İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ.. 7 2. İSO VERİLERİ 13

YASED Uluslararası Yatırımcılar Derneği ODTÜ- TEKPOL Bilim ve Teknoloji Politikaları Araştırma Merkezi TÜRKİYE EKONOMİSİNDE YABANCI SERMAYELİ FİRMALARIN AR-GE ETKİNLİKLERİNİN ANALİZİ MEVCUT DURUM, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ (II) Hazırlayanlar: Erkan ERDİL M. Teoman PAMUKÇU Yelda ERDEN Hadi Tolga GÖKSİDAN Emek KEPENEK 1

İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ.. 7 2. İSO VERİLERİ 13 3. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE YABANCI FİRMALAR VE AR-GE HARCAMALARI: 2003-2007 DÖNEMİ İÇİN BİR SEKTÖREL ANALİZ 52 3.1. Genel Durum ve Uluslararası Karşılaştırmalar 52 3.2. TÜİK verileri. 65 3.2.1) Veri kaynakları....67 3.2.2) Ar-Ge değişkenlerinin analizi..71 3.2.3) Dış ticaret değişkenlerinin analizi..85 3.2.4) OECD ülkeleriyle karşılaştırmalı analiz.. 92 3.2.5) Bulgular.....102 4. Sonuç. 105 KAYNAKÇA. 110 EKLER...111 2

TABLOLAR Tablo 2.1-2000-2009 döneminde listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin satış hasılatlarına göre sıralaması... 22 Tablo 2.2-2000-2009 döneminde listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin yarattıkları katma değere göre sıralaması... 33 Tablo 2.3-2000-2009 döneminde listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin gerçekleştirdikleri ihracata göre sıralaması... 41 Tablo 2.4-2000-2009 döneminde listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin istihdam ettikleri ücretle çalışan sayısına göre sıralaması... 47 Tablo 2.5-2000-2009 döneminde listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin yarattığı eğilimler... 48 Tablo 3.1 - İzin verilen doğrudan yabancı sermayenin sektörel dağılımı (1980 2003) (milyon dolar)... 50 Tablo 3.2 Ar-Ge Harcamalarının GSYİH İçindeki Payı (%)... 56 Tablo 3.3 Türkiye de Doğrudan uluslararası yatırım girişlerinin sektörlere göre dağılımı (milyon dolar) (2002-2009)... 58 Tablo 3.4 Doğrudan uluslararası yatırım girişlerinin ülkelere göre dağılımı (milyon dolar) 2002-2009)... 60 Tablo 3.5 - Yatırım izni verilen yabancı sermayeli firma sayılarının sektörlere göre dağılımı: 1954 2009 (%)... 61 Tablo 3.6 39 sektörlük iki haneli EBİS sektörleri... 68 Tablo 3.7 On sektörlük iki haneli EBİS sektörleri... 69 Tablo 3.8 Ar-Ge nin uluslararasılaşma sürecinin ileri düzeyde olduğu 6 sektör... 69 Tablo 3.9 Türkiye ekonomisindeki yabancı ve yerli sermayeli şirketlerin toplam şirket sayısına oranları (%)... 71 Tablo 3.10 Türkiye ekonomisinde Ar-Ge yapan yabancı ve yerli sermayeli şirketlerin Ar-Ge yapan toplam şirket sayısına oranı (%)... 72 Tablo 3.11 Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge harcamalarındaki payları (%)... 72 Tablo 3.12 Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge işgücündeki payı (%)... 74 Tablo 3.13 Türkiye ekonomisinde Ar-Ge harcamalarının sektörel dağılımı (%)... 75 Tablo 3.14 Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge deki payı (Yab.) ile toplam Ar-Ge harcamalarının sektörel dağılımının (Toplam) karşılaştırılması (%)... 76 Tablo 3.15 Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge harcamalarında (Ar-Ge) ve satış hasılatındaki (Ciro) payları(%)... 78 3

Tablo 3.16 Türkiye ekonomisinde yabancı ve yerli sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge yoğunlukları (%)... 81 Tablo 3.17 Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli şirketlerin sektörel ihracat ve ithalattaki payları (%)... 85 Tablo 3.18 Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge, satış hasılatı (ciro), ihracat ve ithalattaki payları (%)... 86 Tablo 3.19 Türkiye ekonomisinde yabancı ve yerli sermayeli şirketlerin sektörel ihracat yoğunlukları (%)... 87 Tablo 3.20 Türkiye ekonomisinde yabancı ve yerli sermayeli şirketlerin sektörel ithalat yoğunlukları (%)... 89 Tablo 3.21 Türkiye ekonomisinde yabancı şirketlerin sektörel ihracat ve ithalat yoğunlukları (%)... 90 ŞEKİLLER Şekil 1.1 Küresel ve ekonomik gruplara göre yabancı sermaye girişleri, 1980-2009(milyon dolar)... 8 Şekil 1.2 Yabancı sermaye girişlerinin dünya toplam GSYİH içindeki payı(%)... 9 Şekil 1.3 BRIC ülkeleri için Yabancı sermaye girişlerinin toplam GSYİH (FDI/GDP) içindeki payı (%)1990-2008... 10 Şekil 2.4 - Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya ve Türkiye için yabancı sermaye girişlerinin toplam GSYİH içindeki payı (%) 1990-2008... 11 Şekil 2.5-2000-2009 yılları arasında İSO ilk 500 şirket listesine giren şirketler içinde yabancı sermayeli şirketlerin payı (%)... 13 Şekil 2.6 - İSO ilk 500 listesine giren Yabancı Sermayeli şirket sayısının, tüm şirket sayıları içindeki ortalama paylarının imalat alt sektörlerine dağılımı (2000-2009)... 21 Şekil 2.7-2000-2009 yılları arasında İSO ilk 500 şirket listesine giren şirketlerin toplam satış hâsılatları içinde yabancı sermayeli şirketlerin payı (%)... 22 Şekil 2.8 - İSO ilk 500 listesine giren Yabancı Sermayeli şirketlerin satış hâsılatları ortalama paylarının imalat alt sektörlerine dağılımı (2000-2009)... 25 Şekil 2.9-2000-2009 yılları arasında İSO ilk 500 şirket listesine giren şirketlerin yarattığı katma değer içinde yabancı sermayeli şirketlerin payı (%)... 28 Şekil 2.10 - İSO ilk 500 listesine giren Yabancı Sermayeli şirketlerin yaratılan katma değer içindeki ortalama paylarının imalat alt sektörlerine dağılımı (2000-2009)... 32 Şekil 2.11-2000-2009 yılları arasında İSO ilk 500 şirket listesine giren şirketlerin gerçekleştirdikleri ihracat miktarlarında yabancı sermayeli şirketlerin payı (%)... 34 4

