türkçe mize kazandırdığımız üzümsü meyvenin yanında turnayemişi (Vaccinium macrocarpon), kekreyemiş (Vaccinium vitis-idea) gibi bölgeye uygun Vaccinium türleri bölgede yayılmaya başlamıştır (Çelik, 2007a). Karadeniz Bölgesi nin orta ve doğu kesimlerinde çay ve fındık hakim türler konumundadır (İslam ve Özgüven, 2005). Son yıllarda ürün çeşitliliğine kivi de katılmıştır (Cangi ve İslam, 2004; Karadeniz vd., 2004). Çay, fındık hatta kivi meyvesinin yanında bölge tarımına katkı sağlayabilecek yeni meyve türleri veya bölgede var olan ancak değeri bilinmeyen yöresel meyve türlerinin bölgedeki performanslarının ortaya konulması veya mevcut meyvelerin modern teknikler altında yetiştiriciliğinin çiftçilere gösterilmesi son yıllarda gündemde olan bir konudur. Karadeniz Bölgesi tarım desenine katılabilecek ürünler olarak Türkiye nin yeni tanınan meyvelerinden olan maviyemiş (Çelik, 2003, 2007a, 2008a ve 2009) ve turnayemişinin (Çelik ve Özgen, 2008) yanında bölgedeki adaptasyon denemeleri tamamlanmak üzere olan ahududu, böğürtlen ve çileğe (Kurnaz vd., 1995; İslam vd., 2007; İslam vd., 2009; İslam ve vd, 2010) ilave olarak bölgede henüz yeni denenmekte veya denenmemiş olan frenküzümü, bektaşiüzümü ve kokulu kara üzüm(çelik, 2007b; Çelik, 2008b), bölgenin doğal yapısında buluna karayemiş (taflan) (İslam, 2002; İslam vd., 2010) de ilgi beklemektedir. Maviyemiş, ahududu, böğürtlen, frenküzümü ve bektaşiüzümü dünyada çok sevilen ve taze tüketimi yanında çok sayıda alanda değerlendirilen üzümsü meyve türleridir. Bu türler veya kültürü yapılan türler ile akraba bazı türler ülkemizde yaygın olarak bulunmakta ve birçoğu kültürel olarak yetiştirilmektedir. Öte yandan, dünyada pastörize üzüm suyuna işlenen kokulu üzümler bölgedeki aşırı nem ve yağmurdan etkilenmeksizin hastalanmadan ve ilaçlama yapılmadan kendiliğinden yetişmektedir. Trabzonhurması ile karayemişin Karadeniz Bölgesi ndeki yaygınlığı bu türlerden modern bahçelerin kurulumunu kaçınılmaz kılmaktadır (Çelik vd., 2006; Çelik, 2007 a ve b). Nitekim Karadeniz Bölgesi nde doğal veya kültürel olarak yetişen bazı üzümsü meyvelerinin içeriklerini ortaya koyan Koca vd. (2008) bu meyvelerin beslenme açısından çok yararlı olduğunu ifade etmektedir. Öte yandan bölgede yaygın olarak yetişen trabzonhurması gibi karayemiş meyvesinin de modern teknikler altında yetiştirilerek bölge tarımına katılması çok önemlidir (İslam, 2002; Özcan, 2004). Karadeniz Bölgesi tarımına destek olabilecek meyve türlerine yönelik olarak Nuhoğlu Vakfı tarafından 2004 yılında başlatılan bu çalışma ile 11 farklı meyve türüne ait 49 çeşit ve/veya tip ile Trabzon ili Hayrat ilçesinde 25 dekarlık organik meyve bahçesi tesis edilmiştir (Çelik vd., 2006). BAHÇE YERİ, TÜR VE ÇEŞİTLER Nuhoğlu Vakfı Hayrat Örnek Meyve Bahçesi, organik yetiştiriciliğe uygun olarak Trabzon ili Hayrat ilçesi sınırları içindeki Çamlıtepe mevkiinde, 180 m yükseklikte olan ve daha önce herhangi bir tarımsal faaliyetin yapılmadığı alanda 2006 yılında tesis edilmiştir. Bahçede 8 maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.) çeşidi ( Toro, Brigitta, Darrow, Patriot, Bluecrop, Bluegold, Chandler ve
