kpss 2014 Sınav formatına uygundur. HAKAN ÖZATEŞ - HÜLYA ÖZATEŞ TARİH KONU ANLATIMLI Yeni konularla yeni sorularla yeni sınav sistemine göre hazırlanmıştır.
Hülya Özateş Hakan Özateş KPSS'de Tarih Yazdık Konu Anlatımı ISBN 978-605-364-622-8 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 3. Baskı: Kasım 2013, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik-Tasarım: Ahmet Resul Kaymakçı Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle / ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
SUNU Değerli Aday, KPSS ülkemizin önemli sınavlarından biri haline gelmiştir. Bu sınavın önemli bir bölümünü Tarih soruları oluşturmaktadır. Bu yönü ile Tarih dersi KPSS'nin kazanılmasında önemli bir dönüm noktasıdır. Elinizdeki bu Tarih kitabı sınava hazırlanırken güçlü içeriği, kapsamlı soru sayısı ve görsel canlılığı ile size yeterli ve yararlı olacaktır. Pegem Yayınlarının getirdiği bir yenilik olarak bu kitap, diğer KPSS kitaplarından farklı bir formatta hazırlandı. Konu Anlatımlı Tarih kitabının yanına 2250 özgün sorudan oluşan Tarih Soru Bankası konularak öğrencilerin soru gereksinimleri tek elden giderildi. Pegem Yayınevine özgü bu anlayış Türkiye'de ilk defa uygulanmaktadır. Ayrıca Konu Anlatımlı Tarih kitabına her üniteden sonra 2000 yılından günümüze kadar çıkmış soru örnekleri konuldu. Hemen arkasınada 750 orjinal soru yerleştirildi. Öğrencilerin görsel hafızasını canlı tutmak için kitap renkli basıldı. Konularla ilgili resim, grafik ve haritalar kullanıldı. Değerli arkadaşlar, öğrenmenin temel kuralı tekrar etmektir. Beynimiz gördüğü ve okuduğu hiçbir şeyi unutamaz. Ancak iki gün içinde tekrar etmek şartı ile. Öğrendiğimiz bir bilgiyi iki gün içinde, bir hafta içinde ve bir ay içinde birer kez tekrar edersek beynimiz bu bilgiyi asla unutmaz. Sınav süresinde beynimiz, hafızaya aldığı bu bilgiyi bizim isteğimiz üzerine bize hatırlatır. O nedenle ne kadar çok tekrar yaparsak, başarımız o kadar artar. Çünkü tekrar edilmeyen bilgi unutulur. Kitabımızın hazırlanmasında emeği geçen tüm Pegem Akademi çalışanlarına teşekkür ederiz. Memurluğa uzanan bu zorlu yolda, tüm memur adaylarına başarılar dileriz. Hülya Özateş - Hakan Özateş
KPSS TARİH İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM ORTA ASYA TÜRK TARİHİ Ünite İle İlgili Tanım, Terim ve Kavramlar... 2 Çıkmış Soru Analizleri... 4 Türklerin Ana Yurdu... 4 Orta Asyadan Göçler... 5 İskitler... 7 Asya Büyük Hun Devleti... 8 Kavimler Göçü ve Sonuçları... 10 Avrupa Hun Devleti... 11 Köktürkler... 13 I. Köktürk Devleti... 13 II. Köktürk (Kutluk) Devleti... 14 Uygurlar... 15 Diğer Türk Devletleri... 17 ORTA ASYA TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK... 21 A. Devlet ve Ülke Yönetimi... 21 B. Toplumsal Yapı... 24 C. Sosyal Yaşam... 25 D. Ekonomi... 26 E. Hukuk... 27 F. Din ve İnanış... 28 G. Ordu (Sü)... 29 H. Yazı, Dil Ve Edebiyat... 31 K. Bilim Ve Sanat... 34 Çıkmış Sorular ve Testler... 37 2. BÖLÜM İLK TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ Ünite İle İlgili Tanım, Terim ve Kavramlar... 48 Çıkmış Soru Analizleri... 50 İlk Türk - İslam Devletleri... 50 Türklerin İslamiyeti Kabul Etme Nedenleri... 50 Türklerin İslamiyet e Hizmetleri... 51 Karahanlılar... 52 Gazneliler... 53 Tolunoğulları... 54 Akşitler... 55 Eyyubiler... 55 Memlükler... 55 Harzemşahlar... 56 Oğuzlar... 56 Büyük Selçuklu İmparatorluğu... 57 Moğol İmparatorluğu ve Diğer Türk Devletleri... 62 Moğol İmparatorluğu... 62 Timur Devleti... 63 Babür İmparatorluğu... 63 TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET... 63 A. Devlet Yönetimi... 63 B. Memleket Yönetimi... 66 C. Ordu... 66 D. Hukuk... 68 E. Sosyal Hayat... 69 F. Ekonomi... 69 G. Toprak Yönetim... 70 H. Dil Edebiyat... 71 I. Bilim... 73 J. Sanat... 75 Çıkmış Sorular ve Testler... 79 3. BÖLÜM TÜRKİYE TARİHİ Çıkmış Soru Analizleri... 88 11. ve 14. Yüzyıllar Türkiye Tarihi... 88 Anadolu da Kurulan İlk Türk Beylikleri... 88 Türkiye Selçuklu Devleti... 90 Haçlı Seferleri ve Türkiye Selçuklu Devleti... 90 Türkiye Selçuklu Beylikleri... 95 Anadolu da Kurulan Diğer Türk Beylik ve Devletleri... 97 TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ VE BEYLİKLER DÖNEMİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET... 99 A. Devlet Yönetimi... 99 B. Memleket Yönetim... 100 C. Ordu... 100 D. Hukuk... 101 E. Toprak Yönetimi... 101 F. İktisadi Hayat... 101 G. Dil Ve Edebiyatı... 102 H. Fikir Hayatı... 104 I. Bilim Hayatı... 104 J. Sanat... 105 Çıkmış Sorular ve Testler... 107