Şekil 2.12 - İSO ilk 500 listesine giren Yabancı Sermayeli şirketlerin toplam ihracat içindeki ortalama paylarının imalat alt sektörlerine dağılımı (2000-2009)... 40 Şekil 2.13-2000-2009 yılları arasında İSO ilk 500 şirket listesine giren şirketlerin çalıştırdıkları ücretle çalışan sayılarında yabancı sermayeli şirketlerin payı (%)... 42 Şekil 2.14 - İSO ilk 500 listesine giren Yabancı Sermayeli şirketlerin toplam istihdam içindeki ortalama paylarının imalat alt sektörlerine dağılımı (2000-2009)... 46 Şekil 3.1 - Doğrudan uluslararası yatırım girişlerinin ülkelere göre dağılımı: 2009 (%)... 61 Şekil 3.2 - Uluslararası sermayeli firma sayılarının sektörlere göre yüzde dağılımı (1954 2009 yılları arası birikimli) (%)... 63 Şekil 3.3 - Türkiye ekonomisinde 2007 yılında yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge harcamalarında payı (Ar-Ge) ve toplam Ar-Ge harcamalarının sektörel (sektör) dağılımı (%)... 77 Şekil 3.4 - Türkiye imalat sanayinde 2007 yılında yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge harcamalarında payı(ar-ge) ve toplam Ar-Ge harcamalarının sektörel dağılımı (%)... 77 Şekil 3.5 - Türkiye ekonomisinde 2007 yılında yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge harcamalarında (Ar-Ge) ve satış hasılatında (Ciro) payları(%)... 79 Şekil 3.6 - Türkiye imalat sanayinde 2007 yılında yabancı sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge harcamalarında (Ar-Ge) ve satış hasılatında (Ciro) payları(%)... 79 Şekil 3.7 - Türkiye ekonomisinde yabancı ve yerli sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge yoğunlukları (2007) (%)... 83 Şekil 3.8 - Türkiye imalat sanayinde yabancı ve yerli sermayeli şirketlerin sektörel Ar-Ge yoğunlukları (2007) (%)... 83 Şekil 3.9 - Türkiye ekonomisinde yabancı ve yerli sermayeli şirketlerin sektörel ihracat yoğunlukları (2007) (%)... 88 Şekil 3.10 - Türkiye imalat sanayinde yabancı ve yerli şirketlerin sektörel ihracat yoğunlukları (2007) (%)... 88 Şekil 3.11 - Türkiye ekonomisinde (39 sektör) yabancı ve yerli şirketlerin sektörel ithalat yoğunlukları (%)... 89 Şekil 3.12 - Türkiye imalat sanayinde yabancı ve yerli şirketlerin sektörel ithalat yoğunlukları (%)... 90 Şekil 3.13 - Yabancı sermayeli girişimlerin imalat sanayi Ar-Ge sinde payı (%)... 92 Şekil 3.14 - Yabancı sermayeli girişimlerin gıda ürünleri, içecek ve tütün imalatı sektörleri Ar-Ge sinde payı (%)... 94 Şekil 3.15 - Yabancı sermayeli girişimlerin dokuma, giyim eşyası, deri ürünleri ve ayakkabı imalatı sektörleri Ar-Ge sinde payı (%)... 95 Şekil 3.16 - Yabancı sermayeli girişimlerin kağıt ürünleri, basım ve yayım sektörleri Ar-Ge sinde payı (%)... 95 Şekil 3.17 - Yabancı sermayeli girişimlerin kimyasal ürünler sektörü Ar-Ge sinde payı (%)... Şekil 3.18 - Yabancı sermayeli girişimlerin eczacılık ürünleri imalatı sektörü Ar-Ge sinde payı (%)... 97 Şekil 3.19 - Yabancı sermayeli girişimlerin plastik ve kauçuk ürünleri imalatı sektörün Ar-Ge sinde payı (%)... 97 5

Şekil 3.20 - Yabancı sermayeli girişimlerin makine ve teçhizat (bys.) ürünleri imalatı sektörü Ar-Ge sinde payı (%)... 98 Şekil 3.21 - Yabancı sermayeli girişimlerin elektrikli makine ve cihazlar (bys.) ürünleri imalatı sektörü Ar- Ge sinde payı (%)... 99 Şekil 3.22 - Yabancı sermayeli girişimlerin radyo, televizyon ve haberleşme teçhizatı imalatı sektörü Ar- Ge sinde payı (%)... 100 Şekil 3.23 - Yabancı sermayeli girişimlerin motorlu kara taşıtı imalatı sektörünün Ar-Ge sinde payı (%)... 101 EKLER EK 1: 110 EK2: 134 EK3: 152 6

1. GİRİŞ Çalışmanın bu bölümünde, var olan istatistiksel veriler kullanarak Türkiye ekonomisinde Ar-Ge gerçekleştiren yabancı sermayeli firmaların sektör düzeyinde profili çıkarılacaktır. Bu bölümde amaçlanan yeni veri toplanması değil resmi veri kaynaklarından elde edilen verilerin analizidir. Bir sonraki bölümde ise çalışmaya özel olarak toplanan veriler analiz edilecektir. Çalışmanın üçüncü bölümünde her iki veri analizi sonuçları kullanılarak, Türkiye de faaliyet gösteren yabancı sermayeli firmaların Ar-Ge etkinlikleri üzerine politika önerileri geliştirilecektir. Bu bölümde ulusal ve uluslar arası olmak üzere iki veri grubundan yararlanılacaktır. Ulusal veriler İstanbul Sanayi Odası nın (İSO) Türkiye nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu verisi ve Türkiye İstatistik Kurumu nun (TÜİK) yıllık Yapısal İş İstatistikleri ve Ar-Ge anketleridir. İSO verisi üretimden yapılan net satışlar üzerinden Türkiye nin 500 büyük sanayi kuruluşunu belirlemektedir. Ancak YASED in katkılarıyla 2000-2009 yılları için ayrıntılı veri seti elde edilmiş ve temelde beş farklı değişken (firma sayısı, satış hasılatı, katma değer, ihracat ve ücretle çalışan sayısı) için veri analizi gerçekleştirilmiştir. Bu veri yardımıyla bir kısım başka ölçütlerde (yabancı sermaye payı ve ihracat yoğunluğu gibi) hesaplanmıştır. Diğer bir ulusal veri seti olan Türkiye İstatistik Kurumu nun (TÜİK) yıllık Yapısal İş İstatistikleri ve Ar-Ge anketleri temel alınarak, yabancı sermayeli şirketlerin Türkiye ekonomisinde yoğun olarak faaliyet gösterdikleri sektörlere ait ölçütler ve bu sektörlerdeki toplam Ar-Ge harcamalarındaki payları incelenmiştir. 1 Ancak, TÜİK verileri üç yıllık bir gecikmeyle yayınlanmaktadır. Bu nedenle analiz için 2003-2007 yıllarına ait veri kullanılmıştır. 2002 yılından beri toplanan Yapısal İş istatistikleri sektörlerin yapısını belirlemek üzere girişim bazında veri derlemeyi amaçlamaktadır. 2 Öte yandan ticari kesime yönelik Ar-Ge anketleri; birincil faaliyeti üretilen ürün ve hizmetlerin ekonomik açıdan kayda değer bir fiyatla satılması için pazarlama yapmak olan sanayi ve hizmet sektöründeki Ar-Ge yaptığı veya Ar-Ge desteği aldığı önceden tespit edilen girişimler ile KİT leri kapsamakta ve 2000 yılından beri toplanmaktadır. 3 Burada da 2003-2007 yıllarına ait veriden yararlanılmıştır. Ulusal verinin analizi, hem son dönemde Türkiye deki yabancı firmaların Ar-Ge harcamalarını hangi sektör ve alt sektörlerde yoğunlaştırdıkları ve bu harcamaların seyri hakkında bize bilgi verecektir. 1 Bu çalışma yapılırken TÜİK ile ODTÜ-TEKPOL arasında yapılan protokol çerçevesinde veriler üzerinde sadece TÜİK te çalışılmıştır. 2 Bu verinin toplama yöntemi ile ilgili daha geniş bilgiye http://www.tuik.gov.tr/metaveri.do?tb_id=30&ust_id=9 adresinden ulaşılabilir. 3 Ar-Ge anketleri ile ilgili daha detaylı bilgi http://www.tuik.gov.tr/metaveri.do?tb_id=8&ust_id=2 adresinden görülebilir. 7

Uluslar arası veri setleri olaraksa OECD (Organisation for Economic Cooperation and Development) ve UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) kaynaklı veriler kullanılacak ve böylece çokuluslu firmaların Ar-Ge etkinliklerinin uluslarasılaşmasının başlıca GOÜ ve gelişmiş ülkeler bazında tablosu çizilecektir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye nin bu alandaki konumunu belirlemektir. İlk veri seti olan OECD verisi (Main Science and Technology Indicators), kuruluşun 1981 yılından itibaren resmi istatistik kurumlarından topladığı Ar-Ge, patent, teknoloji ödemeler dengesi ve Ar-Ge yoğun sektörlere ait uluslar arası ticaret verilerini içermektedir. Veriler üye ülkeler ve bir kısım üye olmayan ülkelerden (Arjantin, Çin, İsrail, Romanya, Rusya, Singapur, Slovenya, Güney Afrika ve Tayvan) elde edilmiştir. Ancak çoğu ülkeye ait kesintisiz zaman serileri ve özdeş bir veri başlangıç yılı bulmak mümkün olmamaktadır 4 Diğer uluslar arası veri ise UNCTAD tarafından yıllık olarak üretilen World Investment Report adlı kaynaktan alınmıştır. Bu veri seti doğrudan yabancı sermaye yatırımları ile ilgili küresel eğilimleri yansıtmaktadır. 5 Veri setindeki değişkenler için Birleşmiş Milletler üyesi ülke ve bölgelere göre 1970 yılından itibaren veri toplanmakta ve iki yıl gecikmeli olarak raporlanmaktadır. Ancak yine bazı ülkeler için zaman serilerinde kesintiler mevcuttur. UNCTAD tarafından yayınlanan World Investment Report serisi sermaye yatırımlarının küresel hareketliliğini göstermekte ve Türkiye üzerine yapılacak yorumlarla ilgili önemli ipuçları sağlamaktadır. 2009 yılındaki son durumda yabancı sermaye yatırımlarının değerlendirmek için, küresel doğrudan yabancı sermaye akışlarını incelersek, özellikle 2009 un ikinci yarısında doğrudan yabancı sermaye girişlerinin en düşük seviyeye ulaştığını, 2010 un ilk dönemlerinde de ancak mütevazi sayılabilecek bir toparlanma yaşadığını görebiliriz (Şekil 1). Küresel doğrudan yabancı sermaye girişleri 2009 yılındaki son durumda, genel olarak bir düşüş trendi izlemektedir. Dünyadaki toplam yabancı sermaye girişleri, 2008 yılındaki %16 lık düşüşün ardından 2009 yılında %37 daha gerileyerek, 1.114 milyar dolara düşmüş, yabancı sermaye çıkışları ise %43 düşerek 1.101 milyar dolara gerilemiştir (WIR,2010). Gelişmiş ülkelere gelen yabancı sermaye yatırımlarında 2009 yılında %44 lük bir düşüş gözlemlenmiş ve toplam yabancı sermaye yatırımı 566 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bunun yanı sıra gelişmekte olan ülkelere gelen doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının oranı da %24 lük bir düşüş sergileyerek 478 milyar dolara gerilemiştir. Geçiş ekonomilerinin (transition economies), yani Güney Doğu Avrupa ve Birleşik Devletler Topluluğu 4 http://oberon.sourceoecd.org/vl=2373168/cl=18/nw=1/rpsv/~3954/v207n1/s1/p1 adresinden bu veri seti ile ilgili detaylı bilgi edinilebilir. 5 Bu veri seti ile ilgili detaylı bilgi için http://www.unctad.org/templates/webflyer.asp?intitemid=5535&lang=1 adresine bakınız. 8