Bluejay ), 10 ahududu çeşidi ( Malling Jewel, Norna, Canby, Willamette, Schonemann, Veten, Golden Queen, Heritage, Tuleman ), 8 böğürtlen çeşidi ( Gazda, Okran, Ness, Jumbo, Chester, Black Satin, Bursa-1 ve Bursa-2 ), 1 bektaşiüzümü çeşidi ( Mucurines ), 4 adet frenküzümü çeşidi ( Ojebyn, Jonkheer van Tets, Tatran ve Detvan ), 3 adet kivi çeşidi ( Hayward, Tomuri ve Matua ), 2 adet turnayemişi çeşidi (Pilgrim ve Stevens), 7 adet İsabella veya kokulu kara üzüm tipi (55 M 06, 55 M 04, 53 M 06, 53 K 01, 53 P 03, 53 P 02 ve 57 E 01), 3 çilek çeşidi ( Camarosa, Sweet Charlie ve California ) ile 3 Karayemiş yerel çeşidine (Yalı, Trabzon ve Kiraz) yer verilmiştir. ELDE EDİLEN BAZI SONUÇLAR Nuhoğlu Vakfı tarafından 2006 yılında Trabzon ili Hayrat İlçesinde organik kurallar altında tesisi yapılmış olan meyve bahçesinde yer alan maviyemiş çeşitlerinden 2007 yılından itibaren meyve hasadına başlanmıştır. Maviyemiş çeşitlerine ait üç yıllık verilere göre ocak başına meyve verimi meyve tutum oranı, bitki gelişimi (1-9) ile tane ağırlıkları (g) Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelgeden izlenebileceği gibi, 2007-2009 yıllarına ait ortalama değerlere göre en yüksek verim 1569.63 g. ile Brigitta çeşidinden alınmıştır. Bluegold ve Toro çeşitleri ise verim bakımından ikinci ve üçüncü sırada yer almıştır. Maviyemiş çeşitlerinde açmış olan çiçeklerin %77.85 ( Chandler ) ile %95.60 ı ( Darrow ) meyveye dönüşmüştür. Öte yandan en kuvvetli bitki gelişimi Brigitta çeşidinde tespit edilmiş ve Patriot çeşidine ait bitkilerdeki gelişme ise çok zayıf olmuştur. Maviyemişlerde en iri meyveler 3.86 g ile Chandler çeşidinden elde edilirken Patriot ve Toro çeşitlerinin meyveleri en ince olmuştur. Çizelge 1. Trabzon İli Hayrat İlçesinde organik olarak yetişmekte olan bazı maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.) çeşitlerinde meyve verimi (g/bitki), meyve tutum oranı, bitki gelişimi (1-9) ve tane ağırlığı Verim (g/ocak) (2007-2009) Meyve Tutum Oranı Bitki Gelişimi (1-9) Tene Ağırlığı Toro 1051.51 c 82.56 abc 5.67 c 1.55 e Brigitta 1569.63 a 89.30 abc 9.00 a 2.41 c Darrow 952.90 d 95.60 a 3.00 d 3.08 b Patriot 782.84 f 86.35 abc 1.00 e 1.54 e Bluecrop 739.53 g 82.29 abc 3.00 d 1.81 d Bluegold 1407.94 b 93.29 ab 3.00 d 1.65 de Chandler 693.35 h 77.85 c 5.40 c 3.86 a Bluejay 934.21 e 79.18 bc 6.33 b 1.66 de Çizelge 2. Trabzon İli Hayrat İlçesinde organik olarak yetişmekte olan bazı böğürtlen çeşitlerinde salkım sayısı (adet/sürgün), tane sayısı (adet/salkım), verim (g./sürgün), meyve ağırlığı ve SÇKM değerleri (Çelik ve İslam, 2007, İslam vd., 2009; İslam vd., 2010) Salkım Sayısı (Adet/sürgün) Meyve Sayısı (Adet/salkım) Verim (g./sürgün) Meyve Ağırlığı SÇKM Gazda 17.45 d 15.27 c 322.99 bc 2.25 d 11.76 a Orkan 54.84 a 21.85 a 1154.07 a 4.04 ab 7.78 de Ness 30.89 bc 23.22 a 582.36 b 4.69 a 10.18 b Jumbo 23.54 cd 16.06 c 676.74 b 4.79 a 8.86 cd Chester 35.27 b 18.33 b 577.78 b 4.00 b 10.00 bc Black Satin 30.95 b 9.08 d 603.21 b 3.63 b 7.30 e Bursa-1 30.13 bc 10.37 d 521.21 b 3.75 b 7.15 e Bursa-2 16.17 d 7.28 e 279.68 c 2.93 c 7. 