KPSS TARİH KİTABI vi 4. BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU Çıkmış Soru Analizleri... 114 OSMANLI DEVLETİNİN KURULUŞ DÖNEMİ... 114 Osmanlı Beyliği nin Büyüme Nedenleri... 115 OSMANLI DEVLETİ NİN YÜKSELME DÖNEMİ... 121 Çıkmış Sorular... 129 OSMANLI KÜLTÜR VE MEDENİYETİ... 130 a. Padişah... 130 b. Saray Teşkilatı... 133 c. Divan-ı Hümayun... 133 Ülke Yönetimi... 137 Ordu... 139 Toprak Yönetimi... 145 Maliye... 149 Hukuk... 150 Eğitim ve Öğretim... 151 Toplumsal Yapı... 153 Bilim, Edebiyat, Sanat, Mimari... 157 Edebiyat... 158 Sanat... 158 Mimari... 159 Çıkmış Sorular ve Testler... 163 XVII. YÜZYIL OSMANLI DURAKLAMA DÖNEMİ VE ISLAHATLAR... 179 Çıkmış Soru Analizleri... 179 Duraklama Dönemi... 179 Duraklamanın Nedenleri... 179 Duraklama Döneminin Önemli Siyasi Olayları... 181 Duraklama Döneminde İç İsyanlar... 182 XVII. Yüzyıl Duraklama Dönemi Islahatları... 184 XVII.YÜZYIL OSMANLI GERİLEME DÖNEMİ VE ISLAHATLARI... 187 Çıkmış Soru Analizleri... 187 Gerileme Döneminin Önemli Siyasi Olayları... 187 Çıkmış Sorular ve Testler... 195 AVRUPA TARİHİ... 203 Yeniçağ Avrupa... 204 Yakınçağ Avrupa... 210 Testler... 217 XIX. YÜZYIL DAĞILMA DÖNEMİ VE ISLAHATLARI... 219 Çıkmış Soru Analizleri... 219 DAĞILMA DÖNEMİ... 219 Dağılma Döneminin Önemli Siyasi Olayları... 220 Çıkmış Sorular ve Testler... 262 5. BÖLÜM TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ Yönetim Şekilleri... 282 İzmler... 284 Tanım, Terim ve Kavramlar... 288 XX. YÜZYIL BAŞLARINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU... 291 Çıkmış Soru Analizleri... 291 Trablusgarp Savaşı... 291 Balkan Savaşları... 293 I. Dünya Savaşı... 298 Osmanlı İmparatorluğunu Paylaşma Tasarıları-Gizli Antlaşmalar... 310 Wilson İlkeleri... 312 Mondros Ateşkes Antlaşması... 313 Cemiyetler... 316 Paris Barış Konferansı... 321 İzmir in İşgali... 322 Amiral Bristol Raporu... 323 Mustafa Kemal Atatürk ün Yazdığı Kitaplar... 323 Çıkmış Sorular ve Testler... 324 KURTULUŞ SAVAŞI HAZIRLIK DÖNEMİ... 336 Çıkmış Soru Analizleri... 336 Kuva-i Milliye... 336 Mustafa Kemal in İstanbul a Gelişi... 338 Samsun a Çıkış... 339 Havza Genelgesi... 340 Amasya Genelgesi... 340 Kongreler... 342 Kurtuluş Savaşı na Karşı Damat Ferit Hükümeti nin Tutumu ve İstifa Ettirilme si... 346 Amasya Görüşmesi... 346 Temsil Heyetinin Ankara ya Gelmesi... 347 Son Osmanlı Mebusan Meclisi nin Toplanması... 348 İstanbul un Resmen İşgali... 350 I. TBMM'nin Açılması... 352 1921 Anayasası Teşkilat-ı Esasiye Kanunu... 354 TBMM ye Karşı Çıkan Ayaklanmalar... 355 Milli Mücadelede Türk Basını... 358 Sevr Barış Antlaşması... 359 Bilecik Görüşmesi... 362 Çıkmış Sorular ve Testler... 363
İçindekiler KURTULUŞ SAVAŞI NDA CEPHELER... 384 Çıkmış Soru Analizleri... 384 Kurtuluş Savaşı Muharebeler Dönemi... 385 a. Doğu Cephesi... 385 b. Güney Cephesi... 387 c. Batı Cephesi... 389 Mudanya Ateşkes Antlaşması... 399 Saltanatın Kaldırılması... 400 Lozan Barış Antlaşması... 401 Çıkmış Sorular ve Testler... 405 ATATÜRK DÖNEMİ İÇ POLİTİKA VE DEVRİMLER... 423 Çıkmış Soru Analizleri... 423 II. TBMM'nin Açılması... 423 Cumhuriyetin İlanı... 424 Halifeliğin Kaldırılması... 425 1924 Anayasası... 426 Partiler ve Çok Partili Hayata Ge çiş Denemeleri... 427 ATATÜRK DEVRİMLERİ... 433 Hukuk Alanında Yapılan Devrimler... 433 Eğitim ve Kültür Alanında Yapılan Devrimler... 435 Toplumsal Alanda Yapılan Devrimler... 439 Ekonomik Alandaki Gelişmeler... 442 Çıkmış Sorular ve Testler... 448 ATATÜRK İLKELERİ... 471 Çıkmış Soru Analizleri... 471 Cumhuriyetçilik... 472 Milliyetçilik (Ulusçuluk)... 473 Halkçılık... 474 Devletçilik... 475 Laiklik... 476 İnkılapçılık (Devrimcilik)... 477 Atatürkçülüğün Bütünleyici İlke leri... 478 Çıkmış Sorular ve Testler... 479 ATATÜRK DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA... 493 Çıkmış Soru Analizleri... 493 LOZANDAN GELEN PÜRÜZLER VE ÇÖZÜMLERİ... 493 Yabancı Okullar Sorunu... 493 Nüfus Değişimi (Mübadele)... 494 Irak Sınırı Ve Musul Sorunu... 495 Montrö Boğazlar Sözleşmesi... 496 Hatay Sorunu... 