DÜZENLEME Ders Notu - 1 Doç. Server ACİM Aralık 2011 - MALATYA İçindekiler 1 Giriş 2 2 Gerekli Temel Bilgiler 2 3 Yaylı Çalgılar Ailesi 2 3.1 Keman........................................ 2 3.1.1 Viyola..................................... 3 3.1.2 Viyolonsel................................... 3 3.1.3 Kontrbas................................... 4 4 Çalgıya Özel Teknikler 5 4.1 Yay Çekme ve İtme İşaretleri........................... 5 4.2 Pizzicato ve Arco.................................. 5 4.3 Sul tasto, ordinaro ve col legno.......................... 5 4.4 Sul ponticello.................................... 6 5 Yaylı Çalgılar Dörtlüsü - String Quartet 7 5.0.1 İlk Alıştırmalar................................ 7 Bu ders, İnönü Üniversitesi - Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi - Müzik Bölümü - Müzik Teknolojisi Ana Bilim Dalı programında verilmektedir. 1
3 YAYLI ÇALGILAR AILESI 1 Giriş Düzenleme terimi nin dilbilimsel kökeni İngilizce dilinde Arrange olan ve Türkçe karşılığı da Düzenleme olan yapıya dayanmaktadır. Aranjör terimi ise, daha çok jaz müziği ve popüler müzik türlerindeki ürünlerde, düzenleme eylemini gerçekleştiren kişiler için kullanılagelmiştir. 2 Gerekli Temel Bilgiler Bu dersin ilk adımında düzenleme eyleminin uygulanacağı çalgıların ses genişliklerinin öğrenilmesi ve bu çalgılara yazılacak olan notanın teknik yapıları hakkında verilecek olan bilgilerin öğrenciler tarafından özümsenmesi gerekmektedir. 3 Yaylı Çalgılar Ailesi Yaylı Çalgılar ailesi, Keman, Viyola, Viyolonsel ve Kontrbas çalgılarından oluşmaktadır. 3.1 Keman Keman çalgısı nın notasında sol anahtarı kullanılmaktadır. Aşağıdaki şekilde, çalgının ses genişliği ve boş telleri görülmektedir. 8va Şekil 1: Keman Çalgısının Ses Genişliği. Şekil 2: Keman Çalgısının Boş Telleri. 2
3.1 Keman 3 YAYLI ÇALGILAR AILESI 3.1.1 Viyola Viola çalgısı nın notasında üçüncü çizgi do anahtarı (Alto anahtarı) kullanılmaktadır. Aşağıdaki şekilde, çalgının ses genişliği ve boş telleri görülmektedir. 8va Şekil 3: Viyola Çalgısının Ses Genişliği. Şekil 4: Viyola Çalgısının Boş Telleri. 3.1.2 Viyolonsel Viyolonsel çalgısı nın notasında temel olarak fa anahtarı, incelen seslerde ise zaman zaman dördüncü çizgi do anahtarı (Tenor anahtarı) kullanılmaktadır. Aşağıdaki şekilde, çalgının ses genişliği ve boş telleri görülmektedir. Şekil 5: Viyolonsel Çalgısının Ses Genişliği. Şekil 6: Viyolonsel Çalgısının Boş Telleri. Viyolonsel çalgısından bahsedilirken çok yaygın yapılan bir terminolojik hatadan ve Viyolonsel ile çello nun birbirinden farklı çalgılar olduğunu zanneden bazı müzik öğrencilerinin var olduğundan bahsetmek gerekir. Çünkü bu öğrencilerin evrensel müzik terminolojisi konusunda son derece bilgisiz olduklarını söylememiz gerekiyor. Ülkemizde, Ahmet SAY gibi değerli bir eğitimci ve müzikologun yazmış olduğu Müzik Ansiklopedisi ve Müzik Sözlüğü kitaplarındaki bu çalgı ile ilgili maddeleri dikkatlice okumuş olsalar, böylesine cahilane bir davranış içine girmezler. 3
