Osmanlı Tıbaat ve Matbuat Hayatında (1567-1908) Ermeniler

Osmanlı Tıbaat ve Matbuat Hayatında (1567-1908) Ermeniler Ali Birinci* Kısaca icadının üzerinden yarım asır bile geçmeden hudutların içine girişine müsaade edildiğine göre devletin bu kuruma karşı olmak gibi bir temel tavrından bahsetmek mümkün değildir ve ilk matbaanın Osmanlı ülkesinde görünmesi Garp dünyasından pek fazla bir zaman aralığına sahip değildir. İspanya dan Engizisyon zulmünden Osmanlı ülkesine sığınan Yahudilerin getirdiği matbaa ilk olarak 1494 senesinde 4 İstanbul da çalıştırılmaya başlatıldığı zaman devletin bu matbaaya karşı bir tavrı bahis mevzuu olmamıştır. Daha sonra Ermeni ( 1567) 5 ve 17. asırda, 1627 senesinde, Rum matbaaları 6 İstanbul da açılmıştı. Bu arada 1610 senesinden itibaren Lübnan da Maruni keşişleri tarafından Mezamir (Psautier) basıldığı hakkında da bilgi bulunmaktadır. Yine Suriye de, bilhassa 1706 senesinden itibaren hızlanan bir matbaacılık faaliyeti olduğu, geniş bir şekilde, Wahid Gdoura tarafından ortaya konulmuştur. 7 Osmanlı Devleti nde matbaacılığın hikâyesi çeşitli kısımlar hâlinde yazılmış ise de bir bütün hâlinde henüz ortaya konulmamıştır 1. Halbuki bu hikâyenin çok cazip ve hâlen çok meçhûl sayfaları bulunmaktadır 2. Bu hikâyenin en cazip sayfaları bilhassa matbaacılığımızda yaptıklarıyla dikkati çeken Ermeni vatandaşlarımızın bu yeni meslek vâdisindeki icraatlarıdır. 1- Matbaanın Osmanlı Devleti ne Girişi Matbaanın Osmanlı hudutları dahiline girişi 3, Avrupa da yaygınlaşmasından az bir müddet sonra gerçekleştirilmiş ve bu âletin bizatihî kendisine, hususî bir şekilde, devletin muhalefeti bahis mevzuu olmamıştır. Muhalefet gibi takdim edilen hâdiselerin daha etraflı bir şekilde yorumlanması gerektiği açıktır. 1727 senesinde, Müteferrika Matbaasının kurulmasıyla matbaacılık sahasına Türkler de girmiş oldu ve böylece devletin bir bakıma bütün tebaası bu sahada faaliyette bulunmağa başladı. 2- Matbaacılık Sahasında Ermeni Unsuru İstanbul da Ermeni matbaacılığının ilk ismi olan Tokatlı Apkar ın 1567 senesinde başlayan çalışmaları bu yeni sanatın ilk ilk (*) Prof. Dr., Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü Müdürü. Eski Türk Tarih Kurumu Başkanı. (1) Bu yazının malzemesini toplarken pek çok kişinin yardımını gördüm. Bunlardan Devlet Arşivleri nden dostlarım muhterem İlhan Ovalıoğlu ve Dr. Mustafa Küçük ile sahaf dostlarım Nedret İşli, Püzant Akbaş ve Nebi Akgüngör bilhassa zikre değer. (2) Bu yazımızın ikinci kısmı Ermeni kitapçılar ve üçüncü kısmı ise Ermeni mevkuteleri olacaktır. Ayrıca bu yazımızın merkezinde İstanbul da Ermeniler vatandaşlarımız tarafından, bilhassa 19. Asırda kurulan matbaalar bulunmaktadır. (3) Matbaanın Osmanlı Devleti ndeki durumu hakkında ansiklopedi maddeleri için: Basım, Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1951, C.V, s. 310-338. Bu madde Osman Ersoy a göre (Türkiye ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara, 1959, s. 5) Adnan Erzi tarafından yazılmıştır. Son bir ansiklopedi maddesi: Kemal Beydilli, Matbaa, TDV. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2003, C. 28, s. 105-110 (4) Avram Galanti, Türkler ve Yahudiler, İstanbul, 1947, s. 100. Ancak Giambattista Toderini, İstanbul da İbranice basılmış bir çocuk kitabının ismini vermektedir: Türklerin Yazılı Kültürü (Çev. Ali Berktay), İstanbul, 2012, s. 243 (5) Selim Nüzhet Gerçek, Türk Matbaacılığı, İstanbul, 1939, s. 28-29 (6) İlk Rum matbaasının kurucusu Nicodème Metaxas ismi için: Nicéphore Moschopoulos, La Presse Dans La Renaisssance Balkanique, Athènes, 1931, s. 30 (7) Paul Dupont, Histoire de L İmprimerie, Paris, 1854, C. 1, s. 515; Wahid Gdoura, Le Début de l İmprimerie Arabe à İstanbul et en Syrie: Evolution de l Environnement Culturel ( 1706-1787), Tunis, 1985, s. 60-62. Bu iktibas şu yazımızdan alınmıştır : Osman Bey ve matbaası, Müteferrika, Sayı. 39 (Yaz 2011-1), s. 4 1