33 e Nuhoğlu Vakfı Hayrat Örnek Meyve Bahçesinde yer alan ve organik olarak yetişmekte olan böğürtlen çeşitlerinden de 2007 yılından itibaren meyve alınmaya başlanmış olup elde edilen bazı sonuçlar Çizelge 2 de sunulmuştur. Üç yıllık verilere göre Orkan çeşidi en yüksek verimi vermesine
rağmen phomopsise hassasiyet görülmüş olup organik tarıma uygun mücadele yöntemi yapılamadığından dolayı, verim bakımından ikinci sırada yer alan Jumbo (676.74 g/sürgün) ile iri meyveli olan Chester ve Ness çeşitleri öne çıkan çeşitler olmuştur (Çizelge 2). Ahududularda ise en yüksek meyve verim Norna (666.33 g./sürgün) çeşidinden elde edilirken en iri meyveler Tulemann (2.50 g.) çeşidinden elde edilmiştir (Çizelge 3). Çizelge 3. Trabzon İli Hayrat İlçesinde organik olarak yetişmekte olan bazı ahududu çeşitlerinde salkım sayısı (adet/sürgün)), tane sayısı (adet/salkım), verim (g./sürgün), meyve ağırlığı ve SÇKM değerleri (İslam vd., 2007; Çelik ve İslam, 2007, İslam vd., 2009) Salkım Sayısı (Adet/sürgün) Meyve Sayısı (Adet/salkım) Verim (g./sürgün) Meyve Ağırlığı SÇKM Malling Jewel 7.8 d 43.4 d 355.79 cd 1.69 d 8.30 de Norna 19.8 abc 145.5 a 666.33 a 2.10 c 9.66 bc Canby 23.1 ab 65.6 cd 438.38 abcd 1.38 e 12.6 0 a Willamate 19.6 abc 76.2 bcd 431.41 bcd 1.80 d 9.66 bc Schoneman 16.9 bc 148.7 ab 548.07 abc 2.30 b 11.00 b Veten 25.4 a 117.8 abc 582.91 ab 1.45 e 7.00 e Golden Queen 19.1 abc 48.0 d 220.50 d 0.55 f 10.00 bc Heritage 1 15.4 c 44.4 d 438.95 abcd 1.77 d 7.33 de Heritage 2 13.5 cd 56.6 cd 607.32 ab 2.45 a 10.00 bc Tuleman 14.3 cd 59.4 cd 472.15 abc 2.50 a 9.00 cd Öte yandan, bahçede yer verilen ve organik olarak yetişmekte olan kivi ( Hayward ), frenküzümü ( Ojebyn, Jonkheer van Tets, Tatran ve Detvan ), bektaşiüzümü ( Mucurines ) ve kokulu kara üzüm tipleri ile turnayemişi çeşitlerinden 2009 yılında ürün alınmaya başlanmıştır. Trabzonhurması ( Fuyu ) ile karayemişlerden henüz ürün alınmaya başlanmamıştır. Toplam 1 dekarlık alanda yürütülmekte olan çilek denemesinde ise Ağustos dönemi dikilen çeşitler Mayıs ortasından itibaren hasat olumuna gelmektedir. Yetiştiricilikte çam ibreleri, saman, hızar tozu ve kurumuş ağaç yaprakları malç olarak kullanılmış ve saman ile hızar tozundan en iyi sonuç alınmıştır. Çilek çeşitlerinden 400-800 kg/da verim elde edilebileceği saptanmış ancak botritis kontrol altın alınamamakta ve verim kaybı söz konusu olmaktadır. Bu yüzden Trabzon ili Hayrat koşullarında organik çilek tarımı önerilmemektedir. ÖNERİLER Bu proje ile Karadeniz Bölgesinde yeni olan birçok meyve tür ve çeşidi denenmektedir. Bahçede