3.1 Keman 3 YAYLI ÇALGILAR AILESI Viyolonsel çalgısı İtalyanca ve Fransızca dillerinde Violoncello olarak kullanılmaktadır. Bu kelimenin dilbilimsel kökeninde keman ailesinin bir üyesi olduğunu belirten Violon eki ve bu ekten sonra gelen Cello eki ile, bu çalgının adı netlik kazanmakdır. Bu çalgıya zaman zaman ilk baştaki Violon eki olmadan sadece Cello denilmektedir. Buna benzer bir kullanım Pianoforte için de geçerlidir. Bu terim, günümüzde evrensel müzik terminolojisinde Piano olarak kullanılmaktadır. Ancak, Türkçe dilimizdeki müzik terminolojisinde bu çalgı için Piyano terimini kullanmaktayız. Bu çalgıya Pianoforte denilmesinin sebebi, bu çalgının daha öncesinde müzik tarihinde kullanılmakta olan Klavsen (İngilizce: Harpsichord) çalgısının piano ve forte gürlüklerini kullanamıyor oluşuna dayanmaktadır. 3.1.3 Kontrbas Kontrbas çalgısı nın notasında temel olarak fa anahtarı, incelen seslerde ise zaman zaman dördüncü çizgi do anahtarı (Tenor anahtarı) kullanılmaktadır. Aşağıdaki şekilde, çalgının ses genişliği ve boş telleri görülmektedir. Şekil 7: Kontrbas Çalgısının Ses Genişliği. Şekil 8: Kontrbas Çalgısının Boş Telleri. Kontrbas çalgısının sesi, yazıldığı notanın bir oktav aşağısından tınlamaktadır. Bu özellik, Yaylı Çalgılar Ailesi içinde, sadece Kontrbas çalgısına aittir. Diğer çalgılar ise, yazılmış oldukları ses bölgesinden duyulmaktadırlar. 4
4 ÇALGIYA ÖZEL TEKNIKLER 4 Çalgıya Özel Teknikler Yaylı Çalgılar ailesine üye çalgılar için bazı farklı çalma teknikleri kullanılmaktadır. Bu bölümde, bu tekniklerin uygulanışının notada gösterilmesini anlatacağız. 4.1 Yay Çekme ve İtme İşaretleri Yaylı Çalgılar için düzenleme yapılırken, bazı özel tınıların elde edilmesi için yay çekme ve itme işaretlerinin nota üzerinde gösterilmesi gerekebilir. Bu durumda, aşağıdaki nota örneğinde göreceğiniz şekilde bu işaretlerin notaya yerleştirilmesi gerekecektir. 4 2 (çek) (it) Şekil 9: Yay çekme ve itme işaretleri. 4.2 Pizzicato ve Arco Çalgıdan sesleri yayı kullanmadan, işaret parmağı ile teli çekmek suretiyle elde etme eylemi için, bu eylemin İtalyanca karşılığı olan Pizzicato terimi kullanılmaktadır. Pizzicato olarak çalınacak notadan sonra, tekrar yay ile çalma işlemine geri dönmek için de Arco terimi kullanılır. Bu çalma teknikleri, italic yazı biçimi kullanılarak dizeğin üstüne yazılmaktadır. Gürlük işaretleri de, her zaman olduğu gibi dizeğin altında yer almaktadır. Aşağıdaki notada, Pizzicato ve Arco tekniklerinin, gürlüklerle birlikte kullanıldığı bir örnek yer almaktadır. 4 2 f pizz. p f arco Şekil 10: Pizzicato ve Arco işaretleri. 4.3 Sul tasto, ordinaro ve col legno Eğer dizeğin üstünde Sul tasto yazıyorsa, notanın bu kısmı, yayın tuşe bölgesine yaklaştırılması suretiyle çalınır. Böylece daha mat ve koyu bir tını elde edilir. Bu tekniği terk edip yayın köprü ile tuşe arasındaki normal bölgede çalınması isteniyorsa, bu durum için Ordinaro terimi kullanılır. 5