2 ürünlerini vermiş ve İstanbul da basılmış ilk beş kitap matbuat âleminde zuhur etmişti 8. Bundan yirmi sene sonra matbaasını Roma ve Venedik ten sonra İstanbul a taşıyan rahip Yovhannes Ankivrac i, çok hususî siyasî ve teknik şartlardan olayı bir basma faaliyetinde bulunamamıştır 9. Ancak bundan sonra Osmanlı matbaacılığında Ermeniler gittikçe artan bir derecede bir mevki kazanmışlardır. 3- II. Abdülaziz Devrine Kadar Matbaacılığımızda Ermeniler Abkar dan tam yüz on sene sonra Ermeni matbaacılarının ikincisi olarak zikredilen isim, ilk defa 1677 senesinde matbaasını açan tarih ve coğrafya âlimlerden Eremya Çelebi Kömürciyan (1635-1695) olmuştur. 1677-1678 senelerinde çalışan bu matbaa uzun ömürlü olmamış ve sadece iki kitabın basılmasını gerçekleştirmiştir 10. Ancak bu başlangıç artık hiç mola vermeyen ve gittikçe artan bir hızla matbaacılık gibi yeni mesleğin temellerini atmış ve tekâmülünü başlatmıştır. Matbaacılığın üçüncü ismi Merzifonlu Kirkor olarak tespit edilmiştir. Eremya Çelebi Kömürciyan dan kalan matbaa âlet ve harfleri ile işe başlamış ve matbaacılığı deneme yoluyla ve sebatla öğrenen Kirkor ilk kitabını 1698 de basmaya muvaffak olmuştur 11. 17. Asırda İstanbul da 80 bin civarında Ermeni nüfus bulunuyordu ve şehir Ermeni yayıncılığının ve matbaacılığının bir merkezi hâline gelmişti 12. Bu asrın başlarında Sulumanastır rahiplerinden Haçadur un Ermeni matbaalarının kapatılmasına sebeb, yâni Katolik propagandası olan kitaplar bastırması matbaacılığı muvakkat bir şekilde sekteye uğratmış ve gelişmesini durdurmamıştı. İfade edildiğine göre Sultan II. Mustafa nın saltanatında (1695-1703) 1701 senesi Temmuz ve Ağustos aylarında İstanbul da Galata da iki mahâlde ve Valde Hanın nda bazı müfsidler yeni basma peyda ve Ermeni taifesinin kitapların tağyir ve yeniden bazı ilhak ile basma peyda idüb Ermeni tayifesinin arasınayayub ihtilâl ve tefrikaya bais fesad ve habasetleri zahir olmağla buna cesaret edenlerin yakalanması Âsitâne kaymakamına yazılmış (Temmuz 1701) bunun müsebbebi olan rahip Haçadur yakalanmış ise de firar etmiş ve bunun üzerine Valde ve Vezir hanlarında ve sair yerlerde bu misüllü kitap basmacılarının araştırıp bi l-külliye âletlerinin yakılması ve kâr-hânelerinin iptali, Sadâret Kaymakamına, emredilmişti (Ağustos 1701) 13. 18. Asır boyunca da Ermeni matbaaları çoğalmaya devam etmişti. İfade edildiğine göre 1696 ve 1701 senelerinde İstanbul da kendiliğinden dört matbaa kurulmuştu ve bundan sonra bu matbaalar tarafından küçümsenemeyecek miktarda kitap basılmıştı 14. İstanbul a 1787 senesinde gelen Giambattista Toderini, Yahudi ve Ermeni matbaaları bugün de açıktır ve kitap basmaya devam etmektedirler demekte ve çalışmaları hususunda herhangi bir müşkilâta işaret etmemektedir 15. Ermeni matbaalarının kuruluşları ve sahipleri hakkında ilk defa 1912 senesinde Ermenice basılan ve son zamanlarda tercümesi basılan bir kitap (Teotig, Ermeni Matbaacılık Tarihi, s. 76-172) 16 geniş bir bilgi temin (8) Raymond H. Kévorkian, Le Livre imprimé en milieu arménien ottoman aux XVI e siècles, Livres et Lecture dans le monde ottoman, Paris, 1999, s.174. Kévorkian ın 16 ve 17. Asırlarda İstanbul daki Ermeni matbaaları ve basılan kitaplar hakkında verdiği bilgiler için: Les İmprimés Arméniens de XVIe Et XVIIe Siècles, Paris, 1987, s. 18-19, 30-31. Hasan Refik Ertuğ kitabında ( Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi, İstanbul, 1970, C.I,s.92 (9) Raymond H. Kevorkian, agm, s. 174 (10) Hayatı ve matbaacılığı hakkında bilgi için: Teotig, Ermeni Matbaacılık Tarihi (Çev. Sirvart Malhasyan-Arlet İncidüzen), İstanbul,2012, s. 74; Daha geniş bilgi için: Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi ( Tercüme ve tahşiye eden: Hrand D. Andreasyan- Yeni notlarla yayıma hazırlayan: Kevork Pamukciyan), İstanbul, 1988, s. IX-XXI (11) Hayatı ve matbaacılığı için: Teotig, s. 74-76 (12) Bu hüküm Kévorkian a aittir: agm, s. 176-179 (13) Bu vesikaların metni için: Ahmet Refik (Altınay), Hicrî On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200), İstanbul, 1930, s. 32-33. Ahmet Refik, bu hâdiseyi daha sonra yazdığı başka bir kitabında tafsilâtıyla anlatmıştır: Eski İstanbul, İstanbul, 1931, s.131-134. Osman Fevzi, Tarihçe-i Tıbaat (İstanbul, 1925, s. 19) isimli eserinde, İhtifalci Ziya nın künyesine vermediği bir yazısına dayanarak, 1698 senesinde Ermeniler tarafından getirilen bir matbaanın yeniçeriler tarafından tahrip edildiğini yazmaktadır. (14) Kévorkian, Les İmprimés Arméniens 1701-1850, Paris, 1989, s. 21-29 (15) Giambattista Toderini, age, s. 244 (16) Bu kitapta matbaaların ve sahiplerinin isimleri Ermeni okunuşuna, kitaptaki şekliyle, göre yazılmıştır. Bu kitabın çok kısa bir hülâsası yapılarak yazılmış kaynaksız bir ansiklopedi maddesi için : Vağarşag Seropyan, Ermeni basımevleri, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, 1994, C.3, s. 181-183. Arsen Yarman tarafından dipnotsuz ama kısa bir Kaynaklar listesi vererek yazdığı Ermeni Yazılı Kültürü (İstanbul, 2012, 365 s) faydalı bilgiler vermektedir.

