Editörler Prof.Dr.Mustafa Talas & Doç.Dr. Bülent Şen EKONOMİ SOSYOLOJİSİ Yazarlar Prof.Dr. Mustafa Talas Doç.Dr. Bülent Şen Doç.Dr. Cengiz Yanıklar Doç.Dr. Gülay Ercins Doç.Dr. Özgür Sarı Yrd.Doç.Dr. Aylin Yonca Gençoğlu Yrd.Doç.Dr. Bülent Darıcı Yrd.Doç.Dr. Ercan Şahbudak Yrd.Doç.Dr. Merve Büşra Altundere
Editörler Prof.Dr.Mustafa Talas & Doç.Dr. Bülent Şen Ekonomi Sosyolojisi ISBN: 978-605-5044-87-9 Kitapta yer alan bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir 1.Baskı 2016 Bu kitabın basım,yayın ve satış hakları Lisans Yayıncılığa aittir.anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,elektronik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz. Lord Matbaası Lisans Yayıncılık Tahtakale Mah. Hicret Sokak No:8/A Avcılar-İSTANBUL e-posta : lisans@lisansyayincilik.com.tr www.lisansyayincilik.com.tr
ÖNSÖZ Ekonomi, toplumsal hayatın önemli kurumlarından biri olarak toplumsal yapıda rol üstlenen bir özelliğe sahiptir. Bundan dolayıdır ki, sosyoloji biliminin de yakın ilişki içerisinde olduğu alanlardan biridir. Bu zorunluluk ekonomi sosyolojisi adlı bir alt disiplin alanının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ekonomi sosyolojisi ekonomi-toplum, ekonomi-toplumsal yapı, ekonomi-kültür, ekonomi-birey, ekonomi-düşünce, ekonomi-davranışlar, ekonomi-alışkanlıklar ilişkilerini izah eden bir bilimsel alanı ifade etmektedir. Yani insanın bireysel özellikleri, hisleri, heyecanları, aşkları, anlayış ve alışkanlıkları ekonomiyle ilgili davranışsal kalıplarını da etkileyen bir yapıya sahiptir. Bu gerçeklikten dolayı, ekonomi ile sosyolojinin yakınlığı büyük önem arz etmektedir. Görünüşte ekonomi rakamlarla ifade edilen ve artış azalış yüzdeleriyle ve miktarlarla ifade edilen bir alan olarak çoğunlukla matematikle bağlantılı gibi algılanmaktadır. Ama gerçekte sadece matematiksel değil, aynı zamanda toplumsal, kültürel ve psikolojik bağlantıları olan bir bilim alanıdır. Anlam ya da mana etraflı boyutları da bulunan bir disiplin olduğu unutulmamalıdır. Bu eser de, ekonominin matematiksel boyutlarının ötesinde bir adım olarak değerlendirilebilecek ortak çalışma ürünü olma vasfını taşımaktadır. Daha önce bu alanda sınırlı sayıda eser ortaya konulmuştur. Bu konuda ilk adımı atan Ord. Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ve onun kıymetli öğrencisi Prof. Dr. Mehmet Eröz ü Ekonomi Sosyolojisi alanındaki katkılarından dolayı rahmet, minnet ve şükranla andığımızı ifade ederek, çalışmamızın özellikle, bu alandaki boşluğu doldurmaya hizmet olduğunu ifade etmek istiyoruz. Çalışma; İİBF Kamu Yönetimi, Çalışma Ekonomisi, Sosyoloji bölümleri için olduğu kadar ekonomi ve sosyolojiye yakın bağı olan tüm alanlar için başvuru kaynağı olacak niteliktedir.çalışmada bölüm yazarlarına ve çalışmayı organize ederek her aşamasını yürüten lisans Yayıncılık ilgililerine teşekkür ederiz.. İstanbul,2016 Editörler Prof.Dr.Mustafa Talas Doç.Dr. Bülent Şen III