497 TÜRKİYE NİN ALDIĞI GÜVENLİK ÖNLEMLERİ... 498 Türkiye nin Milletler Cemiyeti ne Girişi... 498 Balkan Antantı... 499 Sadabat Paktı... 500 Çıkmış Sorular ve Testler... 502 6. BÖLÜM ÇAĞDAŞ TÜRK VE DÜNYA TARİHİ Çıkmış Soru Analizleri... 514 ÇAĞDAŞ TÜRK VE DÜNYA TARİHİ... 514 XX. YÜZYIL BAŞLARINDA DÜNYA... 514 I. Dünya Savası ve Sonuçları... 514 Paris Barıs Konferansı... 516 Monroe Doktrini... 517 I. Dünya Savaşı Sonunda Yapılan Antlaşmalar... 517 Brest-Litovsk - Rusya... 517 Versay - Almanya... 517 Sen-Jermen - Avusturya... 518 Nöyyi - Bulgaristan... 518 Triyanon - Macaristan... 518 Sevr - Osmanlı... 518 I. Dünya Savaşı'nın Sonuçları... 518 ORTA DOĞU'DA MANDA YÖNETİMLERİNİN KURULMASI... 521 İngiltere ve Fransa'nın Orta Doğu Politikalar... 521 UZAK DOĞU'DA YENİ BİR GÜÇ: JAPONYA... 522 1929 DÜNYA EKONOMİK KRİZİ... 523 İKİ SAVAS ARASI DÖNEMDE AVRUPA... 525 Barışın Sürekliliğini Sağlama Çabaları... 525 I. Dünya Savaşı Sonrası Avrupa'da Sosyal ve Ekonomik Hayat... 527 Avrupa'da Faşizm'in Kuruluşu... 527 İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEMDE DÜNYADA BİLİM, SANAT VE TEKNOLOJİ ALANINDAKİ GELİŞMELER... 530 SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETLER BİRLİĞİ (SSCB) VE ORTA ASYA'DAKİ TÜRK DEVLETLERİ İLE TOPLULUKLARI... 532 Çarlık Rusya'nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilali... 532 Rusların Orta Asya Politikası ve Basmacı Hareketi... 533 II. DÜNYA SAVAŞI... 535 II. DÜNYA SAVAŞI'NIN NEDENLERİ... 537 II. DÜNYA SAVAŞI'NIN SONUÇLARI... 543 II. DÜNYA SAVAŞI'NDA TÜRKİYE... 544 SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ... 549 Blokların Kuruluşu... 550 Soğuk Savaş Döneminde Orta Doğu... 554 Soğuk Savaş Döneminde Uzak Doğu... 555 Soğuk Savaş Dönemi'nde Türkiye... 557 Soğuk Savaş Dönemi'nde Dünya... 562 YUMUŞAMA DÖNEMİ VE SONRASI... 565 Uluslararası İliskilerde Değisim Süreci... 565 Yumusama Dönemi Çatısmaları... 567 vii
KPSS TARİH KİTABI Barış İçinde Bir Arada Yaşama... 568 Arap - İsrail Savaşları... 569 1948 Arap - İsrail Savaşı... 569 1956 Arap - İsrail Savaşı... 569 1967 Arap - İsrail (Altı Gün) Savaşı... 569 Yom Kippur Savaşı... 569 Camp David Antlaşmaları (1979)... 570 İran - Irak Savaşı... 570 Yumuşama Döneminde Dünyada Bilimsel Ve Teknolojik Gelişmeler... 570 Yumaşama Dönemi'nde Türkiye'nin Dış Politikası... 571 Türkiye nin Bunalımlı Yılları... 575 1961 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI... 576 1982 ANAYASASI... 578 KÜRESELLEŞEN DÜNYA... 581 Sscb nin Dağılması... 581 Türk Cumhuriyetleri'nin SSCB'den Ayrılması... 582 Doğu Blok'undan Sonra Avrupa'da Yeni Arayışlar... 584 Türkiye ve Avrupa Birliği... 585 Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar... 585 Orta Doğu ve Afganistan daki Gelişmeler... 586 Dünyadaki Bilimsel ve Teknolojik Gelişmeler... 587 Değişen Dünya ve Türk Dış Politikası... 588 1980 Sonrası Türkiye... 588 Çıkmış Sorular... 591 viii
BİRİNCİ BÖLÜM ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 1. ÜNİTE İLE İLGİLİ TANIM, TERİM VE KAVRAM- LAR 2. TÜRKLERİN ANA YURDU VE GÖÇLER 3. BÜYÜK HUN İMPARATORLUĞU 4. KAVİMLER GÖÇÜ 5. AVRUPA HUN DEVLETİ 6. KÖKTÜRK İMPARATORLUĞU 7. II. KÖKTÜRK (KUTLUK) İMPARATORLUĞU 8. UYGUR DEVLETİ 9. DİĞER TÜRK DEVLETLERİ 10. KÜLTÜR VE UYGARLIK 11. ÜNİTE İLE İLGİLİ ÇIKMIŞ KPSS SORULARI 12. ÜNİTE İLE İLGİLİ ÖRNEK SORULAR
KPSS TARİH KİTABI ÜNİTE İLE İLGİLİ TANIM, TERİM VE KAVRAMLAR Balık: Şehir. Ordu: Hükümdarın oturduğu başkent. Oguş: Aile Uruk: Soy(Aşiret) Aynı soydan gelen aileler top luluğu. Bod: Boy. Ailelerin ve soyların bir araya gel mesiyle oluşan, iç dayanışmayı ve adaleti düzenleyen bir beyin başkanlığındaki siyasi birlik. Budun: Boylar birliği(millet). Aynı soydan gelen, aynı dili konuşan boyların oluşturduğu teşkilat. İl, El: Devlet. En üst seviyedeki devlet teşkilatlanmasıdır. Tüm budunları, gök tanrının verdiği kut sayesinde yönettiğine inanılan bir hükümdar başkanlığındaki siyasi teşkilatlanma. Kün: Halk. Yurt: Ülke. Aynı zamanda çadır anlamında da kullanılır. Uluş: Vatan, ülke Oba: Konar-Göçer kültürde belirli bir süre yerleşilen, çadırların kurulduğu alana verilen ad. Otağ: Birbirine geçişli birçok odadan oluşan, hükümdar ya da komutan için kurulan büyük çadır. Atlı Göçebe Kültür: Konar-Göçer Kültür de denir. Temel geçim