etmektedir. Burada bu matbaaların ismen bile zikr edilmesi bir fikir verebilir. Ancak kitabın işaret edilen sayfalarında matbaa sahipleri hakkında da kıymetli ve başka Türkçe mehazlarda bulunmayan bilgiler de verilmektedir. Bu devirde ve daha sonra İstanbul da 1912 senesine kadar kurulan matbaalar bu kitapta şöyle sıralanmaktadır:1-asdvadzadur Akulyats Taşdestvo, 2- İsimsiz,3- Eçmiadzin ve Surp Sarkis Zoravar matbaası, 4- Hacı Asdvadzadur Tıbir (s. 76-78), 5- Sarkis Tıbir, 6-Diratsu Kevork Sarkisyan, 7- Hacı Mardiros Tıbir (s. 78-79,Sarkisyan ya da Püzantyan),8- Ladinalı Bedros (80), 9- Tokatlı Rahip Sarkis, 10- Yeni ve Yetersiz Matbaa, 11- Diratsu Parseğ ve Hagop, 12- Kapriel Tıbir (Parseğyan), 13-Sarkis ve Miayel Tıbir( Parseğyan ya da Sivaslı),14- Tragatsi Apraham Tıbir ( s.81), 15- Diratsu ya da Çınçin Hovhannes (Asdvadzaduryan), 16-Bedrosyan İstepannos (s. 82-84,Eğinli), 17- Hovhannes ve Hagop (ikisi de Diratsu), 18- Hovhannes ve Boğos (s. 84-85,Asvadzaduryan). 19- Mayr Tıbradun (s. 85-86), 20- Madteos Tıbir, 21- Boğos Hovhannesyan (ya da Arabyan), 22- Boğos Arabyan ın büyük oğlunun matbaası, 23- Harutyun ve Khaçik Arabyan, 24- Boğos Hovhannesyan (s. 86-94), 25- Hovhannes K. Mühendisyan (s. 97-105). Türkçe metinlerde Ohannes Mühendisyan (21 Şubat 1810-17 Kasım 1891) matbaacılık tarihimizin unutulmaz isimlerindendir ve bilhassa Yesarîzade İzzet in yazısıyla döktüğü talîk 17 harfleri ve başka har dökümleriyle derin izler bırakmıştır 18. Daha sonra kurulan matbaalar ise şöyle sıralanmaktadır: 26- Harutyun Minasyan, 27-Aravelyan Matbaası (s. 106-107), 28-Garabed S. Ütücüyan- Masis (s. 107-108), 29- Hovhannes Markaryan, 30- Harutyun Papazyan, 31- Tahmizciyan Matbaası, 32- H. Deroyent (s. 108-110), 33- Rahip Mıgırdiç Khırımyan(s. 110-111), 34- Tateos Divitciyan (s. 111-112), 35- Rupen H. Kürkcüyan (s. 112-114), 36-Kapriel Yeranyan,37- H.D. İsdepanyan Matbaası, 38- Hovsep Kavafyan (s. 118-121),39- Canig Aramyan (s. 121-124),40- Boğos Kirişciyan (s. 125-126), 41- A. N. Şahnazaryants, 41- Arşak Hagop Boyacıyan (s. 126-128), 42- Kevork Zartaryan(s. 128), 43- Bedros Cezveciyan, 44- Markaryanlar (s. 129-134), 45- S. Ğ. Bardizbanyan, 46-Simeon Mikayelyan (s. 134-135), 47- Yeğya M. Dındesyan(s. 135-136), 48- Keşişyanlar, 49- Hayasdanyats Matbaası(s. 137-138), 50- Mikayel G. Sarıyan (s. 138-140), 51- Aram M. Aşcıyan (s. 140), 51- Harutyun Baronyan, 52- Garabed K. Biberyan,53- Hovh. Manugyan (s. 141-142),54- Karekin Bağdadlıyan (s. 142-143), 55- Rahip Vahan Der Minasyan (s. 143-144), 56-Şirket-i Mürettibiye,57- Harutyun Asadoryan, 58- Serviçen Çakıryan (s. 144-145), 59- Dikran Civelegyan, 60- Boğos Hagopyan (145-146), 61- Beberyanlar (s. 146),62- Aravelk Matbaası (s. 147148), 63- Hovhannes Tolayan (s. 148-149), 64-Sahag Nikoğosyan, 65- Onnik Parseğyan (s. 149-150), 66- Madteosyanlar (s. 150-152), 67- Gomidas Uğurlıyan, 68- Kayseryanlar ve Manzume( s. 152-153), 69- İsdepan Yazıcıyan, 70- Nerses C. Aramyan (s. 153-155), 71-Takvor Sancakcıyan, 72- Mihran H. Papazyan (s. 155-156), 73- Rokos Sakayan,74- Püzantion Matbaası ( s. 156-157),75-Mağazacıyan, 76- V. Ve H. Der-Nersesyan (s. 157-158), 77- Cihan Matbaası, 78- Onnig Arzuman (s. 159-161), 79- Jamanag Matbaası (s. 161-162), 80- Arşag Garoyan, 81- Hovnan K. Palakaşyan (s. 163), 82- Dikran Doğramacıyan, 83- Hovn M. Aznavur (s. 164-165),84- Osm. Kordzaktsagan Ing (s. 165-166), 85- Gutenberg Matbaası (s. 166-167), 86- Şant Matbaası (s. 167), 87- Araks Matbaası, 88- Kader Matbaası 19, 89- Vğinag S. Pürad (s.168-169), 90- Hayg (17) Mühendisyan ın döktüğü talîk harflerle, 1842 senesinde 15 gün ara ile, iki defa basılmış bir kitap güzeli de Risâle-i İtikadiye isimli risâledir. Bu hususta bilgi için : Uğur Derman, Yazı san atının Eski matbaacılığımıza akisleri, Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı, Ankara, 1980, s. 97-118. Bu yazıda Mühendisyan ın döktüğü harflerden örnekler bulunmaktadır. Ayrıca bkz : Osman Ergin, Muallim M. Cevdet in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul, 1937, Eki. Tarih Lügati, s.55 (18) Mühendisyan ın hayat hikâyesi : Teotig, s. 97-195 ; Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, İstanbul, 2003, s. 313-315 (19) Memleketimizin tanınmış ve eski matbaacılarından Kader Matbaası sahibi Apik Van kısa bir hastalığı müteakkip 1 Mart 1942 Pazar günü hayata gözlerini kapamıştır. Cenazesi 5 Mart 1942 Perşembe günü Feriköy Ermeni Kilisesinde saat 13 te yapılacak ve Şişli Ermeni Kabristanına defnedilecektir : Cumhuriyet, Nu. 6301 (4 Mart 1942), s. 3 3

