TEHLİKELİ ATIKLAR VE KONTROLÜ. Tehlikeli Atıkların Tanımlanması Ve Kaynakları

TEHLİKELİ ATIKLAR VE KONTROLÜ Tehlikeli Atıkların Tanımlanması Ve Kaynakları

ATIK NEDİR? Atık en basit tanımı ile ihtiyaçlarımızı karşılamak üzere kullandığımız maddelerin, o an için kullanılmayan veya kullanıldıktan sonra atılan kısmıdır.

Yapıları Bakımından Atıklar Atıkları yapılarına göre 3 grupta incelemek mümkündür. Sıvı atıklar Katı atıklar Gaz atıklar

Yapıları Bakımından Atıklar Atıkları yapılarına göre 3 grupta incelemek mümkündür. Sıvı atıklar Katı atıklar Gaz atıklar

Sıvı Atıklar Kimyasal yapısı gereği, akışkan özellikler gösteren, içerdiği yabancı maddeler nedeniyle zararlı ve zararsız çevresel etkilere sahip olan atıklardır. Sıvı atıklar genellikle kentsel kullanımlar ve endüstriyel üretim süreçleri sonucu ortaya çıkmaktadırlar.

Katı Atıklar Katı atıklar evsel, ticari ve endüstriyel işlevler sonucu oluşan ve tüketicisi tarafından artık işe yaramadığı gerekçesiyle atılan, ancak çevre ve insan sağlığı yanı sıra diğer toplumsal faydalar nedeniyle düzenli bir biçimde uzaklaştırılması gereken maddeler olarak tanımlanabilir. Katı atıklar, bir yere atılarak ya da gömülerek yok edilmesi gereken maddelerden ziyade daha çok geri kazanılması gereken kaynaklar biçiminde değerlendirilmeye başlanmıştır.

Gaz Atıklar Katı, sıvı ve gaz yakıtların yakılması sonucu ortaya çıkan ve solunum yolları rahatsızlıkları, sindirim sistemi bozuklukları, korozyon, kanserojen etki, asit yağmurları gibi olumsuz etkilere yol açabilen nitelikteki gaz atıklar şunlardır. Partikül şeklindeki kirletici emisyonlar Kükürt oksitleri ve hidrojen sülfür Azot oksitler Karbon monoksit Hidrokarbonlar Klor gazı ve halojenli bileşenler Organik hidrokarbonlar

KAYNAKLARI BAKIMINDAN ATIKLAR Evsel Atıklar Endüstriyel Atıklar Ticari ve Kurumsal Atıklar Tarımsal (Zirai) Atıklar Özel Atıklar

EVSEL ATIKLAR Günlük faaliyetler sonucunda ev ortamında oluşan her tür artık ve atıklar evsel atık olarak ele alınmaktadır. Mutfak ve yemek atıkları, kağıt, ambalaj malzemeleri, kül, cüruf, ev eşyası kırıkları (cam, porselen, toprak, demir vb.) gibi zararsız atıkların yanında piller, florasan ampüller, eski aküler, yanık motor yağları, eski ilaçlar, haşere ilacı kalıntıları gibi zararlı atıklar da evsel kullanım sonucu oluşan atıklar içinde değerlendirilmektedir. Bu atıkları oluşturan malzemelerin büyük bir kısmı tehlikeli değildir. Bu maddelerin bir çoğu kısmi olarak ekonomiye geri kazandırılarak değerlendirilebilir. Tehlikeli olanlar da dikkatli bir şekilde konutlarda ayrılmalıdır.

*Evsel Atıkların Yaklaşık % 0.5-1 i tehlikeli atıktır. Yaygın olarak kullanılan tehlikeli evsel atıklar : Boya ve Çözücüler, Herbisitler, Tahta Koruyucu Kimyasallar, Mineral Yağlar ve Bileşikleri, İlaçlar, Piller ve Akümülatörler, Sıhhî Kimyasallar, Asitler ve Bazlar, Katı ve Sıvı Kimyasallar. Bu tehlikeli atık grubunun en önemli miktarı, boya ve çözücüler (%45), pil ve akümülatörler (%16) tarafından oluşturulur. Boya ve çözücüler ile akümülatörlerin geri dönüşümü mümkündür.