kaynağı hayvancılık olduğu için sürülerin ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile doğa şartlarına göre yer değiştiren hareketli yaşam tarzı. Asena: Efsaneye göre Türklerin so yundan geldiklerine inandıkları kurt. Böri: Kurt. Kağan: En yüksek hükümdarlık unvanı. Yabgu: Hükümdarın kardeşinin kul landığı unvan. Şad: Kağanın ailesinden boyların başına yönetici olarak görevlendirilmiş erkeklere verilen unvan. Tigin: Şehzade. Katun: Hükümdar eşlerine verilen unvan. Kut: İyi şans, talih, devlet yönetme hakkı. Kut Anlayışı: Kut un Gök Tanrı tarafından bir aileye verildiği, bunun da babadan oğula geçtiğine inanılan yönetme gücü. Bu nedenle hanedanın tüm erkeklerinin devlet yönetiminde hakkı vardı. Töre: Yazılı olmayan hukuk kuralları. Toygun: Kurultay üyesi. Aygucı-Üge: Vezir, başbakan Ayukı: Hükümet Tudun: Vergi ve ülke denetim işlerinden sorumlu kişi. Tarkan: Aynı zamanda komutan olan vali. Buyruk: Kağanın yanında bulunan büyük memur, bakan. Tamgacı: Dışişleri bakanı. Ağılık: Hazine sorumlusu, maliye bakanı. Bitigçi: Yazıcı, katip. Apa: Sivil saray görevlisi. Örgin: Taht Uçmağ: Cennet Tamu: Cehennem Uluğ Sığış: Kıyamet günü Odsuzluk: Bağımsızlık Kalıng: Evlenirken oğlan evinden alınan ve mülkiyeti kadında olan mal mülk. Iduk: Kutsal. Çevgen: Atlı top oyunu. Polo benzeri bir oyun. Sığıtçı: Cenaze törenlerindeki ağlayıcı Yarmak: Madeni para Tuğ: At kılından saçak şeklinde yapılıp uzun bir sırığa takılan hükümdarlık alameti. Tuğların sayısı hükümdarların ve beylerin nüfuzuna göre değişirdi. Türk hükümdarlarının dokuz tuğu bulunurdu. Sü: Asker. Ongun: Totem. Kutsal sayılan hayvan. Tuğra (Tuğrak): İmzalı damga, mühür. Kengeşçi ve Tayanç: Danışman. Eski Türklerde danışmaya, istişare etmeye kengeşmek de nirdi. Kengeşçi ve Tayanç da danışılan kişi. Muyanlık: Orta Asya Türklerinde doyurma ve donatma geleneği. Yargucı - Yargan - Bilge Törüçi: Hakim, yargıç. Yargu: Yüksek devlet mahkemesi Kurultay-Toy-Kengeş Meclisi: Hükümdar, hanedan üyeleri, devlet görevlileri ve boy beylerinin katılmasıyla oluşturulan meclis. İlçi: Elçi. Emçi: Hekim. Türkler ilaca em derlerdi. Bunun için de hekimlere emçi denirdi. Atasagun ve otacılar büyük saray hekimleridir. Bahsi veya Açarı: Öğretmen. (Daha sonraları teşvik edici anlamında başgutçi denmiştir.) Kılağuz: Askeri kılavuza, yizek; sivil kılavuza, yerci ya da göğütçü denir. Kapgıçı, Göretçi: Saray muhafızları. Ahçier: Aşçı Tılmaç: Tercüman. Okutçu, Tartığçı: Tellallar. Davet sembolü oktur. Bunun için okutçu denmiştir. Gök Tanrı: Orta Asya Türklerinin en büyük tanrısıdır. 2
Orta Asya Türk Tarihi Şaman-Kam-Baksı: Büyücü, doktor, falcı özellikleri olan nevruz gibi büyük dinsel törenleri yöneten, kendisine gizemli bir kimlik ve kişilik veren, topluluğun önde gelen kişileri. Yuğ Töreni: Orta Asya Türk Devletlerinde cenaze töreni. Kurgan: Orta Asya Türklerinin mezara verdiği ad. Balbal: Ölen bir savaşçının sağlığında öldürdüğü düşmanı kadar, öbür dünyada kendisine hizmet etmesi amacıyla insan kafası şeklinde dikilen taşlar. İpek Yolu: Çin de üretilen ipeğin Avrupa ya kadar takip ettiği kervan yolu. Sagu: Ölen büyükler için sevgi ve saygı sözleri içeren ağıtsal sözler. Koşuk: Sürek avlarında savaşlarda, akınlarda, şölenlerde, ortamı neşelendirmek, savaşanları cesaret lendirmek için söylenen sözler. Sav: Atasözlerine verilen ad. Kopuz: Bugünkü anlamda saz. Türk Üçgeni: Uygurların mimaride kubbeyi desteklemek için kullandıkları diğer adı Tromp olan destek elemanı Noyan: Moğollarda aynı zamanda boy beyliği de yapabilen ordu komutanına verilen addır. Alp: Orta Asya Türklerinde savaşçı. Iduk: Kutsal anlamında kullanılan sözcük. Orta Oyunu: Kavuklu - Pişekar ın baş karakterler olduğu, geleneksel Türk tiyatrosu. Barbar Kavimler: Romalıların kendileri haricindeki tüm kavimlere verdikleri addır. Daha çok kavimler göçünü gerçekleştiren kavimlere verilen addır. Onlu Sistem: Orduyu onun katları şeklinde düzenleme. Kurt Kapanı - Turan Taktiği - Hilal Taktiği: Öncü birliklerin düşmanla ilk teması gerçekleştikten sonra, yenilgi görüntüsü ile geri çekilerek daha önce belirlenen bölgede düşmanı çember içine alma ve imha etmeye dayalı savaş taktiği. Bengütaş: Kitabe, yazılı anıt. Yada taşı: Kutsal taş Umay:Tanrıça Kamdu:Hükümdar mührünün vurulduğu, para