(Commonwealth of Independent States) nun 6, aldığı yabancı sermaye yatırımlarının da oranı %43 düşmüş ve 70 milyar dolar olmuştur. Şekil 1: Küresel ve ekonomik gruplara göre yabancı sermaye girişleri, 1980-2009(milyon dolar) 2009 yılında gelişmiş ülkelere, gelişmekte olan ülkelere ve geçiş ekonomilerine gelen yabancı sermaye yatırımlarının bu şekilde bir anda düşmesi, dünyanın birçok yerinde ekonomik performansın zayıfladığının ve çok uluslu şirketlerin finansal yeterliliklerinin azaldığının bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Fakat 2010 yılında, yabancı sermaye akışlarında gerçekleşmesi beklenen düzelmenin gelişmiş ülkelere kıyasla gelişmekte olan ülkelerde daha güçlü olacağı ve bunun sonucunda da gelişmekte olan ülkelere ve geçiş ekonomilerine yönelik yabancı doğrudan sermaye yatırımlarının hızlanacağı beklenmektedir. Yabancı sermaye girişlerinin dünyadaki toplam gayri safi yurt içi hasıla içindeki payı ise, yabancı sermaye girişlerinin dünyadaki genel seyri hakkında fikir edinmemiz konusunda bize yardımcı olacaktır. Şekil 2 denden görüleceği gibi 1980-1990 yılları arasında yabancı sermaye yatırımlarının dünyadaki toplam GSYİH içindeki payı % 0,5 ile %1,0 arasında seyretmiş, 1990 lardan sonra hızlı bir artış gösterip 1999 da %3,47 ye, 2000 yılında da % 4,31 e kadar yükselmiştir. Fakat 2001 senesine gelindiğinde önemli bir düşüş gözlenmiş ve bu oran %2,58 e gerilemiştir. Sonrasında da, düşmeye devam ederek 2004 senesinde %1,75 e kadar gerilemiştir. Takip eden dönemde, 2007 ye kadar yükselme eğilimine girip, 2007 de 6 Birleşik Devletler Topluluğu, Sovyetler Birliği nin dağılması sonrasında kurulan ve eski Sovyet Cumhuriyetlerin oluşturduğu bir bölgesel organizasyondur. Üyeleri Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan (aday ülke), Ukrayna(katılımcı ama resmi üye değil), Özbekistan dır. 9

%3,59 a ulaşmasına rağmen 2008 de tekrar düşmüş ve 2,8 e gerilemiştir. Son durumda 2009 senesinde yabancı sermaye girişlerinin dünyadaki toplam gayri safi hâsılanın %2,02 si olduğu görülmektedir. Şekil 2: Yabancı sermaye girişlerinin dünya toplam GSYİH içindeki payı(%) Genel hatlarıyla, Türkiye için yabancı sermaye yatırımlarını değerlendirirsek, YSY girişlerinin 1995-2005 arasında ortalama olarak 2.184 milyar dolar; 2006 yılında 20.223, 2007 yılında 2.223, 2008 yılında 18.148 ve 2009 yılında 7.611 milyar dolar olarak gerçekleşmiş olduğunu görürüz. Bu girişler, 1995-2005 arasında toplam sabit sermaye yatırımlarının % 4 ü, 2007 yılında % 15,9 u 2008 yılında % 12,5 i ve 2009 yılında % 7,3 ü olmuştur. YSY çıkışları ise, 1995-2005 arasında ortalama olarak 483 milyar dolar; 2006 yılında 926, 2007 yılında 2.104, 2008 yılında 2.532 ve 2009 yılında 1.551 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu çıkışlar, 1995-2005 arasında toplam sabit sermaye yatırımlarının ortalama % 0,9 u, 2007 yılında % 1,5 i, 2008 yılında % 1,7 si ve 2009 yılında % 1,5 i olmuştur. Yabancı varlıklara göre yapılan sıralamaya göre, kalkınmakta olan ülkelerden gelen ilk 100 Çok Uluslu Şirket listesinde Türkiye den yer alan şirketler ise, inşaat ve emlak sektöründe faaliyet gösteren Enka İnşaat ve Sanayi (76. Sırada) ve telekomünikasyon sektöründe faaliyet gösteren, Turkcell İletişim Hizmetleri A.Ş.(100. Sırada) olmuştur. 7 Türkiye nin yabancı sermaye girişleri açısından performansını değerlendirmek için ise, yabancı sermaye girişlerinin GSYIH içindeki payını, Türkiye ve dünyada yabancı sermayeyi en çok çeken ülkelerden Türkiye nin rekabette olduğu BRIC ülkeleriyle (Brezilya, Çin, Hindistan ve Rusya) karşılaştırmak 7 WIR (2010) 10

Türkiye nin dünyadaki karşılaştırmalı genel durumu hakkında bir fikir edinmemizi sağlayacaktır (Şekil 3). BRIC ülkeleri ve Türkiye yi söz konusu dönem için değerlendirirsek, 1990 ve 1995 arasında Brezilya, Rusya, Türkiye ve Hindistan ın GSYİH larında yabancı sermayenin payının birbirine çok yakın olduğunu ve % 0,2 ile %0,5 arasında seyrettiğini görürüz. Fakat 1995 ten sonra Hindistan ve Rusya da yukarı yönlü bir hareket gözlemlenmiş, Brezilya da yükselişe geçmiş, hatta diğerlerine göre daha hızla hareket etmiştir. Şekil 3: BRIC ülkeleri için Yabancı sermaye girişlerinin toplam GSYİH (FDI/GDP) içindeki payı (%)1990-2008 8 1995-2000 arasında Türkiye de ise YSY nin GSYİH daki payı nerdeyse aynı seviyede seyretmeye devam etmiştir. Fakat bu dönemde Çin deki durum bu diğer ülkelerden oldukça farklıdır. Çin de 1990 ve 1991 yıllarında %1 seviyesinde seyreden bu oran 1993 de aniden %6,24 e çıkmış ve daha sonra 2000 senesine kadar azalarak %3,2 seviyesine gerilemiştir. 1995 ten sonra ise Brezilya için yukarı yönlü bir hareket başlamış ve 1996 da %1,33 ile başlayan bu oran 2000 senesinde %5,08 e kadar yükselmiştir. Daha sonra aşağı doğru bir hareket gözlemlemiş ve Brezilya için düşüş 2003 senesine kadar sürmüştür. Sonrasında ise iniş çıkışlar tecrübe eden Brezilya için YSY nin GSYİH daki payı 2008 senesine gelindiğinde %2,86 olarak bulunmuştur. Türkiye de ise 1995 yılında %0,52 seviyesine gelen YSY/GSYİH oranı, sonrasında düşmeye başlamış ve 2000 senesine gelindiğinde %0,36 ya kadar gerilemiştir. Bu durum 2001 de %1,71 ye sıçrama olması dışında 2004 senesine kadar neredeyse aynı seviyede seyretmiştir. 2005 e gelindiğinde ise önemli bir artış gözlemlenmiş ve YSY/GSYİH oranı %2,07 ye yükselmiş, 2006 da ise %3,81 seviyesine ulaşmıştır. 2006 dan sonra ise düşüşe geçmiş ve 2008 senesinde %2,49 ile son bulmuştur. 8 Kaynak World Development Indicators veritabanıdır ve veri 2008 yılına kadar mevcuttur. 11