IV
İÇİNDEKİLER Önsöz III Bölüm 1 TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Ekonomi ve Sosyoloji 1.1.1.İktisat Disiplinin Kökenleri ve Merkantilizm 1.1.1.1. Devletin Kutsanması 1.1.1.2. Sıfır Toplamlı Bir Oyun Olarak Uluslararası Ticaret 1.1.1.3. Zenginliğin Kaynağı ve Ölçütü Olarak Değerli Madenler 1.1.2. Klasik Dönem İktisat Kuramlarına Bir Bakış 1.1.2.1. Adam Smith ve Ulusların Zenginliği 1.1.2.2. David Ricardo ve Zenginleşmenin Karanlık Geleceği 1.1.3. Erken Dönem İktisat Sosyolojisi ve Kuramları 1.1.3.1. Karl Marx ve Toplumsal İlişkilerin Bir Tezahürü Olarak Kapitalizm 1.1.3.2. Weber ve Batıya Özgü Bir Ekonomik Sistem: Sanayi Kapitalizmi 11 12 14 15 16 17 18 20 22 24 25 28 33 Bölüm 2 KÜLTÜR VE EKONOMİ 2.1.Ekonominin Kültürel Temelleri 2.2.İktisadî Zihniyet 2.3.Tüketim Toplumu 35 36 38 40 45 V
Bölüm 3 DİN VE EKONOMİ 3.1. Din 3.1.1.Dinin Tarihi Gelişimi 3.1.2.Dinin Kapsamı 3.2.Dinin Toplumlarda Görünümü 3.2.1.Tek Tanrılı Dinler 3.2.1.1.Yahudilik 3.2.1.2.Hıristiyanlık 3.2 1.3.İslam 3.2. 1.4.Diğer İnançlar 3.3.Din ve Sosyoloji 3.3.1. Auguste Comte 3.3.2. Karl Marx 3.3.3. Emile Durkheim 3.3.4. Max Weber 3.4. 21. yy ve Din Anlayışı 3.5.Ekonomi 3.5.1.Ekonominin Tarihi Gelişimi 3.5.2.Ekonominin Kapsamı 3.5.3.Ekonomi İle İlgili Temel Kavramlar 3.5.4. Ekonomik Sistemler 3.6. Ekonomi ve Sosyoloji 3.6.1. Adam Smith 3.6.2. Karl Marx 3.7. 21. yy ve Ekonomi 3.8. Din ve Ekonomi İlişkisi 3.8.1. Sanayi Toplumu Öncesinde 3.8.2. Sanayi Toplumu Sonrasında 3.8.3. Modern ve Post Modern Yaşamda 47 50 50 51 51 52 52 53 54 55 55 56 57 57 58 59 60 60 61 62 65 68 68 69 70 71 72 73 74 77 Bölüm 4 SANAYİ DEVRİMİ, KAPİTALİZM VE TOPLUM 4.1. Sanayi Devrimi 4.1.1.Sanayi Toplumu 4.2. Kapitalizm 79 80 82 84 VI
4.3. Sanayi Toplumunda Üretim ve İşin Örgütlenmesi 4.3.1.Fordizm 4.3.2.Fordizm, Esnek Üretim ve Esnek Çalışma 4.3.3.Sanayi Sonrası Bir Topluma Doğru 86 86 88 90 91 Bölüm 5 20. YÜZYILDA DEVLET VE KALKINMA 5.1. Kalkınmada Teorik Yaklaşımlar ve Devlet 5.1.1.Modernleşme ve Yeni Modernleşme Okulu 5.1.2. Bağımlılık ve Yeni Bağımlılık Okulu 5.1.3. Devlet Güdümlü Kalkınma 5.2. Türkiye de Ulusal Kalkınmacılığın Serüveni 5.2.1. Türkiye de Neo Liberal Dönüşümün Yeni Aktörü 93 94 95 97 98 99 101 102 Bölüm 6 ENDÜSTRI TOPLUMUNDAN POST-ENDÜSTRIYEL TOPLUMA 6.1. Endüstri Toplumunun Özellikleri 6.2. Post-Endüstriyel Topluma Geçiş 6.2.1.Hizmet Sektörünün Büyümesi 6.2.2.Yeni Sınıf: Bilgi İşçileri 6.2.3.Teorik Bilginin Önemi 6.2.4.Enformasyon Teknolojisinin Gelişmesi ve Yayılması 6.3. Post-Endüstriyel Toplumda Çalışma Hayatı 6.3.1.Standartlaşmanın Bitişi 6.3.2.Küçük ve Orta Boy Firmaların Yükselişi 6.3.3.Esnek Üretime Geçiş 6.3.4.Bilgi ve Enformasyon Sektörünün Gelişimi 6.4. Post-Endüstriyel Toplumda Emek ve Sınıf 6.4.1.Bilgi İşçileri ve Yeni Sınıfın Özellikleri 6.4.2.İstihdamda Hizmet Sektörünün Artan Rolü 6.4.3.Yeni (Atipik) İstihdam Şekilleri 6.4.4.Sendikalaşmanın Azalması 6.4.5.Nitelikli Emek Göçü 103 104 106 107 108 108 110 113 114 114 115 115 115 117 118 119 119 120 121 VII