olarak kullanılan ipek kumaş. Çığ: Uzunluk ölçüsü Ülgü: Ağırlık ölçüsü Yarık: Askeri zırh Kithara: Kanuna benzeyen bir müzik aleti. Cevgan: Çıngıraklı asa Ir: Beste Küg: Melodi Bediz: Taş oyma ve süsleme ustası Yelme: Bir ülkeyi ele geçirmek için önceden yapılan yıpratma akınları Yazuk: Mahkum Kısık: Hasiphane Yağız yer: Yeryüzü ve yeryüzünün altı Örüs Sara Bayramı: Mayısta kutlanan sürüleri otlatma bayramı Soğuk Yemek Festivali: Baharın gelişi için yapılan kutlamalar. Kut Anlayışı: Kut un Gök Tanrı tarafından bir aileye verildiği, bunun da babadan oğula geçtiğine inanılan yönetme gücü. Bu nedenle hanedanın tüm erkeklerinin devlet yönetiminde hakkı vardı. Töre: Yazılı olmayan hukuk kuralları. Toygun: Kurultay üyesi. Aygucı-Üge: Vezir, başbakan Ayukı: Hükümet Tudun: Vergi ve ülke denetim işlerinden sorumlu kişi. Tarkan: Aynı zamanda komutan olan vali. Buyruk: Kağanın yanında bulunan büyük memur, bakan. Tamgacı: Dışişleri bakanı. Ağılık: Hazine sorumlusu, maliye bakanı. Bitigçi: Yazıcı, katip. Apa: Sivil saray görevlisi. Örgin: Taht Uçmağ: Cennet Tamu: Cehennem Uluğsığış: Kıyamet günü Odsuzluk: Bağımsızlık Kalıng: Evlenirken oğlan evinden alınan ve mülkiyeti kadında olan mal mülk. Iduk: Kutsal. Çevgen: Atlı top oyunu. Polo benzeri bir oyun. Sığıtçı: Cenaze törenlerindeki ağlayıcı Yarmak: Madeni para Tuğ: At kılından saçak şeklinde yapılıp uzun bir sırığa takılan hükümdarlık alameti. Tuğların sayısı hükümdarların ve beylerin nüfuzuna göre değişirdi. Türk hükümdarlarının dokuz tuğu bulunurdu. Sü: Asker. Ongun: Totem. Kutsal sayılan hayvan. Tuğra (Tuğrak): İmzalı damga, mühür. Kengeşçi ve Tayanç: Danışman. Eski Türklerde danışmaya, istişare etmeye kengeşmek de nirdi. Kengeşçi ve Tayanç da danışılan kişi. Muyanlık: Orta Asya Türklerinde doyurma ve donatma geleneği. Yargucı - Yargan - Bilge Törüçi: Hakim, yargıç. Yargu: Yüksek devlet mahkemesi Kurultay-Toy-Kengeş Meclisi: Hükümdar, hanedan üyeleri, devlet görevlileri ve boy beylerinin katılmasıyla oluşturulan meclis. 3
KPSS TARİH KİTABI ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ Orta Asya Türk Tarihi 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2 1 1-2 2 1 1 1 1 1 2 1 1 TÜRKLERİN ANA YURDU Ana Yurt: Türklerin Orta Asya da yaşadıkları bölgeye verilen addır. Türklerin ana yurdu Orta Asya dır. Türklerin tam olarak tarih sahnesine çıktıkları yer Altay Dağları ve çevresidir. Orta Asya nın sınırları; Sibirya Ovaları Hazar Denizi ORTA ASYA Kingan Dağları Türk Adının Kökeni Hindikuş ve Karanlık Dağları Türk kelimesi Türk soyundan olan ve Türkçe konuşan toplulukların genel adı olarak bugünkü şekli ile ilk defa VII. yüzyılda Köktürklere ait Orhun Yazıtları nda kullanılmıştır. Yazıtta "Türük" ve "Türk" olarak iki farklı biçimde kullanılmıştır. Türk sözcüğüne Çin (Tukyu), Arap, Pers, Bizans, Rus (Tork), Macar (Török) ve Hint (Turukha) kaynaklarında da rastlanması, Türklerin bu topluluklarla etkileşim içinde olduğunun ve geniş bir coğrafyaya yayıldığının göstergesidir. Türk adıyla kurulan devletler; Köktürk Devleti Türkiye Cumhuriyeti KKTC Türkmenistan'dır 4
Orta Asya Türk Tarihi ORTA ASYADAN GÖÇLER Orta Asya dan Göçlerin Nedenleri Göç Yolları Orta Asya'da yaşayan Türkler M. Ö. 1700 lerden başlayarak M. S. 1300 lere kadar aralıklarla göç etmişlerdir. Türkler Orta Asya dan güneye, kuzeye, doğuya ve çoğunlukla batıya göç etmişlerdir. AVRUPA Hunlar Avarlar Bulgarlar Macarlar Kıpçaklar Peçenekler Uzlar ORTA DOĞU VE ANADOLU (Oğuzlar) Büyük Selçuklu Devleti Türkiye Selçuklu Devleti Anadolu Türk Beylikleri Osmanlı Devleti Akkoyunlu Devleti Karakoyunlu Devleti Safevi Devleti Türkiye Cumhuriyeti SİBİRYA (Yakutlar) ORTA ASYA HİNDİSTAN Gazneliler Babür Devleti ÇİN (Sincan Uygur Bölgesi) Ekonomik nedenler Nüfus artışına bağlı olarak otlakların yetersiz kalması Kuraklık ve ani iklim değişiklikleri nedeniyle hayvancılığın yapılamaz hale gelmesi Salgın hayvan hastalıklarının üretimi azaltması Siyasi nedenler Çin ve Moğol baskıları Türk boyları arasındaki siyasi anlaşmazlıklar. Milattan önceki dönemlerdeki göçlerin temel nedenleri daha çok ekonomik, Milattan sonraki göçlerin nedenleri daha çok siyasidir. 5