1993-2001 döneminde düşüş gözlemlediğimiz Çin için ise durum, Türkiye nin yaşadığından oldukça farklı seyretmiştir. 2001-2002 yıllarında YSY/GSYİH oranında ihmal edilebilir bir artıştan sonra, 2003-2004 te yine ihmal edilebilir düşüşler olmuş ve 2004 yılında % 2,84 olan bu oran 2005 yılında % 3,54 e yükselmiştir. Sonraki yıllarda yine düşüş ve yükselişlerin ardında 2008 e gelindiğinde %3,42 seviyesinde durmuştur. 2008 yılında BRIC ülkeleri içinde en yüksek YSY/GSYİH oranına sahip ülke % 4,25 ile Rusya olmuştur. Onu Çin ve Hindistan, Brezilya ve Türkiye izlemiştir. Şekil 4: Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya ve Türkiye için yabancı sermaye girişlerinin toplam GSYİH içindeki payı (FDI/GDP) (%) 1990-2008 9 Bu değerlendirmemizde de yabancı sermaye girişlerinin GSYIH içindeki payını, Türkiye ve AB ye yeni üye olan ve Türkiye ye benzerlikleri bulunan Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya ile karşılaştırırsak, Türkiye nin yabancı sermaye girişleri açısından dünyadaki yerini kavramamız daha kolay olacaktır (Şekil 4). 1990-1995 döneminde yabancı sermaye yatırımlarının GSYİH içindeki payının, Çek Cumhuriyeti, Polonya ve Türkiye nin birbirine yakın seviyelerde seyrettiğini ama Macaristan için YSY nin GSYİH içindeki payının diğer ülkelerden daha fazla olduğunu görürüz. 1995 yılına gelindiğinde bu fark daha da belirgin hale gelmiş, Çek Cumhuriyeti, Polonya ve Türkiye için YSY/GSYİH oranı sırasıyla % 4,65, %2,63 ve % 0,52 olurken, Macaristan için bu oran %10,75 olarak bulunmuştur. 1999 a geldiğimizde ise YSY nin GSYİH içindeki payı Çek Cumhuriyeti için %10,49 a ve Polonya için %4,33 e yükselmiş, Macaristan için %6,89 a ve Türkiye için de %0,31 e gerilemiştir. 2002 yılına kadar Çek Cumhuriyeti nin performansı diğer ülkelere göre yukarda seyretmiş ve YSY/GSYİH oranları Çek Cumhuriyeti nde %11,29, Macaristan da %4,53, 9. Çek Cumhuriyeti için veri 1993 tarihinden başlamaktadır. Kaynak yine World Development Indicators veri tabanıdır ve veri 2008 yılına kadar mevcuttur. 12

Polonya da %2,08 ve Türkiye de %0,49 olmuştur. 2003 yılına gelindiğinde değerlendirdiğimiz tüm ülkeler için düşüş gözlenmesine rağmen sonrasında hepsinde artışlar yaşanmış özellikle Macaristan ın performansındaki artış çok çarpıcı olmuştur. Macaristan da 2004 yılında %4,43 olan YSY/GSYİH oranı, 2005 te %6,92 ye, 2006 da %17,45 e, 2007 de %52,13 ye yükselmiş ve 2008 yılında da %40,59 seviyesine ulaşmıştır. Bu rakamlar diğer ülkelerin GSYİH larında YSY nin paylarından çok yüksek seviyelerdir. Öte yandan Çek Cumhuriyeti için 2005 yılında %9,31 oranı gözlemlenmiş fakat 2008 yılına gelene kadar artış ve azalışlar yaşandıktan sonra 2008 de % 5,04 seviyesinde son bulmuştur. Polonya da 2005 senesinde bir düşüş yaşanmış ve YSY/ GSYİH oranı %3,39 a gerilemiş, 2007 de %5,56 ya yükselmesine rağmen 2008 de %2,81 e gerilemiştir. Türkiye için ise 2005 de % 2,07 olarak bulunan bu oran 2007 de %3,40 a kadar yükselmiş fakat 2008 de yine düşerek %2,49 a gerilemiştir. Genel küresel tablonun ve Türkiye nin bu tablodaki yerinin bu biçimde ortaya konmasını takiben, raporun bu bölümünde öncelikle İSO tarafından sağlanan veriler analiz edilecek, daha sonra ise TÜİK ve OECD verilerinin sağladığı sonuçlar tartışılacaktır. Raporun son alt bölümünde ise bu veriler yardımıyla Türkiye açısından durum özetlenecek ve birtakım genel çıkarımlar aktarılacaktır. 2. İSO VERİLERİ Çalışmanın bu bölümünde 2000-2009 yıllarına ait İSO tarafından Türkiye Ekonomisi nin ilk 500 şirketi için toplanan veriler kullanılarak beş temel değişken (firma sayısı, satış hâsılatı, katma değer, ihracat ve ücretle çalışan sayısı) ve bu veriden hesaplanan bazı ölçütlerden (yabancı sermaye payı ve ihracat yoğunluğu gibi) faydalanılarak büyük ölçekli yabancı sermayeli firmaların Türkiye ekonomisi içindeki yeri tartışılacaktır. Veri elverdiği ölçüde geniş tanımlı sektörel çözümlemeler de bu tartışmanın bir parçası olacaktır. Bu verinin diğer veri kaynaklarına göre sağladığı önemli avantajlardan biri firma isimlerinin belli olmasıdır. Bu çerçevede yeri geldikçe ve analiz açısında anlamlı sonuçlar üretebileceği düşünüldükçe firma bazında da tartışmalara yer verilecektir. Bölümün içinde genelde verilerden oluşturulan özet şekil ve tablolar kullanılmış, detaylı çözümlemeler için yararlanılan şekiller ise EK 1 de verilmiştir. 2000-2009 yılları arasında İSO ilk 500 şirket arasında yer alan yabancı sermayeli şirketlerin sayısına bakacak olursak, bu dönemde Şekil 5 ten de görebildiğimiz gibi 2005 yılına kadar önemli bir artış olduğunu gözlemleriz. 2000 yılında 131 olan yabancı sermayeli şirket sayısı 2004 yılında 149 a ulaşmış, fakat 2004-2005 yılları arasında bu sayı % 8,7 gerileyerek 136 ya düşmüştür. Daha sonraki yıllarda, ilk 500 şirket içindeki yabancı sermayeli şirketlerin sayısında her sene ortalama %2,8 civarında bir artış olmuş ve İSO ilk 500 şirket içindeki yabancı sermayeli şirketlerin sayısı 2009 yılında 153 e ulaşmıştır. Son durumda ise 2009 13

yılı itibariyle, İSO tarafından açıklanan ilk 500 şirketin %30,6 sının yabancı sermayeli şirket olduğu gözlemlenmektedir. 2. 1.Firma Sayısı Şekil 5: 2000-2009 yılları arasında İSO ilk 500 şirket listesine giren şirketler içinde yabancı sermayeli şirketlerin payı (%) 2000 senesinde İSO ilk 500 listesine giren 131 yabancı sermayeli şirketin 18 tanesi üretimden satışlara göre yapılan sıralamada ilk 50 şirket içinde yer almıştır. Listede en yukarılarda yer alan yabancı sermayeli şirketler Oyak-Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş (3. Sırada), Tofaş Türk Otomobil Fabrikası A.Ş (8. Sırada), Vestel Elektronik San ve Tic A.Ş (10. Sırada)., Ford Otomotiv Sanayi A.Ş (11. Sırada) ve Mercedes-Benz Türk Anonim Şirketi (13. Sırada) olmuş ve şirketlerin dördü otomotiv sektöründeki faaliyetleriyle, bir tanesi de metal eşya ve makine sektöründeki faaliyetleriyle listeye dahil olmuştur. Bu şirketlerin hiç biri %100 yabancı sermayeli şirket değildir. 2004 senesine geldiğimizde ise, İSO ilk 500 listesine giren 149 yabancı sermayeli şirketin 22 tanesinin üretimden satışlara göre yapılan sıralamada ilk 50 şirket içinde yer aldığını, hatta listede 1. sırada yer alan Tüpraş-Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. nin bu yabancı sermayeli şirketlerden birisi olduğunu görürüz. 2004 senesinde listeye 2. sırada giren Ford Otomotiv Sanayi A.Ş., 3. sırada giren Toyota Otomotiv Sanayi Türkiye A.Ş. ve 4. Sırada giren Oyak-Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş. şirketleri de yabancı sermayeli şirketlerdir. Üst sıralarda yer alan bu yabancı sermayeli şirketlerin yalnızca bir tanesi %100 yabancı sermayeli şirket olmuştur (Toyota Otomotiv Sanayi Türkiye A.Ş). 2009 yılına gelindiğinde ise, üretimden 14