Bölüm 7 AĞ TOPLUMUNUN YÜKSELİŞİ VE YENİ KÜRESEL EKONOMİ 7.1. Küreselleşme 7.1.1.Ekonomik Küreselleşme 7.1.2.Siyasi Küreselleşme 7.1.3. Sosyo-Kültürel Küreselleşme 7.1.4.Coğrafi ve Ekolojik Küreselleşme 7.1.5.Teknolojik Küreselleşme 7.2. Birey ve Toplum Açısından Küreselleşme 7.3. Bı lgı Toplumu 7.4. Ağ Toplumu ve Yeni Küresel Ekonomi 7.5. Yeni Ekonominin Getirileri ve Sorunlari 123 125 128 130 130 133 134 135 136 140 147 153 Bölüm 8 KÜRESEL EKONOMİ ÇAĞINDA EMEK PİYASALARI VE EŞİTSİZLİK 8.1. Uluslararası Göç ve Emek Hareketliliği 8.1.1. Uluslararası Göç ve Uluslararası Göçün Belirleyenleri 8.1.2. Uluslararası Göç Kuramları 8.1.2.1. İtme-Çekme Kuramı 8.1.2.2. Merkez-Çevre Kuramı 8.1.2.3. Göç Sistemleri Kuramı 8.1.2.4. İlişkiler Ağı (Network) Kuramı 8.1.3. Tarihsel Süreçte Uluslararası İşgücü Göçü 8.1.4. Uluslararası İşgücü Göçünün Sonuçları 8.1.5. Türkiye ve İşgücü Göçü 8.1.6. Türkiye'ye Yönelik İşgücü Göçü 8.2. Yoksulluk Kavramı, Sınıflandırılması ve Yoksulluğun Giderilmesine Yönelik Sosyal Politikalar 8.2.1. Yoksulluk Kavramı 8.2.2. Yoksulluğun Sınıflandırılması 8.2.3. Türkiye de Gelir Dağılımı ve Yoksulluk 8.2.4. Sosyal Dışlanma ve Yeni Yoksulluk Kavramı 8.2.5. Yoksulluğun Önlenmesine Yönelik Sosyal Politikalar: Mikro Kredi Uygulamaları 159 161 162 164 164 165 165 166 166 169 170 173 175 175 178 180 183 185 VIII
8.3. Enformel Sektör ve Enformel İstihdamın Tanımı 8.3.1. Enformel Sektörün Ortaya Çıkışı ve Özellikleri 8.3.2. Enformel İstihdamın Önde Gelen Nedenleri 8.3.3. Enformel İstihdamın Kaynakları 8.3.3.1 Çocuk İşgücü 8.3.3.2 Kadın İşgücü 8.3.3.3 Yabancı Kaçak İşçiler 190 193 196 198 199 204 207 211 Bölüm 9 OSMANLI DÜZENİ, EKONOMİ VE TOPLUM 9.1. Klasik Dönem Osmanlı İktisadi Zihniyeti ve İlkeleri 9.2. Modernleşme Çağında Osmanlı Ekonomisi 9.2.1.Batı Kapitalizmi ve Osmanlı Ekonomi Düzeni 9.2.2.Osmanlı Ekonomisinde Modernleşme ve Sanayileşme Çabaları 9.2.3.Osmanlı Sanayileşme Döneminde İşgücü ve İşçi Örgütleri 9.3. İttihat Terakki Dönemi ve Milli İktisat Politikası 219 220 223 223 228 237 242 247 Bölüm 10 CUMHURİYET DÖNEMİNDE EKONOMİ VE TOPLUM 10.1. Ekonomi Kavramı 10.2. Toplum Kavramı 10.3. Erken Cumhuriyet Döneminde Devlet, Ekonomi, Sınıflar ve Kalkınma Arayışları 1.4. II. Dünya Savaşı Sonrası Dönemde Ekonomi ve Yeni Kalkınma Arayışları 1.5. 1980 Sonrası Dönem: Liberalleşme, Ekonomik Aktörler ve Dünya Ekonomisine Entegrasyon 249 251 251 252 259 262 268 IX
X