KPSS TARİH KİTABI Orta Asya dan Göçlerin Sonuçları 1. Asya, Avrupa, Kuzey Afrika da Selçuklu İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa Hun Devleti, Türkiye Cumhuriyeti gibi yeni Türk devletleri kurmuşlardır. 2. En olumlu yanı Oğuzlar ın Anadolu yu ikinci Türk yurdu yapmalarıdır. 3. Olumsuz sonuç olarak Hun, Avar, Macar, Bulgar gibi Avrupa ya giden Türk boyları, diğer uluslar arasında erimiş millî benlikle rini kaybetmişlerdir. 4. Maden işleme, at, eyer, özengi, pantolon kullanma ve orduda onluk sistem gibi uygarlık özelliklerini gittikleri yerlere götürmüşler ve diğer uluslara öğretmişlerdir. 5. 375 yılında bugünkü Avrupa nın siyasi ve etnik yapısının temelini oluşturan Kavimler Göçü'ne neden olmuşlardır. 6. 375 ve 1453 te iki kez çağ açıp çağ kapatmışlardır. 7. Zerdüşlük dini haricinde tanıdıkları tüm dinlere inanmışlardır. 8. Kiril, Latin, Arap alfabesi gibi birçok alfabeyi kullanmışlardır. 9. Göç etmeyerek Orta Asya'da kalanlar Asya Hun, Köktürk, Uygur adıyla büyük devletler kurmuşlardır. KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ İLK TÜRK DEVLETLERİ ASYA'DA KURULANLAR Asya Hun Devleti Köktürkler Uygurlar Kırgızlar Sibirler Akhunlar Türgişler Karluklar AVRUPA'DA KURULANLAR (Asya'dan Avrupa'ya göç eden Türk devletleri) İskitler Avrupa Hun Devleti Kıpçaklar Bulgarlar Avarlar Macarlar Uzlar Peçenekler Hazarlar Hem Orta Asya'da hem de Avrupa'da kurulan Türk devletleri; - Hunlar - Avarlar'dır. 6
Orta Asya Türk Tarihi İSKİTLER (Sakalar) (MÖ 7-2. Yüzyıl) Tarihte bilinen ilk Türk Devleti'dir. Anadoluya giren ilk Türk devletidir. İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu'ya kadar akınlarda bulunmuşlardır. Yerleşme amacı yoktur. Sınırları Doğu Avrupa'ya kadar uzandığı için Avrupa da var olan ilk Türk devletidir. Yunanlar İskit, Persler Saka diye adlandırmışlardır. Ünlü tarihçi Herodot, yazdığı eserinde İskitlerden söz etmektedir. Perslerle yaptıkları savaşlar ünlü Alper Tunga Destanı nın konusunu oluşturmuştur. Alper Tunga'nın, Pers hükümdarı 2. Kiros ile mücadelesi destana konu olmuştur. İranlı şair Firdevsi'nin Şehname adlı eserinde bu konu, İran-Turan mücadelesi şeklinde işlenmiştir. Alper Tunga bu eserde Efrasiyap adıyla anılmaktadır. Yusuf Has Hacip ve Kaşgarlı Mahmut, eserlerinde Efresyap ı Alper Tunga olarak adlandırmışlardır. Orta Asya Türk toplumlarında kadının toplumsal statüsü yüksektir ve kadın hükümdarları vardır. Dinsel inanışları (Gök Tanrı inancı), gelenekleri, sanat motifleri (Hayvan Üslubu), ölü gömme törenleri (Yuğ) Orta Asya Türkleri ile benzerlik taşımaktadır. Hayvan Üslubunun yaratıcısı olan İskitler eşyalarını geyik, kuş, pars gibi hayvan resim ve kabartmalarıyla süslemişlerdir. Halkı, atlı arabalarda yaşamıştır. İskit Türkleri, Türk olmayan kavimleri de birleştirerek ülkeyi konfederasyon şeklinde yönetmişlerdir. Bugünkü Yakut Türkleri İskitler in torunlarıdır. 7
KPSS TARİH KİTABI ASYA BÜYÜK HUN DEVLETİ (M.Ö.220 - M.S.216) Büyük Hun Devleti, Asya da kurulan ilk Türk Devleti'dir. Hunlar ile ilgili en eski bilgiler Çin yıllıklarıdır. Hun Türklerinin ilk yurtları, Ötüken ve çevresidir. Ötüken, otlaklarının genişliğinden ve korunaklı olmasından dolayı Asya'da kurulan tüm Türk devletlerinin (Hun, Köktürk, Uygur, Kırgız) kuruluş merkezi olmuştur. Pazırık Kurganı'nda bulunan halı ile Esik Kurganı'ndaki Altın Elbiseli Adam zırhı, Hun dönemine aittir. Oğuz Kağan Destanı Asya Hunlarına aittir. Hunlar'ın bilinen ilk hükümdarı Teoman dır. Çin Seddi, M. Ö. 214'te Teoman za manında tamamlanmıştır. M. Ö. 209 yılında oğlu Mete tarafından tahttan indi rilmiştir. Mete'nin,babasıyla olan bu mücadelesi bire bir Oğuz Kağan Destanı'nın konusunu oluşturmuştur. Destandaki Karahan Teoman, Oğuz Kağan da Mete dir. METE HAN DÖNEMİ Orduda Onlu Sistem Mete Han, dünyada onlu sisteme dayalı ilk ordu teşkilatını kuran kişidir. Orduyu 10, 100, 1000 ve 10. 000 kişilik bölümlere ayırarak daha kolay sevk ve idare etmiştir. Bu sistem daha sonra bütün dünya ordularına örnek olmuştur. Bu nedenle Mete'nin tahta geçtiği M.Ö.209 tarihi, Türk Kara Kuvvetleri'nin kuruluş tarihi olarak kabul edilmiştir. Türk Devlet Geleneği Başlıyor Türk tarihinde, Kurultay ilk defa Mete döneminde kurulmuştur. İkili teşkilat yani ülkeyi ikiye bölerek yönetme anlayışı Mete Han la başlamıştır. 8 Devlet yapısındaki bu yapılanma daha sonra Asya da kurulan tüm Türk devletlerine örnek olmuştur.