bulunan 11 tür içerisinde 2-3 yıllık gözlemler sonucunda bazı ön sonuçlar alınmıştır. Maviyemişlerden Brigitta, Bluegold ve Toro çeşitleri, böğürtlenlerden Jumbo ile kaliteli meyve veren Chester ve Ness çeşitleri, ahududulardan en yüksek meyve verimine sahip Norna çeşidi ile iri meyveli Tulemann ile yeni plantasyonlar yapılabileceği ve bölge şartlarında organik olarak yetiştirilebileceği tespit edilmiştir. Orkan böğürtlen çeşidinin daha yüksek verimli olmasına rağmen hastalıklara dayanıksız oluşu nedeniyle ekolojik tarıma uygun olmadığı, konvansiyonel yetiştiricilik için tavsiye edilebileceği sonucuna varılmıştır. Çok üyeli bir sivil toplum kuruluşu olan Nuhoğlu Vakfı, Doğu Karadeniz Bölgesindeki insanların sosyo-ekonomik gelişimlerine katkı sağlamak amacıyla yeni meyve türlerinde veya bölgede yetişen ancak ekonomiye katkısı olmayan bazı meyve türlerinin organik olarak bölge ekolojisinde yetiştirilebilirliliğinin ortaya konulması amacıyla bu çalışmalara destek vermektedir. Öte yandan, bu proje ile yeni meyve türleri tüm Türkiye ye daha iyi tanıtılmış, onbinlerce broşür basılarak dağıtılmış, bölge tarımına destek yeni ürünler yöre halkının beğenisine sunulmak üzere piyasaya sunulmuştur. Proje devam etmekte olup mevcut çeşitlerden fidan üretimine geçilerek ismine doğru, sertifikalı meyve fidanları bölge halkına sunulacaktır. TEŞEKKÜR Karadeniz Bölgesi tarımı için çeşitlilik sağlayacak veya alternatif olabilecek yeni bazı meyve türleri ile bölgede yetişen ancak tarımsal ekonomiye katkısı olmayan bazı meyve türlerine ait 46 çeşit ile Trabzon ili Hayrat İlçesinde 25 dekar modern meyve bahçesi tesis eden, bu alanda bilimsel
çalışmalar yapmamızı sağlayan ve maviyemiş ile turnayemişi gibi yeni meyve türlerinin tanıtımı için çok yönlü destek veren Nuhoğlu Vakfı Yönetim Kurulu Başkan ve üyelerine teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Cangi, R. ve İslam, A., 2004. Kivi Yetiştiriciliğinde Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Önerileri. Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu Bildiriler Kitabı 73-79 Çelik, H., 2003. Bazı yüksek çalı maviyemiş çeşitlerinin Rize deki performanslarının saptanması üzerine araştırmalar-i. Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Semp., Ordu, Bildiriler Kitabı, 454-460p. Çelik, H., Cangi, R., İslam A., 2006. Nuhoğlu Vakfı Hayrat Örnek Meyve Bahçesi Tesisi ve Karadeniz Bölgesi İçin Önemi. Nuhoğlu ve Aile Yakınları Vakfı Derg.: Nisan-2006: 8-32. Çelik, H., 2007a. Türkiye nin yeni meyvesi olan maviyemiş Karadeniz Bölgesi nde hızla yayılıyor. Hasad, Aylık Tarım Derg., Bitkisel Üretim. 