4 Tiryakyan (s. 169), 91- Nişan Babigyan, 92-Manug H. Koçunyan (s. 170). Teotig kendi ifadesi ile ufak-tefek işler yapan on yedi matbaayı da şöyle sıralıyor: Nerses Papazyan, Becidyan Kardeşler, Corci Şişmanyan, Arevdıragan Nor Dıbaran, Terziyan ve Ortakları, Onnig Mokosyan, Giligya Matbaası, Hırant Keresteciyan, Izkon papazyan, Hagop koçunyan, Ardaş H. Şişmanyan, M. Kalpakçıyan, Mik Der SahakyanHagop Holas, Hırant Kışdeyan, Hagop Keşişyan Simon Ohanyan. Bunlara ilâveten Katolik Ermeni Patrikhanesi Matbaası da hatırlatılmaktadır (s. 170-172). Bundan sonra (s. 172-179) İzmir de bulunan Ermeni matbaaları hakkında etraflı bilgi verilmiştir. 4- Abdülaziz Devrinde Matbaacılığında Ermeniler Sultan Abdülaziz ve Abdülhamid devirlerinde İstanbul da matbaacılığın çok inkişaf ettiğini söylemek gerekiyor. Zaten Osmanlı devrinde matbaanın hiçbir zaman bir tehlikeli âlet olarak görülmediği açıktır. Ancak halk için bir ihtiyaç hâline, gelmediği de muhakkaktır. Osmanlı devletinde matbaacılık ancak III. Selim devrinin ıslahat hareketinde önce devlet için bir ihtiyaç hâline gelmiş ve 19. Asırda bu ihtiyacın şiddeti, bilhassa bürokrasinin ve maarifin zorlamasıyla artmıştır. Sultan Aziz devrinde matbaaların maarif için gerekli bir âlet olarak görülmesi ve kitapçılığın inkişafı için temin için her türlü matbaa makineleri ve malzemelerinin serbestçe idhâli bakımından bir yasak olmadığına dikkati çekmek gerekir. Ancak siyasî ve kanunî birtakım hudutların içinde kalınmasının teminine dikkat edildiği muhakkak ve tabiîdir. Bu bakımdan matbuatın gelişmesi ile beraber matbuatın mevzuatı da gelişmiştir. Bu bakımdan Abdülaziz devri bir bakıma matbaacılığın gelişmesinde hızlı bir devrin başladığı söylenebilir. Esasen Sultan Abdülaziz devrine gelindiğinde artık hiç değilse resmî nokta-i nazardan matbaanın gereği şüphesiz bir şekilde kabûl ediliyordu 20. Bir matbaanın açılması için yapılan muamelenin ne olduğu Bir Ermeni matbaacıya verilen iznin metninden anlaşılmaktadır: Bazı kütüb ve resail tab etmek üzere Agop Boyacıyan nın Dersaadet te bir matbaa küşadı istidasında bulunduğu ve matbaa nizâmı haricinde hareket etmeyeceğine dair kefalet-i kaviyeye dahi rabt olunduğu beyanıyla icra-yı icabı ifadesine mütedair tevarüd eyleyen tezkere-i behiyeleri Meclis-i Vâlâ ya lede l-havale Dersadet te mevcut olan bu gibi şeraitle meşrut ve mukayyed bulunan sair matbaalarda da ara sıra bazı resail-i muzırra tab ü neşredilmekte olunduğuna mebni bu makule neşriyat-ı muzırraya meydan verilmemek üzere bu defa küşadı istida olunan matbaada ve gerek sair matbaalarda müceddeden basılacak resail ibtida Meclis-i Maarif te görülüp mahzur ve mazarrâtı olmadığı tebeyyün eyledikten sonra tab ü neşrine müsaade kılınması ve şu kaideye ittiba edilmek şartıyla matbaa-yı mezkûrenin küşadını ruhsat itası hususunun savb-ı vâlâlarına havalesi tensip olunmuş ve bi l-istizan irade-i seniye-i cenâbı pâdişâhî dahi ol-merkezde müteallik şerefsudûr buyurulmuş olmağla iktizasının ifasına himmet olunması siyakında tezkere. 18 Şevval 283 (23 Şubat 1867) 21. Bu vesile ile ve tarih sırasıyla Osmanlı tebaasından Ermenilere verilen matbaa küşadı ruhsatları için önce Maarif Nezareti nde kendilerinden kefil isteniyor ve bundan sonra vaziyet Zabtiye Nezareti ne bildiriliyor ve şahsın güvenilir olup olmadığının araştırılması isteniyordu. Bu bakımdan Zabtiye Nezareti ayniyat defterlerinden nakledilen vesikaların bu nezarete Maarif Nezareti tarafından yazılan tahrirat olduğu nazar-ı itibara alınmalıdır. Bu arada ifade edilmesi gereken bir mesele ise matbaa açmak için verilen ruhsata (20) Matbaacılık tarihinin asgarî bir seviyede bile henüz yazılmadığı muhakkaktır. Bu cazip saha olarak ortadadır. Hele Osmanlı unsurlarının, ezcümle, Ermeni, Rum ve Yahudilerin matbaacılık tarihimizdeki mevkileri ve Türkçe den lisanlarda basılan kitapların üzerinde araştırmalara büyük ihtiyaç bulunmaktadır. (21) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1068, sıra nu. 1305