4.4 Sul ponticello 4 ÇALGIYA ÖZEL TEKNIKLER Col legno terimi ise, yayın tahta kısmının tellere hafifçe vurulması suretiyle gerçekleştirilir. Bu teknik daha çok Avant-Garde müzik türündeki eserlerde yani yirminci yüzyılda yazılmış ve yirmibirinci yüzyılda yazılagelmekte olan modern müzik eserlerinde daha çok kullanılmaktadır. Bu tekniği terk edip yayın köprü ile tuşe arasındaki normal bölgede çalınması isteniyorsa, bu durum için de yine Ordinaro terimi kullanılır. Bu terimler de yine dizeğin üst bölgesine ve italic yazı biçimi kullanılarak yazılmaktadır. 2 4 f 7 col legno p sul tasto ordinaro p f ordinaro f Şekil 11: Sul tasto ve col legno terimlerinin kullanılışı. 4.4 Sul ponticello Bu teknik de, bir önce verdiğimiz örnekte anlatılan col legno tekniği gibi, yeni müzik tarzındaki eserlerde daha çok kullanılmaktadır. Bir pasajı, Sul ponticello tekniği ile çalmak için yay, köprüye mümkün olduğu kadar yakın bir pozisyonda tutulmaktadır. Eğer, aranjör veya besteci eserin bu kısmında yaylı çalgıdan daha metalik bir tını elde etmek istiyorsa bu tekniği kullanmaktadır. Önceki tekniklerde de anlatıldığı gibi, normal çalma tekniğine dönmek için yine ordinaro terimi notaya yazılır. sul ponticello 4 2 p 5 ff ordinaro pp Şekil 12: Sul ponticello teriminin kullanılışı. 6
5 YAYLI ÇALGILAR DÖRTLÜSÜ - STRING QUARTET 5 Yaylı Çalgılar Dörtlüsü - String Quartet Yaylı Çalgılar Dörtlüsü, senfonik orkestra ya giden yoldaki ilk adımdır. Daha sonraki adımda Yaylı Çalgılar Orkestrası, ardından bazı tahta nefesli çalgıların eklenmesiyle Filarmoni Orkestrası ve tahta nefesli, bakır nefesli ve vurma çalgıların eklenmesiyle de nihayetinde Senfoni Orkestrası na ulaşılır. Yaylı Çalgılar Dörtlüsü nü oluşturan çalgılar inceden kalına doğru, Birinci Keman İkinci Keman Viyola Viyolonsel olarak sıralanmakta olup, Score denilen ve bütün partilerin bir sayfada gösterildiği notada da yukarıdaki şekliyle yerlerini alırlar. Yaylı Çalgılar Dörtlüsü (String Quartet) ile daha geniş bilgiye aşağıda ağ bağlantısını verdiğimiz Wikipedia maddesini okuyarak ulaşabilirsiniz. http://en.wikipedia.org/wiki/string_quartet Yaylı Çalgılar Dörtlüsü için düzenleme yaparken göz önünde bulundurmanız gereken temel öncelikler a) Çalgıların ses genişlikleri, b) Çeşitli çalma teknikleri olarak sıralanabilir. 5.0.1 İlk Alıştırmalar Yaylı Çalgılar Dörtlüsü için bir düzenleme yaparken, öğrenciyi en çok zorlayan unsur, notası üçüncü çizgi do anahtarı ile yazılan viyola çalgısı olacaktır. Bu yüzden, ilk yapacağımız alıştırma bu çalgının nota yazımına aşina olma amacını taşıyacaktır. Aşağıdaki ilk örneğimizde, viyolonsel için yazılmış bir nota görmektesiniz. 4 2 Şekil 13: Viyolonsel Ezgisi. 7
5 YAYLI ÇALGILAR DÖRTLÜSÜ - STRING QUARTET Yukarıda viyolonsel için yazılmış olan notayı, bir oktav yukarıdan yerleştirilmiş şekliyle ve viyolonsel partisiyle birlikte viyola notası olarak görmektesiniz. Bu iki notayı dikkatle incelemenizi ve arasındaki farkı görmenizi tavsiye ederim. 2 4 2 4 Şekil 14: Viyolonsel Ezgisi nin Viyola ile yazılışı. Yukarıdaki örnekten sonra, kendinizi denemeniz için size bir ödev vereceğim. Aşağıdaki viyolonsel notasını, onun bir altında boş bırakılmış olan viyola partisine, arada bir oktavlık fark ile yazmanızı istiyorum. Yani viyola için yazacağınız ses bölgesi, viyolonselin yazılmış olduğu ses bölgesinin bir oktav yukarısında olacaktır. 2 4 4 2 Şekil 15: Viyolonsel Ezgisi nin Viyola partisi olarak yazılması çalışması. 8
KAYNAKLAR KAYNAKLAR Kaynaklar [1] C. Forsyth. Orchestration. Dover Books on Music. Dover Publications, 1982. 9