Orta Asya Türk Tarihi Seferleri Moğol asıllı Tunguzlar ın toprak taleplerine karşı harekete geçerek, onları egemenliği altına almıştır. Mete Han Türkler arasında ilk defa toprak devletin temeli, milletin malıdır anlayışını getirmiştir. Türk toplumlarında, millet ve devlet olma bilinci Asya Hunlarıyla başlamıştır. İpek Yolu'nu kontrol altına almıştır. İpekYolu, Çin den başlayıp, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, İran, Kırım ve bir kolu da Türkiye den geçen ticaret yoludur. Bu yol, İpek Yolu adını XIX.yy.da almıştır. Türk soyundan gelen tüm ka vimleri egemenliği altına almıştır. Mete M.Ö. 177 yılında Çin İmparatorluğu na yazdığı mektupta Yay çeken bütün kavimleri birleştirdiğini ve onların artık Hun olduğunu... belirtmiştir. Mete 26 kavimi egemenliği altına aldığını özellikle belirtmiştir. Mete Han, Orta Asya'da Türk siyasi birliğini sağlayan ilk Türk hükümdarıdır. Mete nin Çin siyaseti Kalabalık Çin ülkesine yerleşip asimile olup yok olma tehlikesini gören Mete, Türk boylarının Çin e yerleşmelerini yasaklamıştır. Bunun yerine Çin i devamlı baskı altında tutarak ve vergiye bağlayarak Hunlar a zarar vermelerini önlemeyi amaçlamıştır. Çin'le yapılan antlaşmaya göre: Çin, yıllık vergi verecek, Mete bir Çin prensesi ile evlenecektir. Çinli prensesler Hunlar için hep tehlikeli olmuştur. Siyasi amaçlı yapılan bu evlilikler, prenseslerin yanlarında gelen hizmetkar ların aslında casus olmaları ve Hun boy larını birbirlerine düşürmelerine neden olmuştur. Önemi: M. Ö. 197 tarihli bu antlaşma, Türkler in bilinen ilk uluslararası antlaşmasıdır. Bu antlaşma aynı zamanda Doğu Asya'da yapılan ilk antlaşmadır. Hun Devletinin Zayıflaması ve Dağılması M. Ö. 58 de tahta çıkan Ho-Han Yeh, ekonomik sıkıntıları aşmak için Çin e bağımlı olunması gerektiğini savunmuştur. Kardeşi Çiçi, Çin e bağımlı olarak yaşamaya karşı çıkmıştır. ÇiÇi ilk Türk milliyetçisidir. 9
KPSS TARİH KİTABI Çiçi, Ho-Han Yeh'ten MÖ.54'te ayrılarak Hunların Batı kanadını oluşturmuştur. HUNLAR M. Ö. 54 Çiçi Batı Hunları Bağımsız Ho-Han Yeh Doğu Hunları Çin egemenliğinde Batı Hunları Çiçi nin batıya hareketi Türk tarihi açısından önemli sonuçlar doğurmuştur. Şöyle ki; Batı Türkistan yolu Türklere açılmıştır. Batıya yapılan Hun göçleri Selçuklular gibi batıda kurulan büyük Türk devletlerinin zeminini oluşturmuştur. Çiçi'nin torunları Kavimler Göçü'nü gerçekleştiren Avrupa Hunlarının temelini oluşturmuştur. Doğu Hunları Doğu Hunları, M. S. 48'de kuzey ve güney diye ikiye ayrıldılar. DOĞU HUNLARI 48 Kuzey Hunları 155 yılında Siyenpiler yıktı. Güney Hunları 216 yılında Çin yıktı. KAVİMLER GÖÇÜ VE SONUÇLARI Aral Gölü nün doğusuna yerleşen Hunlar, do ğudan devamlı göç aldılar ve nüfusları arttı. Bu artış üzerine bir kısım Hunlar, Hazar Denizi nin kuzey kesimlerine geldi. 374 te batıya hareketle nen Hunlar, ilerleyerek önce Alanları daha sonra da Alman asıllı Ostrogotları yenerek egemenlikleri altına aldı ve Kavimler Göçü başladı (375). Kırım da oturan Ostrogotlar, Romanya da oturan Vizigotları yurtlarından kovdu. Böylece Hunların harekete geçirdiği Germen, Slav ve İran asıllı, çeşitli kavimlerin birbirlerini yerlerinden atmak sure tiyle batıya doğru büyük bir kavimler ha reketi başladı. Hunların sebep olduğu bu kavimler hareketine Kavimler Göçü denir. 10
Orta Asya Türk Tarihi Kavimler Göçü nün Sonuçları 1. Kavimler Göçü ile zayıflayan Roma İmparatorluğu 395 yılında doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. 476 da Batı Roma yı yine aynı kavimler ortadan kaldırdı. Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu tüm Orta Çağ boyunca (1453) kadar varlığını sürdürdü. 2. Kavimler Göçü nün başlangıç tarihi olan 375, İlk Çağın sonu Orta Çağın başlangıcıdır. Bazı tarihçiler, Orta Çağın başlan gıcını (395) Roma nın ikiye ayrılmasını ya da Batı (476) Roma nın yıkılmasını esas alır. Oysa bu iki olayın meydana gelmesinin temel nedeni, Kavimler Göçü dür. 3. Bugünkü Avrupa nın siyasi haritası ve etnik yapısı bu dönemde şekillendi. Örneğin, Germen ka vimlerinden Angıllar ve Saksonlar, Britanya adasına gelip yerleştiler ve burada bir kısım yerli halk ile karışarak İngiliz milletini oluşturdular. Franklar Fransızları, Vizigotlar İspanyolları, Ostrogotlar İtalyanları, Germenler Almanları buna benzer şekilde oluşturdular. 4. Avrupa da Roma imparatorluğunun ortadan kalkması sonucu, Derebeylik ortaya çıktı. 5. Hristiyanlık barbar kavim ler arasında hızla yayıldı. Avrupa da Katolik kilisesi etkinlik kazandı. Skolastik düşünce gelişti. 6. Avrupa da var olan kölelik düzeni yıkıldı yerine toprağa bağlı kölelik anlayışı gelişti. 7. Avrupa ya gelen Hunlar, Avrupa Hun Devleti ni kurdu. 8. Avrupa ordularında, Hunlar örnek alınarak atlı birlikler kuruldu. 9. Avrupa da, ata binmeyi kolaylaştıran pantolon gibi kıyafetler giyilmeye başlandı. 10. Türkler deki alp tipinin karşılığı olarak, Avrupa da şövalye tipi ortaya çıktı. AVRUPA HUN DEVLETİ (375 469) Kuruluş Balamir önderliğindeki Hunlar 378'de ilk defa Tuna yı geçtiler. Roma İmparatorluğu 395'te ikiye ayrılınca Hunlar iki koldan Roma topraklarına saldırıya geçtiler. 11