satışlara göre yapılan bu sıralamada listedeki ilk 50 şirketin 20 tanesinin yabancı sermayeli şirket olduğunu görürüz. Listeye 3. sırada giren Oyak-Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş., 5. sırada giren TOFAŞ Türk Otomobil Fabrikası A.Ş., 6. sırada giren Ford Otomotiv Sanayi A.Ş., 9. Sırada giren Vestel Elektronik San. ve Tic. A.Ş ve 13. Sırada giren Toyota Otomotiv Sanayi Türkiye A.Ş., 2009 yılında İSO ilk 500 listesinde en iyi performans gösteren yabancı sermayeli şirketler olmuşlardır. İlk 500 şirket içinde yer alan yabancı sermayeli şirketlerin, sermaye yapılarında uluslararası sermayenin payını inceleyecek olursak, 2000 yılında şirketlerin %55 inin sermaye yapısında uluslararası sermaye payının %50 ve üzerinde olduğunu görürüz 10. Bu durum yıllar içinde artış göstermiş ve 2008 yılına gelindiğinde İSO ilk 500 şirket içinde yer alan yabancı sermayeli şirketlerin % 74 ünün sermaye yapısında uluslararası sermayenin payının %50 ve üzeri olduğu görülmüştür 11. 2009 yılında ise İSO ilk 500 şirket listesine giren 153 yabancı sermayeli şirketin 108 inin sermaye yapısında uluslararası sermayenin payının %50 ve üzerinde olduğu ve 2008 yılına nazaran sermaye yapısında uluslararası sermayenin daha baskın olduğu yabancı sermayeli şirketlerin payının %70,5 e gerilediği görülmüştür 12. Bu durumda, 2000-2009 dönemini incelediğimizde, İSO ilk 500 şirket içinde yer alan yabancı sermayeli şirketlerin önemli bir çoğunluğunun 13 sermaye yapılarında uluslararası sermayenin baskın olduğunu, genel olarak da listeye giren şirketlerde yabancı sermayeli şirketlerin sayısının arttığını söyleyebiliriz. Aynı değerlendirmeyi 2000-2009 döneminde imalat alt sektörleri için yaparsak, Gıda, tütün ve içki alt sektöründe faaliyet gösteren şirketlerden 2000 yılında 88 tanesinin ilk 500 şirket arasına girmiş olduğunu ve bunlardan 17 tanesinin (%19,3 ü) yabancı sermayeli şirket olduğunu gözlemleriz. 2000 yılında en iyi performans gösteren yabancı sermayeli gıda, tütün ve içki şirketi, listeye 53. Sıradan giren JTI Tütün Ürünleri Sanayi A.Ş. olmuştur. Listeye bu sektördeki faaliyetleriyle giren yabancı sermayeli şirketlerin, listedeki tüm sektör şirketleri içindeki payı 2003 yılında %29,6 14 ya yükselmiştir. Bu sene listeye en yüksek girişi yapan 10 2000 senesinde listeye giren 131 yabancı sermayeli şirketin 22 tanesi %100 yabancı sermayeli şirket olmuştur. Bu şirketlerin 8 tanesi kimya, petrol ve plastik sektöründe, 5 tanesi metal eşya ve makine sektöründe, 2 şer tanesi de gıda, tütün ve içki, kağıt ürünleri ve otomotiv sektörlerinde faaliyet göstermektedirler. 3 tanesi hakkında bilgi mevcut değildir. En yüksek girişi yapan %100 yabancı sermayeli şirket gıda, tütün ve içki sektöründeki faaliyetleriyle listeye giren JTI Tütün Ürünleri Sanayi A.Ş. (53. Sırada) olmuştur. 11 2008 senesinde listeye giren 148 yabancı sermayeli şirketin 45 tanesi %100 ü uluslararası sermaye olan yabancı sermayeli şirkettir. Bu şirketlerin önemli bir çoğunluğu kimya, petrol ve plastik (17 tanesi), otomotiv (10 tanesi) ve gıda, tütün ve içki (7 tanesi) sektörlerinde faaliyet göstermektedir. Listeye en yüksek girişi yapan %100 yabancı sermayeli şirket ise Toyota Otomotiv Sanayi Türkiye A.Ş (3. Sırada) olmuştur. 12 2009 senesinde listeye giren 153 yabancı sermayeli şirketin 44 tanesi %100 ü uluslararası sermaye olan yabancı sermayeli şirkettir. Bu şirketlerin önemli bir çoğunluğu kimya, petrol ve plastik (13 tanesi), otomotiv (10 tanesi) ve gıda, tütün ve içki (6 tanesi) sektörlerinde faaliyet gösteren şirketlerdir. Listeye en yüksek girişi yapan %100 yabancı sermayeli şirket yine Toyota Otomotiv Sanayi Türkiye A.Ş (13. Sırada) olmuştur. 13 2000-2009 yılları arasında İSO ilk 500 şirket listesine giren yabancı sermayeli şirketlerin en az %55 inde uluslararası sermayenin payının %50 ve üzerinde olduğu görülmüştür. 14 2003 yılında ilk 500 şirket içine giren şirketlerden gıda tütün ve içki sektöründe faaliyet gösteren 91 şirketin 27 tanesi yabancı sermayeli şirkettir. 15

yabancı sermayeli şirket ise, Philsa Philip Morris Sabancı Sigara ve Tütüncülük Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi (22. Sırada) olmuştur. 2003 yılından sonra ise, gıda tütün ve içki sektöründeki faaliyetleriyle ilk 500 listesine giren şirketlerin sayısı 90 civarında seyretmiş ve bu şirketler içinde yabancı sermayeli şirketlerin payı, ortalama % 26 olarak bulunmuştur. Bu dönemde 2006 ve 2007 yılları istisna olarak görülebilir. Çünkü bu yıllarda İSO ilk 500 şirket listesine, gıda tütün ve içki sektöründeki faaliyetleriyle giren şirketlerin sayısı 90 lardan 80 lere gerilemiş ama listeye giren yabancı sermayeli gıda, tütün ve içki şirketlerinin sayısı değişmemiştir 15. Bu yıllarda, İSO ilk 500 şirket listesine bu sektördeki faaliyetleriyle giren şirket sayısının azalmasının, gıda tütün ve içki sektöründe faaliyet gösteren yerli firmaların listenin dışında kalmasından kaynaklandığını söyleyebiliriz 16. 2009 senesinde ise İSO ilk 500 şirket listesine gıda tütün içki sektöründeki faaliyetleriyle giren şirket sayısı 100 e yükselmiş fakat bu şirketler arasında yabancı sermayeli şirketlerin sayısı ve oranı önemli bir değişiklik göstermemiştir 17. 2008 yılında 92 olan bu sayının 2009 yılında 100 e yükselmesinde, gıda tütün ve içki sektöründe faaliyet gösterip listeye giren yeni yerli şirketlerin önemli bir rolü vardır 18, fakat 2008 de listede olmayıp da 2009 yılında listeye giren yabancı sermayeli gıda, tütün ve içki şirketi sayısı da gözden kaçırılmamalıdır 19. Listeye giren yabancı sermayeli gıda, tütün ve içki şirketlerinin sermaye yapılarına daha yakından bakacak olursak, 2000-2006 yılları arasında İSO ilk 500 listesine giren bu şirketlerin %50-55 inin sermaye yapısında uluslararası sermaye payının %50 ve üzerinde olduğunu görürüz. Fakat bu oran 2007 yılında yükselmiş ve 24 yabancı sermayeli şirketin 17 tanesinin, yani %70,8 inin sermaye yapısında uluslararası sermaye payının %50 ve üzerinde olduğu görülmüştür. 2009 yılına gelindiğinde ise, gıda tütün ve içki sektöründe faaliyet gösteren ve İSO ilk 500 listesine giren yabancı sermayeli şirketlerin sayısı 24 olmuş ve bunlardan 18 tanesinin, yani %72 sinin sermaye yapısında uluslararası sermaye payının %50 ve üzerinde olduğu görülmüştür. Bir diğer imalat alt sektörü olan Dokuma ve giyim eşyası alt sektörünü inceleyecek olursak, bu sektörde faaliyet gösteren şirketlerden İSO ilk 500 listesine giren şirketlerin sayısı 2000 yılında 95 olduğunu ve 15 2006 yılında ilk 500 şirket arasına giren ve gıda tütün ve içki sektöründen faaliyet gösteren şirket sayısı 23, 2007 yılındaki sayı ise 24 tür. 16 2005 yılında listede olan Atikler Tarım Ürünleri San. ve Tic. Ltd. Şti., Birlik Pazarlama Sanayi ve Ticaret A.Ş., Della Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş.,Edirne Yağ Sanayi ve Ticaret A.Ş., Eksun Gıda Tarım San. ve Tic. A.Ş., Et ve Balık Ürünleri A.Ş. Genel Müd., Fatoğlu Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş., Klas Yağ ve Gıda San. Tar. Ür. ve Tük.Mal. Paz. Tic. Ltd. Şti., Lio Yağ San. ve Tic. A.Ş., Özlem Tarım Ürünleri A.Ş., Özyılmaz Fındık Tic. San. Ltd. Şti., Sardunya Hazır Yemek Üretim ve Hizmet A.Ş., Yavuzlar Fındık Gıda Sanayi ve Ticaret Uluslararası Taşımacılık Ltd. Şti. Gibi %100 ü yerli sermaye olan gıda, tütün ve içki şirketleri 2006 ve 2007 yıllarında liste dışında kalmışlardır. Bu şirketlerden bir kısmı 2008 ve 2009 yıllarında listeye geri girmiş ama bazıları da tamamen sektörden çekilmişlerdir. 17 2008 yılında listeye gıda, tütün ve içki sektöründeki faaliyetleriyle giren yabancı sermayeli şirket sayısı 22 dir. 18 2008 de listede olmayıp da 2009 da listeye giren yerli gıda, tütün ve içki şirketleri sayısı 15 tür., 19 2008 de listede olmayıp da 2009 da listeye giren yabancı sermayeli gıda, tütün ve içki şirketleri sayısı 6 dır ve bu şirketler Doğa Organik Gıda ve Tarım Ür. Ürt. ve Tic. İth. İhr. A.Ş, Erikli Su ve Meşrubat San. ve Tic. A.Ş., Fruko Meşrubat Sanayii Ltd.Şti., PNS Pendik Nişasta Sanayi A.Ş., Türk Tuborg Bira ve Malt Sanayii A.Ş., Unipro Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş dir. 16