istinaden ve başka bir izin alınmaksızın gazete veya mecmua çıkarılamadığı hususudur 22. 19. Asırda matbaa açmak isteyen Ermeni unsuruna mensup vatandaşların istidaları ve kendilerine ruhsat verilmesi muamelelerine ait Osmanlı Arşivi nden elde edilen kayıtlar şöyle sıralanabilir: 1- Bâb-ı Seraskerî Tahrirat-ı Ecnebiye müdürü Kirkor Margosyan Efendi ye Fransız lisanı hakkındaki kitabının tab ı ve bir matbaa açması için kefalet alınarak ruhsat verilmesi 17 Cemaziye l-âhır 84 (16 Ekim 1867) 23. 2- Matbaa-i Şarkiye sahibi olup Şerif Paşa Hanı nda elsine-i mütenevvia üzerine kütüb ve resail tab etmekte bulunan Canik Aramyan an bazı devair için ısmarlanacak evrak ile ilânattan ve mukaddemâ basılmış olub memnu ve muzır olmayan kütüb ve resailden maada tab edeceği matbuat-ı Türkiye yi Meclis-i Maarif e irae ve istizan ve tashihi hususuna dikkat ve itimam etmedikçe bir varak-pâre tab ına mücaseret edememek ve tab ı mesbuk bulunmayan kitab ve risâlelerin tab ü temsilinde her hâlde Matbaa Nizamnâmesi tatbik-i hareket etmek üzere Şurâ-yı Devlet kararıyla bi l-istizan irade-i seniye-i cenâb-ı şehin-şâhî buyurulmuş ve şerait-i muharreresinin derciyle ruhsatı havi sened verilmesi Zabtiye Müşiriyet-i celilesine havale ve iş ar kılınmış olmağın nezaret-i celilerince dahi icâbının icrasına himmet buyurulması siyakında tezkere. 19 Muharrem 85 (12 Mayıs 1868) 24. 3- Dikran Arslanyan ın matbaa küşadı için istida vermesi. 26 Recep 84-11 Teşrin-i sânî 83 (23 Kasım 1867) 25. 4- Muhib nâm gazete için Cevahircioğlu Andon un istidası. 15 Safer sene 85-25 Mayıs sene 84 (6 Haziran 1868) 26. Matbaa için ruhsat bir ay sonra verilmiştir: Maarif-i Umumiye Neza ret-i celilesine- Muhib nâm gazete için matbaa küşadına ruhsat itasını istida eden Cevahircioğlu Andon un matbaa nizâmına tevfik-i hareket eyleyeceği ve etmediği takdirde terettüb edecek mücazat ve tazminata razı olacağı mealinde Bâb-ı Zabtiye ye ibraz eylediği kefilinden sened alınmış ve zabıtaca dahi hakkında mucib-i emniyet olacak takdirâtı irae eylemiş idüğü vâki olan muhabere-i cevabından anlaşılmış ve şu hâlde merkumun is af-ı mes ûlü muvafık-ı usûl bulunmuş olmağla ruhsat-ı matlubesinin itası Şurâ-yı Devlet ten bâ-mazbata ifade olunmağın iktizasının ifasına himmet buyurulması siyakında tezkere. 9 Rebiü l-âhır sene 85 (30 Temmuz 1868). 5- Matbaa küşadı için ruhsat talep eden Dikran Karabetyan ın muamelenin Zabtiye Nezareti nde ikmâli için istidası. 18 Safer 86-18 Mayıs 85 (30 Mayıs 1869).Bu ruhsat talebi bir ay bile geçmeden, 15 Haziran 1869 tarihinde, yerine getirilmiştir: Bazı resail tab ı için Vezir Hanı nda bir litoğrafya matbaası küşadı istidasında bulunan Dikran Karabetyan ın mazbutü l-ahvâl ve müstakimü l-etvar olduğu ve matbaa nizamnâmesine tevfik-i hareket etmek üzere kefalet-i kaviyeye rabt edildiği beyanıyla lâzım gelen ruhsat-ı resmiyenin itası Maaarif Nezaret-i celilesinden bâtezkere iş ar kılınmış olmağla nizamına tatbiken mezuniyetini havi iktiza eden senedin tanzim ve itasına himem-i aliye-i müşirâneleri der-kâr buyurulmak bâbında emr ü irade hazret-i menlehü l-emrindir.5 Receb 86-3 Haziran 85 (15 Haziran 1869) 27 (22) Bu hususta Maarif in 31 Mayıs 1875 tarihli bir ikazı için: BOA- Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1070, sıra nu.189 (23) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1068, sıra nu. 48 (24) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1068, sıra nu. 13 (25) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1070, sıra nu. 908 (26) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1070, sıra nu. 159. Ruhsatın metni için: BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1069, sıra nu.493 (27) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1055, s. 185. Bu evrak kaybolduğu için 26 Haziran 1285 tarihli (8 Temmuz 1869) diğer tezkere için: s.193 5