Elektronik ofis ve ev aletleri, beyaz eşya: Televizyon ve Radyo (PCB içeren kondansatörler) (PCB:bir grup aromatik klorlu bileşik olan poliklorlu bifenillere verilen addır.) Bilgisayarlar Kopyalama Aletleri Buzdolapları ve Derin Dondurucular Çamaşır Makineleri (PCB içeren kondansatörler) Neon Işıkları (PCB içeren kondansatörler, cıva) Pille Çalışan Küçük Aletler (alarm saati gibi)

ENDÜSTRİYEL ATIKLAR Ticari işletmelerin ve kurumların faaliyetleri sonucu ortaya çıkan atıklardır. Bu atıklar organik madde taşıması açısından evsel atıklar kadar zengin değildirler. Bu nedenle evsel atıklardan daha yavaş bozulur ve parçalanırlar. Endüstriyel atıklar kaynaklarına göre iki grupta incelenebilir: 1. Endüstriyel birim, işlem ve süreçlerden kaynaklanmayan atıklar (Cam, kağıt, tahta ve metal gibi çeşitli ambalaj atıkları ile bazı süprüntü artıkları vb.) 2. Endüstriyel işlemler veya süreçler sonucu ortaya çıkan atıklar; (yoğun bir çamur niteliğinde olan ve zararlı olarak nitelenen atıklar)

TARIMSAL ATIKLAR Bitkisel ve hayvansal ürünlerin elde edilmesi ve işlenmesi sonucunda ortaya çıkan atık ve artıklardır. Bu tip atıklar çiftliklerden, tarlalardan, bağlardan ve benzeri zirai alanlardan kaynaklanır. Genelde bitkisel atıklar ile sulama atıklarını içerir.

TİCARİ VE KURUMSAL ATIKLAR Ticari işletmelerden ve kurumlardan ortaya çıkan atıklardır. Okullardan, mağazalardan ve ofislerden toplanan atıklar bu grup içindedir.

ÖZEL ATIKLAR Yasal olarak evsel katı atık sınıfı dışında kalan, ancak evsel atıklara göre farklı yöntemlerle toplanması, taşınması, işlenmesi ve bertarafı gereken atıklardır. Söz konusu atıkları tekrar değerlendirmek ve bertaraf etmek için bazı ek önlemlere ve özel yöntemlere gerek duyulmaktadır. 2005 Tarihli Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nde özel atıklar EK lerden çıkarılıp ayrı bir başlık altında yürürlük maddeleri arasında düzenlenmiştir (md.48). Yeni yönetmelikte özel atık kapsamında değerlendirilen atıklar, maden atıkları, yağ ve sıvı yakıt atıkları, kullanılmış pil ve aküler, insan ve hayvan sağlığı ve/veya bu konulardaki araştırmalardan kaynaklanan atıklar ile kullanılmış lastiklerdir.

ZARARSIZ ATIKLAR Zararlı ve tehlikeli atık kapsamına girmeyen organik ve inorganik atıklardır. Mutfak ve yemek atıkları, karton, kağıt, kül, metal, cam, plastik, inşaat ve hafriyat atıkları ile diğer sentetik atıklar bu grup içinde değerlendirilmektedir.

ZARARLI ATIKLAR Çevre ve insan sağlığına yönelik olası olumsuz etkilerinin önlenmesi amacıyla uzaklaştırılmaları sürecinde, özel işlemler gerektiren biyolojik, kimyasal ve fiziksel özellikte yanıcı-yakıcı-zehirleyici, yok edici veya diğer bir madde ile etkileşimi sonucu zararlı ve tehlikeli olabilen asit, kurşun, cıva, arsenik bileşikleri, kendiliğinden tepkimeye girebilen reaktif atıklar ile tarım ilaçları, kadmiyum bileşikleri ve radyoaktif maddelerdir. Bir diğer tanıma göre zararlı atıklar, suda çözünerek veya gazlaşarak taşınan tehlikeli ve zararlı maddeler ile kısa sürede solunum, sindirim veya deri absorbsiyonu (emilimi) ile akut toksisite (zehirlilik) veya uzun süreli kronik toksisiteye yol açan, kanserojen veya teratojen etki yapan, çevrede tehlike yaratan maddelerdir.

ZARARLI ATIKLAR Dünyada 1960 yılına kadar Tehlikeli ve Zararlı Madde kavramı çok sıklıkla kullanılmamaktaydı. Birinci Dünya Savaşı sonrasında, özellikle 2. Dünya Savaşı döneminde çok çeşitli amaçlara hizmet eden ve kapitalizmin ve sömürü sisteminin yaygınlaşması için çoğu kez yüksek öldürücü ve yok edici kapasiteye sahip kimyasal madde üretimi hızlanmıştır. 1940-1950 yıllarında yaşanan bu olgu sentezlenen kimyasalların pek çok alana aynı ve/veya farklı amaçlarda sınırsız kullanımı sonucunda ilk etkiler 1960 larda görülmeye başlanmıştır.