bunlardan yalnızca 7 tanesinin yabancı sermayeli şirket olduğunu gözlemleriz. 2001 yılında listeye bu sektördeki faaliyetleriyle giren şirket sayısı 107 ye yükselmiş fakat daha sonraki yıllarda bu sayı sürekli düşerek 2009 yılında 49 şirkete kadar gerilemiştir. Bu durum sektörde genel bir küçülme eğilimine işaret etmektedir. 200-2009 döneminde İSO ilk 500 listesine dokuma ve giyim eşyası sektöründe faaliyetleriyle giren yabancı sermayeli şirketlerin sayısı ise 2007 yılı dışında önemli bir değişiklik göstermemiş ve sürekli 5 ila 10 şirket arasında seyretmiştir. Bu sektördeki faaliyetleriyle listeye dâhil olan şirketlerin sayısı 2000 yılından başlayarak sürekli azalmış ve 2007 yılındaki şirket sayısı 2001 ile karşılaştırıldığında %47, 6 azalarak 56 ya gerilemiştir. Fakat listeye giren şirket sayısında bir azalış görülmesine rağmen, listeye giren yabancı sermayeli şirket sayısı önemli derecede artmış ve 2007 yılında listeye giren 56 şirketin 17 tanesi yabancı sermayeli şirket olmuştur. Bu durum, 2001 yılında sektördeki yabancı sermayeli şirket sayısıyla karşılaştırıldığında %112,5 lik bir artışı işaret etmektedir. 2009 yılına gelindiğinde ise, İSO ilk 500 listesine giren sektör firmalarının sayısı 48 ye gerilemiştir ve bunlardan sadece 4 tanesi yabancı sermayeli şirket olabilmiştir 20. 2000-2009 döneminde İSO ilk 500 listesine dokuma giyim ve eşya sektöründeki faaliyetleriyle giren yabancı sermayeli şirketlerin sermaye yapılarını inceleyecek olursak, bu şirketlerin %50 ila 60 ının sermaye yapılarında uluslararası sermayenin payının %50 ve üzerinde olduğunu görülür. 2007 yılındaki 17 yabancı sermayeli şirketin 12 tanesinin (%70,5 inin) sermayelerinde uluslararası sermayenin payının %50 ve üzerinde olduğu görülmüştür. Fakat bir sonraki yıl olan 2008 yılında ise, bu sayı 1 e düşmüştür. Bu düşüşün ardındaki temel neden, 2008 yılında listeye yabancı sermayeli şirket olarak girmiş birçok dokuma ve giyim eşyası şirketinin sermaye yapılarının değişmesinden ve 2009 yılında listeye yabancı sermayeli şirket olarak girmemelerinden kaynaklanmaktadır 21. Orman ürünleri ve mobilya imalat alt sektörünü incelediğimizde ise, 2000-2009 döneminde İSO ilk 500 şirket listesine giren şirket sayısının 10 ila 15 arasında değiştiğini ve bunların çok küçük bir bölümünün yabancı sermayeli şirket olduğunu söyleyebiliriz. 2000 yılında bu sektördeki faaliyetleriyle listeye giren 11 şirketin 1 tanesi yabancı sermayeli şirket olurken, 2007 yılında listeye giren 13 şirketin 5 i yabancı sermayeli şirket olmuş ve uluslararası sermayeye sahip şirketlerin orman ürünleri ve mobilya sektöründeki faaliyetleriyle listeye giren şirketler içindeki en yüksek payı olan %38,5 e ulaşmıştır. 2009 yılındaki son durumda ise, İSO ilk 500 listesine giren 11 orman ürünleri ve mobilya şirketinden sadece 1 tanesi yabancı sermayeli şirket olmuştur. Bu sektörden listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin sayısı oldukça az 20 Bu dönemde listeye giren yabancı sermayeli şirketlerden sadece bir tanesi (Sasa Dupont Sabancı Polyester Sanayi A.Ş. - Advansa Sasa Polyester Sanayi A.Ş.) üretimden satış miktarlarına göre yapılan sıralamada ilk 50 şirket içine girmiştir, fakat bu şirket sadece bu sektöde faaliyet göstermemektedir ve asıl faaliyet alanı kimya, petrol ve plastik sektörüdür. 21 2000-2004 döneminde İSO ilk 500 listesine bu sektördeki faaliyetleriyle giren yabancı sermayeli şirketler içinde %100 yabancı sermayeli olan herhangi bir şirket yer almamıştır. 2005, 2006, 2008 ve 2009 yıllarında listeye girmiş olan %100 yabancı sermayeli tek dokuma, giyim ve eşya şirketi Hugo Boss Tekstil Sanayii Ltd. Şti. 2007 yılında ise listeye giren %100 yabancı sermayeli şirketler Atateks Tekstil İşletmelerı San. ve Tic. A.S., Kilim Grubu Kartaltepe Mensucat Fab. T.A.S., Menderes Tekstil San. ve Tic. A.S. ve Sunjüt Sun'ı Jüt San. ve Tic. A.Ş. 17