6 6- Kitapçı Oseb in Camlı Han da küşad edeceği matbaa için istidası. 7 Teşrin-i sânî 85 (19 Kasım 1869) 28. 7- Jamanak nâm Ermeniyü l-ibare risâlenin sahib-i imtiyazı papaz Ohannes İstepan ın matbuat nizam-nâmesine tevfik-i hareket etmek üzere Galata da açmak istediği matbaa için ruhsat verilmesi Maarif Nezaret-i celilesinden bâ-tezkere ifade ve mümaileyhin Bâbı Müşiriyet te kefalet-i kaviyeye rabt olunduğu dahi hikâye olunmuş olmağın icabının icrasına himmet buyurulması siyakında tezkere. 18 Cemaziye lâhır 85 (6 Ekim 1869) 29. 8- Antranik Dartanyan ın matbaa küşadı istidası. 8 Şevval 86 (11 Ocak 1870) 30. 9- Bedros Cizmeciyan ın Yusufyan Hanı nda kilise kitabı tab etmek üzere bir matbaa küşadı için ruhsat istidası. Maarif ten Zabtiye ye. 22 Nisan 86-3 Safer 87 (5 Mayıs 1870) 31. 10- Ohannes Tozlıyan ın Küçük Yıldız Hanı nda küşad edeceği matbaa için ruhsatı havi lâzım gelen senedin itası ifadesine dair Maarif Nezaret-i celilesi canibinden varid olan tezkere manzûr-ı sâmileri buyurulmak için leffen irsâl kılınmış olmağla usûl ve nizamına tevfikan iktizasının icrasına himem-i aliye-i müşirîleri der-kâr buyurulmak bâbında. 19 Şaban sene 87-31 Teşrin-i evvel sene 86 (12 Kasım 1870) 32. 11- Kürkçüoğlu Rupen in Fincancılar yokuşunda kâin matbaasından bir adet dest-gâhın Kınalıada ya nakli zımnında ruhsatı havi lâzım gelen senedin itası Maarif Nezaret-i celilesi canibinden bâ-tezkere ifade kılınmış olmağla usûl ve nizamına tevfikan iktizasının icra ve ifadesine himem-i aliye-i dâverîleri der-kâr buyurulmak bâbında emr ü irade. 7 Ramazan sene 87-18 Teşrin-i sânî sene 86 (30 Kasım 1870) 33. 12- Kitapçı Artin Makaryan Kürkçüler Hanı nda bazı kütüb ve resail tab ı için ruhsat istemesi. Maarif Nezareti nden tarafından kendisinin kefalet-i kaviyeye rabt edildiğinin Zabtiye Nezareti ne bildirilmesi. 7 Cemaziye l-evvel sene 90 (7 Haziran 1873) 34. 13- Artin nâm kimesnenin Vezir Hanı derununda küşad edeceği litoğrafya matbaası için nezaret-i Behiyeleri marifetiyle kefalet-i kaviyeye rabt edilmiş olmasıyla emsâli veçhiyle icab eden ruhsat-nâmenin canib-i Zabtiye den itası hakkında Maarif Nezaret-i celilesinden meb us tezkere leffen irsâl kılınmış olmağla icabının icrasına himmet olunması siyakında tezkere. 1r Rebiyü l-âhır sene 90 (12 Haziran 1873) 35. 14- Zakarya nâm kimesnenin Asmaaltı nda Camlı Han da küşad edeceği matbaa için nezaretten kefalet-i kaviyeye rabt edilmiş olmağla cânib-i Zabtiye den ruhsat itasının Maarif Nezareti tarafından talep edilmesi. 4 Cemaziye l-evvel 90 (30 Haziran 1873) 36. 15- Mıgırdıç, Hatib Kapısı haricinde Keresteciler karşışında Damadoğlu Hanı nda, usûle tâbi olarak, matbaa küşadı talebinde bulunması. 18 Cemaziye l-evvel 90 (14 Temmuz 1873) 37. 16- Matbaaların bir adresten başka bir adrese taşınması da yine izne tâbiydi. Bu mesele hakkında ilk örneklerden biri de Tatnos nâm kimesnenin Vezir Hanı derununa nakl edeceği matbaası için yine Maarif Nezareti ne müracaat etmesi ve bu istidanın Zabtiye Nezareti ne havale edilmesidir. 15 Şaban sene 91 (27 Eylül 1874) 38. (28) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1055, s. 226 (29) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1056, s.134 (30) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1055, s. 234 (31) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1055, s. 259 (32) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1058, s. 24 (33) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1058, s. 3 (34) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 37 (35) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 31 (36) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 36 (37) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 43 (38) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 214