Tehlikeli Madde: Yaşayan organizmalara, malzemelere, yapılara veya çevreye tehlike olabilecek potansiyeli olan maddedir. Bu tehlikeler canlılara patlayıcı veya yanıcı, korozyon, toksik veya ölümcül etkisi olmasıdır. Tehlikeli Atık: Atık hale gelen tehlikeli madde veya bir tehlikeli atıkla etkileşim sonucunda tehlikeli hale gelen maddedir.

Tehlikeli ve Zararlı Maddelerin Atıkları, Düşük dozlarda bile insanlar ve hayvanlar için öldürücü, İnsan ve diğer canlı formlar için toksik, kanserojen, mutajen ve teratojen etkiye sahip, Düşük sıcaklıklarda alevlenebilme özelliği olan, Patlayıcı, korozif ve reaktif maddelerdir.

Tehlikeli Atık Karakteristiği Bir atığın tehlikeli atık olarak değerlendirilebilmesi için atığın sahip olması gereken bazı karakteristikler belirlenmiştir: Yanıcı ve tutuşabilir olmak, Kendi kendine tepkimeye girmek, Patlayıcı olmak Çürütücü ve paslandırıcı olmak Radyoaktif özellikler göstermek Bulaşıcı olmak Tahriş edici olmak Hassas olmak

Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı (EPA) da bir atığın tehlikeli atık olarak değerlendirilebilmesi için dört özellik belirlemiştir. Bunlar: Yanabilir olma, Çürütücü ve paslandırıcı olma Tepkimeye girme Zehirli olmadır.

Herhangi bir atığın ekolojik sistemdeki canlılar için tehlikeli ve zararlı olup olmadığına; Memeli hayvanlar için akut ve kronik toksisite (zehirlilik) Bakteriler için akut toksisite Balıklar ve kuşlar için akut toksisite Biyolojik ayrışabilirliği ve ayrışabilirlik sınırı, gibi deneyler yapıldıktan sonra karar verilebilmektedir.

TEHLİKELİ ATIKLAR VE KONTROLÜ Hızla artan nüfus, plansız endüstrileşme ve sağlıksız kentleşme, nükleer denemeler, bölgesel savaşlar, tarımda verimi arttırmak amacıyla kullanılan bitki koruma ilaçları, yapay gübreler ve kimyasal maddeler giderek çevreyi kirletmeye başlamış, bunun sonucu olarak, büyük oranda kirlenen hava, su ve toprak, canlılar için zararlı olabilecek boyutlara ulaşmıştır. Bu zarar ve riskleri en aza indirmek, atıkları geri kazanmak, verimliliği arttırmak, maliyeti düşürmek, iş gücü yaratmak ve en önemlisi çevre kirlenmesini önleyici önlemler almak atık yönetimi ile olanaklıdır.

Tehlikeli Atık Yönetimi Atıkların tanımlanmasını, saptanmasını, arıtılmasını, uzaklaştırılmasını, çevresel etkilerini, taşınması ve depolanmasını içeren bir yönetim sistemidir.

Kaynakları Bakımından Atıklar Çevreye zarar veren atıklar, kaynakları bakımından 3 ana grup altında toplanmaktadır. Tehlikeli Atıklar Evsel Atıklar Özel Atıklar

Tehlikeli Atıklar Tehlikeli atıklar, teknolojik gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan çevre ve insan sağlığını tehdit eden endüstriyel nitelikli atıklardır. Dolayısıyla bu tür atıklar doğrudan alıcı ortama verilememektedir. Dünyada üretilen endüstriyel atıkların yaklaşık %10 u gelişmekte olan ülkelerden kaynaklanmaktadır. Gelişmiş ülkelerde ise binlerce imha tesisi bulunmasına rağmen, bu tür tesisler çok pahalıya mal olmakla birlikte coğrafi koşullar ve kamuoyu tepkisi nedeniyle tehlikeli atıkların başka ülkelere satılmadı ya da yasadışı yollarla sokulması suretiyle bertarafına gidilmektedir.