görünmektedir ve sermaye yapıları incelendiğinde ise uluslararası sermayenin payının %50 nin altında olduğu firma sayısı görece fazla olarak bulunmuştur. 22 Bir diğer imalat alt sektörü olan Kağıt Ürünleri sektörünü incelersek, bu sektördeki faaliyetleriyle İSO ilk 500 şirket listesine giren şirketlerin sayısı 2000 yılında 28 iken bu sayının 2009 yılında 16 ya gerilediğini görürüz. Fakat bu şirketler arasında yabancı sermayeli şirketler genellikle yerlerini korudukları için, yabancı sermayeli şirketlerin 2000 yılında tüm şirketler içindeki %28,5 olan payı yıllar içinde artmış ve 2009 yılında %37,5 e yükselmiştir. Listeye giren bu yabancı sermayeli şirketlerin %50 den fazlası sermaye yapılarında uluslararası sermayenin payının %50 ve üzerinde olduğu şirketler olmuştur. Bu dönemdeki en çarpıcı gözlem, 2004 yılında kâğıt ürünleri sektöründeki faaliyetleriyle listeye giren 6 yabancı sermayeli şirketin 5 inin yani %83,4 ünün sermaye yapısında uluslararası sermayenin payının %50 ve üzerinde olmasıdır. 2009 yılında bu oran %66,6 olarak bulunmuştur 23. Kimya, petrol plastik sektöründeki faaliyetleriyle 2000-2009 döneminde İSO ilk 500 listesine giren şirketlerin sayısı 70 ila 75 arasında, bu şirketlerden yabancı sermayeli olanların sayısı ise 25 ila 30 arasındadır. Fakat 2007 yılında listeye bu sektörden giren 68 şirketten sadece 15 tanesi yabancı sermayeli şirket olmuş ve bu sayı söz konusu dönemdeki en düşük sayı olarak bulunmuştur. 2008 yılında ise listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin sayısında 2007 yılına göre %146,6 lık önemli bir artış görülmüş ve listeye giren 75 şirketin 37 si (% 49,3 ü) yabancı sermayeli şirket olmuştur. 2009 yılında ise listeye kimya, petrol ve plastik sektöründeki faaliyetleriyle giren yabancı sermayeli şirketlerin sayısının 30 olduğu gözlenmiştir. İSO ilk 500 listesine giren yabancı sermayeli kimya, petrol ve plastik şirketlerinin her sene yaklaşık % 75 veya 80 inin sermaye yapısında uluslararası sermayenin payı %50 ve üzerindedir 24. Bu sektörden ilk 50 şirket arasına en çok giriş yapan yabancı sermayeli şirket İpragaz A.Ş. olmuştur 25. Onu Unilever Sanayi ve Ticaret Türk Anonim Şirketi 26 ve Tüpras-Türkiye Petrol Rafinerileri A.S 27, takip etmiştir. 22 Bu dönemde listeye sadece 2005 (Grammer Koltuk Sistemleri Sanayi ve Ticaret A.Ş.), 2006(Grammer Koltuk Sistemleri Sanayi ve Ticaret A.Ş.) ve 2007 (Yıldız Entegre Agaç San. ve Tic. A.S. ve Yıldız Sunta Mdf Orman Ürünleri Sanayi Tesisleri Ith. Ihr. ve Tic. A.S.) senelerinde %100 yabancı sermayeli orman ürünleri ve mobilya şirketleri dahil olmuştur. 23 2009 yılında listeye giren 6 yabancı sermayeli şirketin 4 ünün sermaye yapılarında uluslararası sermayenin payı %50 ve üzerindedir. 24 Örneğin 2009 yılında listeye giren yabancı sermayeli şirketleri %83,3 ünde(30 şirketin 25 inde), 2008 yılında %83,7 sinde, 2007 de %80 inde, 2006 da ise % 78,5 inde uluslararası sermayenin payı %50 ve üzerindedir. Listeye giren %100 yabancı sermaye şirketlerinin sayısı ise 2000,2001 ve 2006 da 8; 2002, 2003 ve 2004 de 7, 2005 de 11, 2007 de 3, 2008 de 17 ve 2009 da 13 olmuştur. 25 İpragaz A.Ş. listeye 2000 yılında 22.sıradan, 2001 yılında 25. sıradan, 2002 ve 2003 yıllarında 16. sıradan, 2008 de 22. sıradan ve 2009 da 19. sıradan giriş yapmıştır. 26 Unilever Sanayi ve Ticaret Türk Anonim Şirketi, 2005 senesinde 16. sıradan ve 2007 senesinde 17.sıradan listeye dahil olmuştur. 27 Tüpras-Türkiye Petrol Rafinerileri A.S 2005 ve 2007 yıllarında listeye 1. Sıradan giriş yapmıştır. 18

Bir diğer imalat alt sektörü olan Taş ve toprağa dayalı imalat sektöründeki faaliyetleriyle İSO ilk 500 listesine giren şirketlerin 2000-2009 arasındaki performanslarını incelersek, en düşük girişin 2001 yılındaki 34 şirket, en yüksek girişin de 2006 yılındaki 48 şirket olduğunu görürüz. Bu şirketler içindeki yabancı sermayeli şirketlerin payı ise %20 ile %30 arasında değişmektedir. Örneğin 2000 yılında listeye bu sektördeki faaliyetleriyle giren 36 şirketin 8 tanesi (%22,2 si) yabancı sermayeli şirket iken, 2009 yılında listeye giren 40 şirketin 14 ü (%35 i) yabancı sermayeli şirket olmuştur. Bu yabancı sermayeli şirketlerin sermaye yapılarını inceleyecek olursak, 2000 yılındaki 8 şirketin 4 ünün (%50 si), 2007 yılında 14 şirketin 9 unun (%64,2 si), 2008 yılındaki 16 şirketinin 10 unun (%62,5 si) ve 2009 yılındaki 14 şirketin 7 sinin (%50 si) sermaye yapılarında uluslararası sermayenin payı %50 ve üzerinde olduğunu görürüz. 2000-2009 döneminde bu sektördeki faaliyetleriyle ilk 50 şirket arasına girebilen yabancı sermayeli şirketler Trakya Cam Sanayii A.Ş 28 ve Paşabahçe Cam Sanayii ve Ticaret Anonim Şirketi 29 olmuştur. Metal ana sanayi ne baktığımızda gördüğümüz tabloda İSO ilk 500 listesine giren şirketlerin sayısından söz konusu dönem için önemli bir artışın olduğunu gözlemleriz. 2000 yılında bu sektördeki faaliyetleriyle listeye giren şirket sayısı 43 iken 2004 yılında 64 e 2007 yılında da 76 ya yükselmiştir. Bu şirketlerinden yabancı sermayeli olanların sayısı ise 2000 yılında 6 iken 2004 yılında 12 ye, 2007 yılında ise 23 e yükselmiştir. 2007 yılında yabancı sermayeli metal ana sanayi şirketlerinin performansı dönem içindeki en yüksek performans olarak gözlenmiştir ve bu sene İSO ilk 500 listesine giren şirketlerin %30,3 ü yabancı sermayeli şirket olmuştur. 2008 yılına geldiğimizde ise listeye bu sektörden 78 şirket girmiş, fakat listeye giren yabancı sermayeli şirket sayısı 2007 yılıyla karşılaştırıldığında %60,9 düşerek 9 a gerilemiştir 30. Bu durum önemli bir düşüş olarak görülmesine rağmen aslında uç nokta olarak karşımıza çıkan durum, 2007 yılında listeye 23 tane yabancı sermayeli şirketin girmiş olmasıdır. Çünkü, 2000-2009 dönemini incelersek, İSO ilk 500 listesine metal ana sanayi sektöründeki faaliyetleriyle giren yabancı sermayeli şirket sayısı genellikle 5 ila 10 arasında seyretmiştir fakat 2007 yılında önemli bir artış gözlenip 23 şirkete yükselmiştir. 2009 yılına gelindiğinde ise, listeye bu sektördeki faaliyetleriyle giren 65 şirketin 8 i (12,3 ü) yabancı sermayeli şirket olmuştur. Bu dönemde listeye en üst sıralardan giren yabancı sermayeli metal ana sanayi şirketleri Diler Demir Çelik Endüstri ve Ticaret Anonim Şirketi 31, Borçelik Çelik Sanayii Ticaret A.Ş 32, Borusan Mannesmann Boru Sanayi 28 2000 ve 2001 yıllarında 37. olarak, 2002 ve 2003 yıllarında 39. olarak, 2004 yılında 43. olarak,2005 yılında 44. olarak listede ilk 50 ye yabancı sermayeli şirket olarak dahil olmuştur. 29 2002 yılında 34. Sıradan ilk 50 şirket arasına yabancı sermayeli şirket olarak girmiştir. 30 2007 yılında listeye bu sektörde giren 76 şirketin 23 ü yabancı sermayeli şirket iken, 2008 yılında listeye giren 78 şirketin 9 u yabancı sermayeli şirket olmuştur. Böylece, yabancı sermayeli şirketlerin sayısı %60,9 luk bir azalma göstererek 23 ten 9 ya inmiştir. 31 2002 de 36. sıradan, 2003 de 26. sıradan, 2004 de 26. sıradan, 2005 de 34. sıradan, 2006 de 37. sıradan, 2007 de 33. sıradan, 2008 de 29. sıradan, 2009 da ise 35. sıradan listeye girmiştir. 32 2003 de 30. sıradan, 2004 de 30. sıradan, 2005 de. 29. sıradan,2006 da 31. sıradan, 2008 de 33.sıradan, 2009 da ise 28. sıradan listeye girmiştir 19