17- Gorciyan Artin nâm kimesnenin Galata da Yeni Camii kurbunda 20 numaralı mağazada küşad edeceği litoğraf ve tipoğraf matbaası için ruhsat talebi. 20 Şaban sene 90 (13 Ekim 1873) 39. 18- Eğerciyan Mikail nâm kimesnenin mukaddemâ Courier d Orient gazetesinden naklen lisan-ı Türkî ye tercüme ile tab eylediği risâleden dolayı sedd ü bend edilen matbaasının küşâdına müsaade olunması hakkında verdiği arzıhâl üzerine Matbuat İdare-i behiyesinden verilen müzekkere mezkûr arzıhâl ile beraber irsâl-ı sûy-ı devletleri kılınmış ve meâl-i müzekkereden müstebân olacağı vecihle bu hususa dair Matbuat İdaresi nce bir gûna malûmat olmadığı ve bi l-cümle matbaaların tesis ve küşâdı hakkında idare-i mezkûreye malûmat verildiği gibi bundan böyle tatil hususâtının dahi bildirilmesi münasib ve mazbutiyeti mucib olacağı gösterilmiş olmağın icra-yı icâbı mütevakkıf-ı himem-i bedihîleridir efendim. 16 Şaban sene 291( 28 Eylül 1874) 40. 19- Sultan Hamamı civarında bir matbaa küşâdına ruhsat itası istida eden hâkkâk Vahan ın ehl-i ırz takımından olduğu ve usûl-ü veçhile kefalete rabt edildiği gibi arada matbaa küşâd etmesinde nizamen ve mevkien beis ve mahzur olmadığı anlaşıldığından nizamına tevfikan ruhsat-nâmesinin itası Maarif Nezaret-i celilesinden vukubulan iş ar üzerine Şurâ-yı Devlet te bi t-tensib keyfiyet nezaret-i müşarileyhaya bildirilmiş olmağın nezaret-i celilelerince de icabının ifasına himmet buyurulması siyakında tezkere. 28 Rebiyü l-âhır sene 93 (24 Mayıs 1876) 41. 5- II. Abdülhamid Devrinde Matbaacılıkta Ermeniler Bu devirde İstanbul da matbaacılığın coğrafyası da dikkate değer bir keyfiyettir. Bu coğrafya günümüzde âdeta ortadan kalkmış gibidir. Matbaacılığın merkez mekânı Bâbıâlî yâni sonradan Ankara Caddesi ismini alan cadde olarak görülmektedir. Nitekim yakın zamana kadar Bâbıâlî zamanımıza kadar matbuatın, kitapçılığın ve gazeteciliğin alemi olarak zikredilmiştir 42. Abdülhamid devrinden önce matbuatın basma ve satma işleri Beyazıd da Simkeşhane, Çakmakçılar Yokuşunda Sümbüllü Han ve Valde Hanı ve yine Eminönü ndeki Valde Hanı ve Çemberlitaş taki Vezir Hanı gibi mekânlarda yapılıyordu 43. Gazeteleri satanlar ise Çemberlitaş Hamamı yanındaki Tömbekici İranlı Celil Ağa, Bahçekapısı nda Şekerci Hacıbekir karşısındaki Tömbekici Hasan Ağa ve Okçularbaşı ndaki Sarafim Kıraathanesi nde satılır ve bilhassa bu kıraathanede bütün gazeteler ve koleksiyonları bulunurdu. Tömbekici Hasan Ağa, rivayete göre, bitişik binada basılan Tercüman-ı Ahvâl gazetesini merdivenden usulca alır gizlice satarmış. Bu ilk samanlarda müvezzi pek bulunmaz ve olanlar da sopalı, bıçaklı ve lobutlu softalar tarafından dövülürmüş. Kitapçılara gelince; hiçbirinde köhne kitaplardan gayrısı bulunmayan Beyazıd daki Bedesten sırtındaki sahaflar ve Kaşıkçılar Kapısı ndaki sıra dükkanlarda mekân edinmişlerdi. Bâbıâlî deki Tan Yurdu o zamanlar Mihran ın 1881 de açtığı matbaasının ve Sabah gazetesinin binası idi. Yeni Postahane ye giden Eski Zabtiye Caddesi üzerinde Ahmet İhsan ın Ebussuud Sokağı ndan taşı- (39) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 73 (40) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1070, sıra nu. 566 (41) BOA-Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1061, sıra nu.188 (42) Matbaacılık ve kitapçılık hakkındaki geniş ve örnek bir yazı için: Johann Stauss, İstanbul da kitap yayını ve basımevleri (Çev. Erol Üyepazarcı), Müteferrika, Sayı. 1 (Güz 1993), s.5-17 (43) Matbaacılığın ve ticaretin mekânını teşkil eden İstanbul Hanlarının iki geniş listesi için: Melih Artel, İstanbul Hanları Adres Defteri, İstanbul, 1954, 77 s; Aynı yazar daha sonra daha geniş bir liste vermiştir: Ticarî ve Turistik İstanbul Rehberi, İstanbul, (1961), s. 89-136. Her nedense bu iki kıymetli liste Galata Hanları (Başak Ergüder, İstanbul, 432 s) isimli kitapta yer bulamamıştır. İstanbul Hanları için yeni bir katalog için: Mehmet Sadettin Fidan, Geçmişten Günümüze İstanbul Hanları, 2009, 296 s. İstanbul Ticaret Odası yayını. Son zamanlarda basılmış bir kitapta Galata hanlarından bazıları hakkında kıymetli bilgiler bulunmaktadır: Brendan Freely-John Freely, Galata, Pera, Beyoğlu: Bir Biyografi (Çev. Yelda Türedi), İstanbul, 2014, s. 73-86 7