Zararlı atıkların tanımında iki ana yaklaşım vardır Çevresel etkileri yönünden yaklaşım: Atığın zararlı/tehlikeli olma özellikleri çevredeki zararın ortaya çıkma süresi ile ilgili olarak iki kısımda ele alınır. Bunlar: - Kısa sürede oluşan zararlar (akut zararlar): Ağız, solunum veya deride absorpsiyon yoluyla oluşan zehirlilik, aşındırıcılık, deri veya göze temas ile oluşan zararlar, yangın veya patlama tehlikesi. - Uzun sürede oluşan zararlar (kronik zararlar): Sürekli maruz kalma ile oluşan kronik zehirlilik, kanserojenlik, biyolojik ayrışabilirlik veya biyolojik işlemlere direnç, yüzey veya yer altı sularını kirletici potansiyel veya kötü kokular gibi estetik olarak istenmeyen özellikler. Atık özellikleri açısından yaklaşım: Tutuşabilirlik, koroziflik, reaktiflik ve zehirlilik özelliklerinden bir veya bir kaçına sahip olması şeklindedir.

Tehlikeli Atık Türlerinin Gruplandırılması 1- Evsel Nitelikli (Tehlikeli Olmayan) Atıklar : Yasal olarak, Tehlikeli Atık sayılmayıp, normal belediye hizmeti ile ayırma yolu ile geri kazanılabilen, toplanıp, taşınıp evsel çöp depolama sahalarında bertaraf edilebilen, kompost yapılabilen veya yakılabilen evsel veya endüstri kökenli atıklar. 2- Özel Atıklar : (tehlikesiz/tehlikeli ara kategori atıkları) Yasal olarak evsel katı atık sınıfı dışında kalan; ancak evsel atıklara göre farklı yöntemlerle toplanması, taşınması, işlenmesi ve bertarafı gereken atıklardır. Yönetmelikte bu atıklar; tıbbi atıklar, atık yağlar, tarama çamurları, jips, ve yakma fırını külleri olarak verilmektedir.

Tehlikeli Atık Türlerinin Gruplandırılması 3- Tehlikeli Atıklar : Evsel ya da sanayi kökenli olabilen ve de yasal olarak tehlikeli sınıfına giren, toplanmaları, taşınmaları ve bertarafları için ilave insan sağlığı ve çevre koruma önlemleri alınan atıklar. Bu atıklar evsel atık depolama tesislerinde bertaraf edilmemelidirler. 4-Radyoaktif atıklar : Araştırma, tıp ve teknoloji uygulamalarından çıkan radyoaktivite taşıyan atıklar. Bu atıkları, nükleer santraller ve nükleer silahlarla ilgili çalışmalardan çıkanları Yüksek Radyoaktiviteli ve araştırma merkezleri ve hastanelerden çıkanlar ise Düşük Radyoaktiviteli olarak iki alt gruba da ayrılabilirler. Bu atıkların bertaraf edilecek miktarları, mümkün olduğunca, geri kazanma yöntemleri ile azaltılmalıdır. Bu tür atıkların tehlikeli atık depolama tesislerinden de daha fazla güvenlikli bertaraf tesislerinde depolanmaları gerekmektedir.

Tehlikeli Atıkların Kimyasal Gruplandırması *İnorganik Atıklar - Asidik ve bazik atıklar - Siyanürlü atıklar -Ağır metal içeren atıklar -Asbest kalıntıları - Diğerleri *Madeni Yağ Atıkları *Kimyasal Kökenli Organik Atıklar - Kirlenmiş klorlu solventler (Halojenler) - Klorsuz solvent atıkları - PCB'li atıklar - Boya ve reçine atıkları - Biosid ve Pestisidler - Diğer kimyasal kökenli organik atıklar * Biyolojik Kökenli Organik Atıklar *Özel Atıklar (Büyük miktarlardaki az tehlikeli atıklar) *Enfekte Atıklar

Sanayi Sektörleri ve Atık Türleri

TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ Patlayıcı : Patlayıcı madde veya atık, kendi başına kimyasal reaksiyon yoluyla belli bir sıcaklık ve basınçta hızla gaz oluşmasına ve çevresindekilerin zarar görmesine neden olabilecek katı veya sıvı halde madde veya atık demektir.

TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ Parlayıcı : Parlayıcı kelimesi tutuşabilen kelimesiyle aynı anlamdadır. Parlayıcı sıvıları kapalı hazne deneyinde 60.5 C, açık hazne deneyinde ise 65.6 C ın altındaki sıcaklıklarda parlayıcı ve buhar bırakan sıvılar, sıvı karışımları, çözeltide veya süspansiyonda katı madde içeren maddelerdir. Patlayıcılar sınıfının dışında olup da taşınmaları sırasında karşılaşılacak koşullarda kolayca tutuşabilen veya sürtünme nedeniyle alev almaya neden olabilen katılar ya da katı atıklardır. Kendiliğinden yanmaya müsait katılar veya atıklar.

TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ Oksitleyici : Kendilerinin yanıcı olup olmamasına bakılmaksızın, oksijen verme yoluyla diğer maddelerin yanmasına neden olan veya katkıda bulunan madde veya atıklardır. Organik Peroksitler : Çift değerlikli O-O yapısına sahip organik maddeler veya atıklar kendi kendine hızlanan ekzotermik(ısı veren) bozulmaya uğrayabilecek olan ısıl açıdan dengesiz maddelerdir.

TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ Zehirli (Akut) : Yutulması, solunması veya deri ile temas etmesi durumunda ölüme, ciddi şekilde yaralanmaya veya insan sağlığının zarar görmesine neden olabilecek maddeler veya atıklardır. Enfeksiyonel Maddeler : İnsanlarda veya hayvanlarda hastalıklara yol açtığı bilinen veya şüphelenilen zararlı mikroorganizmaları veya bunların toksinlerini içeren maddeler veya atıklardır.

TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ Korozif Maddeler : Canlı dokuyla teması halinde kimyasal olarak dokuya ciddi zararlar verebilen veya sızıntı halinde diğer mallara ya da ulaştırma amaçlarına zarar verebilen hatta tümüyle tahrip edebilen veya başka türden tehlikeler yaratabilen maddeler veya atıklardır. Hava veya suyla temas halindeki tehlikeli sayılacak toksik gazlar bırakabilecek maddeler veya atıklardır. Toksik (Gecikmiş veya Kronik) : Yutuldukları, solundukları ya da deriden içeri girdikleri takdirde kanserojen etkiler de dahil olmak üzere kronik etkilere yol açabilen maddeler veya atıklardır.

TEHLİKELİ ATIK ÖZELLİKLERİ Ekotoksik : Serbest halde bulunmaları durumunda, biyoakümülasyon yoluyla çevre üzerinde ani veya gecikmeli olarak olumsuz etkiler yaratan veya yaratabilecek olan ve/veya biyotik sistemlerde toksik etkiler yaratan veya yaratması olası olan maddeler veya atıklardır. *Biyoakümülasyon : Bir kimyasal maddenin herhangi bir besin zincirine girerek canlılarda birikmesi. Bertaraf edilmelerinden sonra herhangi bir yoldan, yukarıda sıralanan özelliklerden herhangi birine sahip bir diğer maddenin oluşumuna neden olan maddelerdir.

TEHLİKELİ ATIK KAYNAKLARI Zararlı atıklar, üretilen miktar yönünden iki kısımda incelenmektedir. *Küçük miktar zararlı atık üreticileri *Büyük miktar zararlı atık üreticileri

TEHLİKELİ ATIK KAYNAKLARI Miktar açısından bu ayrım, kaynak bazında belirli bir süre için belirlenen atıklara uygulanmaktadır. Küçük miktar zararlı atık üreticilerinin EPA (Environmental Prorection Agency) ya göre tanımı aşağıdaki gibi özetlenebilir. *Aylık 100 kg dan fazla ancak 1000 kg dan daha az akut zararı olmayan atıklar *Aylık 100 kg dan az ancak akut zararlı olarak arıtım proseslerinden gelen konsantre atıklar *Aylık 1 kg dan az çıkan zararı olan atıklar

TEHLİKELİ ATIK KAYNAKLARI Zararlı atıklar kaynak açısından temel olarak iki ana başlıkta sınıflandırılmaktadır. Bunlar; -Kaynağı belirsiz atıklar (yaygın kaynak) -Kaynağı belirli atıklar (noktasal atıklar)

TEHLİKELİ ATIK KAYNAKLARI Zararlı atık kaynaklarının en büyük bölümünü endüstriyel atıklar oluşturmaktadır. Bu nedenle en önemli kaynak bazında ayrım endüstriyel zararlı atıkların sınıflandırılmasında yapılmaktadır. Buna göre, zararlı atık kaynaklarını; -Endüstriyel zararlı atık kaynakları -Endüstriyel olmayan zararlı atık kaynakları Şeklinde toplamak da mümkündür. Endüstriyel zararlı atık kaynaklarının büyük bölümünü ise kimyasal madde üretimlerinin ve bunlarla ilişkili endüstrilerin oluşturduğu görülmektedir.

Tehlikeli Atıkların Üretilmesi, Arıtımı ve Uzaklaştırılması