ve Ticaret A.Ş 33, İzmir Demir Çelik Sanayi A.Ş 34, Ege Çelik Endüstrisi San. ve Tic. A.Ş 35, Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş. 36, Assan Demir ve Sac San. A.Ş 37, Kroman Çelik Sanayii A.S 38 şirketleri olmuştur. Listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin sermaye yapılarını incelediğimizde ise, 2000 yılındaki 6 yabancı sermayeli şirketten yalnızca 1 inde uluslararası sermaye payının %50 ve üzerinde olduğunu görürüz. Yabancı şirketler içinde uluslararası sermayenin payının %50 nin üzerinde olduğu şirketlerin oranı 2007 yılına kadar artmış ve 2007 yılında %60,8(24 şirketin 13 tanesi) ulaşmıştır. Fakat bu sayılar 2008 ve 2009 yıllarında gerilemiştir ve 2008 yılındaki 9 yabancı sermayeli şirketin 3 ünde (%33,3) ve 2009 yılındaki 8 yabancı sermayeli şirketin 3 ünde (%37,5 i) uluslararası sermayenin payı %50 ve üzerinde olmuştur. Metal eşya ve makine imalat alt sektöründeki firmaların İSO ilk 500 şirket listesindeki performanslarını değerlendirirsek, 2000 yılında listeye giren 51 şirketin 19 unun yabancı sermayeli şirket olduğu gözlemleriz. 2001 yılında listeye bu sektördeki faaliyetleriyle giren şirket sayısı 42 ye düşmesine rağmen, yabancı sermayeli şirket sayısı 20 ye yükselmiştir. Bu sektördeki faaliyetleriyle listeye giren şirket sayısındaki azalma 2003 de durmuş ve 2003 ten sonra artmaya başlayarak 2009 yılına kadar bu sektördeki faaliyetleriyle listeye giren şirket sayısı 65 e yükselmiştir. Fakat bu dönemde listeye giren yabancı sermayeli şirketlerin sayısı için aynı eğilim söz konusu değildir. Bu dönemde listeye giren yabancı şirket sayısı çok önemli bir değişiklik göstermeden 20 ile 25 arasında seyretmiş, fakat 2007 yılında istisnai bir durum gözlenmiştir. 2006 yılında listeye giren yabancı sermayeli şirket sayısı %52,3 lük bir azalma göstererek 2007 yılında 10 a gerilemiştir 39. 2009 yılındaki son durumda ise, listeye metal eşya ve makine sektöründeki faaliyetleriyle giren 65 şirketin 24 ü yabancı sermayeli şirket olmuştur. 2000-2009 döneminde İSO ilk 500 şirket listesine üretimde satışlara göre ilk 50 arasında giren yabancı sermayeli metal eşya ve makine şirketleri BSH Profilo Elektrikli Gereçler Sanayii A.Ş 40, Vestel Elektronik San. ve Tic A.Ş 41, Profilo Telra Elektronik Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi 42, 33 2008 de 36.sıradan, 2009 da 48. sıradan,2005 de 42. sıradan, 2006 da ise 45. sıradan listeye girmiştir. 34 2001 de 47. sıradan, 2003 de 48. sıradan, 2004 de 48. sıradan, 2006 de 42. sıradan, 2008 de 27. sıradan listeye girmiştir. 35 2007 de 34.sıradan listeye girmiştir. 36 2007 de 6. sıradan listeye girmiştir. 37 2007 de 42. sıradan listeye girmiştir. 38 2007 de 28. sıradan listeye girmiştir. 39 2006 yılında listeye 21 yabancı sermayeli şirket girmiştir. 40 2000 yılında 19 sıradan, 2001 yılında 39. sıradan, 2002 yılında 30. sıradan, 2003 yılında 23. sıradan, 2004 yılında 25. sıradan, 2005 yılında 24. sıradan, 2006 yılında 24. sıradan, 2007 yılında 21 sıradan, 2008 yılında 24. sıradan, 2009 yılında 17. sıradan listeye girmiştir. 41 2000 yılında 10. sıradan, 2001 yılında 9. sıradan, 2002 yılında 4. sıradan, 2003 yılında 9. sıradan, 2004 yılında 8. sıradan, 2005 yılında 8. sıradan, 2006 yılında 8. sıradan, 2007 yılında 11 sıradan, 2008 yılında 14. sıradan, 2009 yılında 9. sıradan listeye girmiştir. 20

Siemens Sanayi ve Ticaret A.Ş 43, Bosch Sanayi ve Ticaret A.Ş 44, Grundig Elektronik A.S. 45, Alcatel Teletaş Telekomünikasyon Endüstri Ticaret A.Ş 46, FNSS Savunma Sistemleri A.Ş 47 ve Areva T&D Enerji Endüstrisi A.Ş. 48 şirketleridir. Listeye bu sektördeki faaliyetleriyle giren yabancı sermayeli şirketlerin sermaye yapılarına yakından bakacak olursak, her sene ortalama %70 inin sermaye yapısında uluslararası sermayenin payının %50 ve üzerinde olduğunu görürüz. Örneğin 2000 yılında listeye giren 19 yabancı sermayeli şirketin 13 ünün (%68,4), 2004 yılında listeye giren 22 yabancı sermayeli şirketin 15 inin (%68,1) ve 2009 yılında listeye giren 24 yabancı sermayeli şirketin 17 sinin (70,8 i) sermaye yapısında uluslararası sermayenin payının %50 ve üzerinde olduğu saptanmıştır. Otomotiv sektöründeki firmaların İSO ilk 500 şirket listesindeki durumlarına göz gezdirecek olursak, 2000 yılında otomotiv sektöründeki faaliyetleriyle listeye girmiş olan 35 firma olduğunu görürüz. Bunlardan 22 tanesi yabancı sermayeli şirkettir. 2001 yılında ise, listeye giren yabancı sermayeli şirket sayısı yine 22 olmasına rağmen listedeki tüm otomotiv şirketlerinin sayısı 30 a düşmüş fakat bu seneden sonra artışa geçmiştir. 2006 senesine gelindiğinde listeye giren 45 otomotiv şirketinin %55,5 i (25 tanesi) yabancı sermayeli şirket olmuştur. 2007 senesinde ise otomotiv sektöründeki faaliyetleriyle listeye giren şirket sayısı 47 ye yükselmiş fakat yabancı sermayeli şirket sayısı 2006 yılıyla karşılaştırıldığında %52 gerileyerek 12 ye düşmüştür. Bu düşüsün ardındaki nedenin, 2006 yılında yabancı sermayeli otomotiv şirketi olan birçok şirketin, sermaye yapılarının değişmesi ve yabancı sermayenin payının 0 a inmesi olduğunu iddia edebiliriz. Çünkü bu iki senede listeye giren otomotiv şirketlerinde çok fazla bir faklılık yoktur ama 2006 yılında listeye giren ve yabancı sermayeli olan birçok otomotiv şirketinin 2007 yılında listeye yabancı sermayeli şirket olarak girmediği gözlemlenmiştir. 2000-2009 döneminde İSO ilk 500 şirket listesine üretimden satışlara göre ilk 50 arasında giren yabancı sermayeli otomotiv şirketleri Mercedes-Benz Türk Anonim Şirketi 49, Oyak-Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş 50, Hyundai-Assan Otomotiv San. ve Tic. A.Ş 51, Ford Otomotiv Sanayi A.Ş 52, TOFAŞ 42 2000 yılında 30. sıradan, 2003 yılında 30. sıradan, 2004 yılında 37. sıradan, 2005 yılında 37. sıradan listeye girmiştir. 43 2001 yılında 29. sıradan, 2004 yılında 40. sıradan, 2005 yılında 45. sıradan listeye girmiştir. 44 2004 yılında 27. sıradan, 2005 yılında 30. sıradan, 2006 yılında 30. sıradan listeye girmiştir. 45 2007 yılında 29. sıradan listeye girmiştir. 46 2001 yılında 42. sıradan listeye girmiştir. 47 2002 yılında 44. sıradan, 2003 yılında 40. sıradan listeye girmiştir. 48 2009 yılında 39. sıradan listeye girmiştir. 49 2000 yılında 13. sıradan, 2001 yılında 20. sıradan, 2002 yılında 19 sıradan, 2003 yılında 17. sıradan, 2004 yılında 16. sıradan, 2005 yılında 13. sırada, 2006 yılında 15. sıradan, 2009 yılında 22. sıradan listeye girmiştir. 50 2000 yılında 3. sıradan, 2001 yılında 7 sıradan, 2002 yılında 7. sıradan, 2003 yılında 4. sıradan, 2004 yılında 4. sıradan, 2005 yılında 7. sıradan, 2006 yılında 5. sıradan, 2008 yılında 5. sıradan, 2009 yılında 3. sıradan listeye girmiştir. 21