KPSS TARİH KİTABI I. KOL: Kafkaslardan Anadolu ya girip Ankara, Antakya ve Kudüs ü ele geçirdi. İskitler den sonra Anadolu'ya giren ikinci Türk devleti Avrupa Hun Devleti'dir. II. KOL: Uldız önderliğindeki batı kolu Trakya ya kadar ilerledi ve Uldız, 400'lü yıllarda Macaristan merkez olmak üzere Avrupa Hun Devleti ni kurdu. ATİLLA DEVRİ Bizansla Margus ve Anatolia Barış Antlaşması yaptı ve Bizans'ı vergiye bağladı. Atilla daha sonra Batı Roma'ya karşı sefere çıktı ve Roma ordusu ile Katalan Ovası'nda savaştı. Mauriacum (Katalan Ovası) Aetus / Roma Atilla / Hun Sonuç: Savaşın kesin bir kazananı olmadı. 451 İtalya Seferi (452) Atilla bir yıl sonra 452 de Alpleri aşıp Roma toprağı Po Ovası na girdiğinde karşısına çıkacak bir Roma Ordusu kurulamadı. Atilla yı, 452 yılındaki seferinden Papa I. Leon un ricası vazgeçirdi. Avrupa Hun Devletinin Yıkılışı Hunlar için Avrupa da kalmanın zorluğunu anlayan son hükümdar İrnek, devletin Türk unsuru ile Karadeniz in kuzeyindeki düzlüklere çekildi. Avrupa Hunlarının Türk Tarihindeki Önemi Orta Asya da yer darlığı nedeniyle sıkışan Türklere Avrupa nın yolunu açtılar. Avrupa da daha sonra kurulacak olan Bulgar ve Macar Türk Devletleri'nin temelini oluşturdular. Avrupa Hunlarının Avrupa'da Yarattığı Etki: 1. Roma nın 395 te ikiye ayrılması ve daha sonra batının 476 da yı kılması yolu ile siyasi etki 2. Kavimler Göçü yoluyla etnik etki 3. Savaşlar ve dostça ilişkiler yoluyla edebi etki Bugün hâlâ Avrupada Atilla hakkında efsaneler, tiyatrolar, operalar vardır. Almanların Nibelungen Destanı, Hun Alman savaşlarını anlatır. 4. Avrupa ordularının Hun ordularını taklit etmeleri yoluyla askeri etki 5. Bozkır sanatı yoluyla estetik etki 12
Orta Asya Türk Tarihi KÖKTÜRKLER (552-743) I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) İl-Kağan unvanını alan Köktürklerin kurucusu Bumin Kağan, devletin merkezi olarak Büyük Hun Devleti nin de merkezi olan Ötüken i seçti. İkili devlet teşkilatı Bumin doğuda kağan olduğu zaman, küçük kardeşi İstemi de yabgu unvanı ile devletin batı kanadının başına geçti. I. KÖKTÜRK DEVLETİ BATI İstemi Yabgu DOĞU Bumin Kağan İSTEMİ YABGU Ak Hunların Ortadan Kaldırılması İpek Yolu nun bir kısmını elinde bulunduran Ak Hunlara karşı Sasanilerle anlaştı. Köktürkler Sasanilerle birlikte Ak Hun topraklarını paylaştılar. Köktürk-Bizans İşbirliği İpek Yolu'nun kullanımı için Sasanilerle anlaşmazlığa düşen İstemi Yabgu, Bizans İmparatorluğuna, 568 yılında bir elçi gönderdi. Bu heyet Bizans a Orta Asya dan giden ilk resmi Türk heyetidir. Anlaşan iki taraf Sasanilere karşı harekete geçti. Bu anlaşma tarihteki ilk Türk-Bizans ittifakıdır. 13
KPSS TARİH KİTABI Köktürk Devleti nin İkiye Ayrılması (582) 582 de Batı Köktürkler Doğu Köktürkler den kesin olarak ayrıldı. Bu ayrılma Köktürkleri zayıflattı. Kısa bir süre sonra hem Batı (630) hem de Doğu (659) Köktürkler'i Çin egemenliği altına girdi. II. KÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (682-743) II. Köktürk Devleti 682 yılında Köktürk hanedan soyu Aşina dan gelen Kutluk Kağan tarafından Ötüken de kuruldu. Kutluk Kağan kısa zamanda, akıl hocası Tonyukuk ile birlikte devleti yeniden teşkilatlandırdı. Bu sebeple Kutluk Kağan a ili, devleti derleyip, toplayan anlamında İl-teriş unvanı verildi. Türk tarihinde bağımsızlık mücadelesi sonucunda kurulan ilk Türk devleti, Köktürk Devleti dir. Kutluk Kağan ordu ve diplomasi işlerini vezir Tonyukuk a bıraktı. Vezir Tonyukuk, Türk tarihinin ilk veziridir. BİLGE KAĞAN II. Köktürk devletinin en parlak dönemi onun dönemidir. Bunun en önemli sebebi Tonyukuk, Bilge ve Kültigin in uyumlu çalışmasıdır. Bilge Kağan > Hükümdar Kültigin > Ordu komutanı Tonyukuk > Vezir Bilge Kağan Budist rahiplerin etkisinde kalmıştır. Tonyukuk ise bu dinin Türk yaşam tarzına ters düştüğünü söyleyerek karşı çıkmıştır. 725 te Tonyukuk 731 de Kültigin 734 te de Bilge Kağan ölmüştür. Hepsi adına anıt dikilmiştir. Bu anıtlar Orta Asya Türk tarihine ışık tutan, Orhun Abideleri dir. Yıkılış Karluklar Basmiller Uygurlar 743'te birleşip Kutluk Devletini yıktılar. Köktürk Devleti 1 nin Türk Tarihindeki Önemi 1. Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. 2. Alfabe kullanan ilk Türk devletidir. 14
Orta Asya Türk Tarihi 3. Yazılı belge (Köktürk Kitabeleri) bırakan ilk Türk devletidir. 4. Devlet teşkilatı bakımından diğer Türk devletlerine örnek oldular. 5. Orta Asya da, Yakut ve Ogur Türkleri haricinde tüm Türk kavimlerini aynı bayrak altında topladılar. 6. Türklerde devlet ve millet olma bilincini geliştirdiler. 7. İran daki Sasaniler i zayıflatıp, İslamiyetin Orta Asya ya kadar ilerlemesini kolaylaştırdılar. 8. Batı Türkistan'ın Türkleşmesini sağladılar. 9. Ergenekon ve Bozkurt Destanlarını yarattılar. UYGURLAR (744-840) Kuruluş Devlet Ötüken de kuruldu. Ancak devletin kurucusu Kutluk Kül Bilge Kağan, Ordu Balık (Karabalagasun) şehrini kurarak burasını devletin merkezi yaptı. Ordu Balık şehri tarihte kurulan ilk Türk şehridir. Uygurların Türk Tarihindeki Önemi 1. Toplu halde yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. Yerleşik yaşama geçildiğine kanıt sayılacak göstergeler; Halktan toprak ve konut vergisi alınması Sulama kanallarının yapılması Su değirmenlerinin kurulması Sabanın kullanılması Orak ve tırpanın kullanılması Mimari eserlerin bırakılması Arşiv (Kitap) belgelerinin bırakılması Matbaa kullanılması 2. Türkler de şehircilik hayatını, kent ve kasaba kültürünü başlatmışlar, Ordubalık, Beşbalık, Karahoca, Turfan gibi şehirler kurmuşlardır. 15