23(267): 36-40. Çelik, H., 2007b. Kokulu üzüm, Karadeniz Bölgesi bağcılığının temeli. EKAV, Ege Karadenizliler Kültür Vakfı Yayın Organı, 3(7): 30-34 Çelik, H., İslam, A., 2007. Nuhoğlu Vakfı Hayrat Örnek Meyve bahçesinde son durum. Nuhoğlu ve Aile Yakınları Vakfı Derg.: Nisan-2007: 9-12. Çelik, H., 2008a. Yield and berry characteristics of some northern highbush blueberries grown at different altitudes in Turkey. Proc. W. On Berry Prod. And Cult Systems, Acta Hort. : 838, 63-66p. Çelik, H., 2008b. Frenk ve Bektaşi Üzümü yetiştiriciliği. Ekolojik Tarım Turizmi Eğitim Projesi, Uzungöl, Trabzon, Sonuç Kitapçığı: 39-52. Çelik, H., Özgen, M., 2008. Karadeniz Bölgesindeki asitli ve sulak alanlar için yeni bir meyve türü, turnayemişi. HASAD, Aylık Tarım Dergisi, Bitkisel Üretim, 23(273): 75-80, ve 23(274): 52-57. Çelik, H., 2009. The performance of some northern highbush blueberry (Vaccinium corymbosum L.) varieties in North easrtern part of Anatolia. Anadolu J. Agric. Sci., 24: 141-146. Islam, A. 2002. Cherry laurel (Prunus Laurocerasus). New Zeal. J. Crop. Hort. 30, 301-302 İslam, A., Cangi, R., Yılmaz, C. ve Özgüven, A.I. 2004. Bazı Çilek inin Ordu Ekolojisine Adaptasyonu Üzerine Araştırmalar Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu Bildiriler Kitabı 217-220 İslam, A. ve A.I. Özgüven, 2005. Türkiye de Fındık Yetiştiriciliği. Ziraat Mühendisliği Dergisi 345:34-37 İslam, A., Cangi, R., Çelik, H., Aydin, E., 2007. Bazı ahududu ve böğürtlen çeşitlerinin Hayrat (Trabzon) ekolojisinde gelişme performanslarının araştırılması (2007-1. Verim dönemi). Türkiye V. Ulusal Bahçe Bitk. Kong. Cilt I: 712-717. İslam, A., Çelik, H., Serdar, Ü., 2008. Evaluation of Vaccinium arctostaphyllos selections from the Artvin and Trabzon Provinces of Turkey. 9. International Symposium on Vaccinium. OR. 810:129-132 İslam, A., Çelik, H., Aydin, E., 2009. Bazı böğürtlen çeşitlerinin Hayrat (Trabzon) ekolojik koşullarına adaptasyonu (2007-2008). III. Ulusal üzümsü Meyveler Semp. Kahramanmaraş, Özet Kitabı: 26. İslam, A., Çelik, H., Aydın, E., Yıldız, A., 2010. Organik olarak yetiştirilen bazı böğürtlen çeşitlerinin Hayrat (Trabzon) koşullarına adaptasyonu(2007-2010). International Conference on Organic Agriculture in Scope of Environmental Problems, 03-07 Feb. 2010, Famagusta, North Cyprus. (Basımda) İslam, A., Çelik, H., Aygün, A., Kalkışım, Ö., 2010. Selectıon of natıve cherry laurels (Prunus laurocerasus L.) in the Blacksea regıon International Conference on Organic Agriculture in Scope of Environmental Problems, 03-07 Feb. 2010, Famagusta, North Cyprus. (Basımda) Koca, İ., Karadeniz, B., Çelik, H., Demirsoy, L., 2008. Karadeniz Bölgesinde yetişen bazı üzümsü meyvelerin özellikleri. Türkiye 10. Gıda Kong., 261-264. Karadeniz, T., Cangi, R. ve İslam A., 2004. Kivi Üretim Projeksiyonları Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu Bildiriler Kitabı 14-22 Kurnaz, Ş., Çelik, H., Demirsoy, H., 1995. Yaz dikim yöntemiyle yetiştirilen bazı çilek çeşitlerinin Karadeniz Bölgesine adaptasyonlarının araştırılması. OMÜ Ziraat Fak. Derg. 10(1), 43-49. Özcan, M., 2004. Türkiye Trabzonhurması Yetiştiriciliğinin Mevcut Durumu ve Sorunları. I.Trabzonhurması Yetiştirme ve Pazarlama Sempozyumu. 25 26 Kasım 2004, Ordu. 2 6s.