8 dığı Alem Matbaası vardı. Buradan yokuşun başına, kahvenin olduğu köşeye ve buradan da Sultan Mahmud türbesindeki binasına taşınmıştı. Biraz ileride Tüccarzade İbrahim Hilmi nin Kütüphane-i İslâm ve Askerî si, Ebussuud Sokağı nda sağdan üçüncü kapıda Ahmet Midhat ın Kırkambar ismiyle kurduğu ve sonra kardeşi Mehmet Cevdet e terk ettiği Tercüman-ı Hakikat Matbaası, yine aynı sokakta Ahter ve Mahmud Bey (sonra Resimli Ay Matbaası)matbaaları bulunuyordu. Ana cadde üzerinde Kanaat Kütüphanesi nin yerinde Karabet in Mektep Kütüphanesi bulunuyordu. Bâbıâlî caddesi üzerindeki Reşit Efendi Hanı nda Ahmet Cevdet in İkdam Matbaası ve idarehanesi. Sırada Kaspar ın matbaası ve Kanaatçi İlyas ın (Bayar) hücre misâli dükkâncığı vardı. Yine aynı cadde üzerindeki Orhan Bey Hanı nda Baba Tahir in Malûmat Matbaası ve idarehanesi (Şimdi Vakit Yurdu olan bu mülkün sahibi Sikkezenbaşı Yusuf Paşa nın torunlarından Orhan Bey dir), daha yukarıda Kitapçı Parsih ( Afitab ın bulunduğu dükkân), biraz ötede Kitapçı Arakel (Tozlıyan- şimdi Maarif Kitaphanesi ) ve köşebaşında Kirkor un Asır Matbaası ve Kütüphanesi vardı. Kitapçı Gayret Kütüphanesi sahibi Garbis (Fikri) bu dükkânda çıraklık yapmıştı. Sonradan Adalar iskelesinde Bahriye, İştaynbruh birahanesi karşısında İzmir kitap salonunun, sonra Agop tan satın aldığı marifet ve nihayet aktar Yorgaki den devraldığı ve adını Gayret koyduğu kitaphaneleri kırk seneden beri işlet durmaktadır. Kendisi Fecriâtîcilerin de gözbebeği idi. Onların Çiftesaraylar arsası civarında kiraladıkları konaklarındaki toplantılarda yanlarından eksik olmazdı. Nuri Efendi nin günlük Saadet, Filip in Tarik ve bir zamanki Ceride-i Havadis gazetelerinin matbaaları ve idarehaneleri caddeden sola kıvrılan ve Şengül Hamamı na ulaşan Fatma Sultan Sokağı ndaki Tomruk dairelerinde idi 44. II. Abdülhamid devrinde matbaa makinelerinin ve âletlerinin, matbaacılığın ilk inkişaf devresinde, ithal gümrük vergisinden muaf tutulması esastı ve bu sık sık gümrük memurlarına hatırlatılıyordu: Alel-umum matbaalar maarife hizmet eden matbuatın âlet-i intişarı olduğu cihetle bâdezîn Memalik-i Osmaniye ye idhâl olunacak matbaa edevâtının dahi fabrikalar edvâtınca mer iyül-icra olan muayene ve teftiş usûlüne tâbi olmak şartıyla gümrük resminden istisnası lüzumu Şurâ-yı Devlet Tanzimat Dairesinden bâ-mazbata ifade kılındığı beyan-ı âlîsiyle icra-yı icâbı ol-bâbda cereyan eden muhabere üzerine Başvekâlet ma kam-ı celilinden şeref-vârid olan 10 Teşrin-i sânî sene 297 tarihli tezkire-i sâmiyede emr ü iş ar buyurulmuş olduğundan bâdezîn bu misûllü matbaalara müteallik vürud edecek matbaa âlât ve edevâtının gümrüklerce muayenesinin icrasıyla matbaalara aid tıbaiye makineleri ile litoğrafya dest-gâh ve taş ve bunlara ve bunlara edevâttan bulunduğu sabit olduğu surette bîlâ-rüsum imrarı ve bu vesile ile zinhar başka eşya imrar ettirilmemesine itina ve dikkat olunması lâzım geleceği bi l-havale Muhasebeden havale kılınmışve keyfiyet sair iktiza edenlere de bildirilmiş olmağla nezaret-i behiyelerince dahi mucebince ifa-yı muameleye himmet buyurmaları himmet buyurmaları siyakında terkim-i şukka-yı muhibbiye ibtidar kılındı. Fî 23 Muharrem sene 299 ve fî 3 Kânun-ı evvel sene 297 (15 Aralık 1881) 45. Bu yolda daha sonra da gümrük kapılarına emirler yazılmıştır ki matbaacılığın himayesini göstermesi bakımından çok mühimdir: Bi l-cümle rusûmat nezaretlerine- Ale l-umum matbaalar maarife hizmet eden matbuatın âlet-i intişarı olduğu cihetlebâdezîn Memalik-i Osmaniye ye idhâl olunacak matbaa edevâtının dahi fabrikalar edevâtınca meriyü-licra olan muayene ve teftiş usûlüne tâbi olmak şartıyla gümrük gümrük resminden istisnası hakkında şeref-tâlik eden irade-i aliye mucebince bu misûllü matbaalara ait edevâttan bulunduğu sabit olduğu surette bîlâ-rüsum imrarı 3 Kânun-ı evvel sene (44) Matbuatın coğrafyası hakkındaki mehazımız Sermet Muhtar Alus un bu yazısından aktardık: Bâbıâlî Caddesinde. Yeni Sabah, Nu. 1727 (14 Mart 1943), S. 3. Bu kültür coğrafyası için Ahmet Rasim in yazdıkları: Muharrir, Şair, Edib, İstanbul, 1342-1924, s. 81-82 (45) Mevadd-ı Mühimme-ı Rüsumiyeyi Mutazammın Gümrük Memurlarına Yazılan Muharrerât-ı Umumiye, (ty), C.3, s. 516

1297 tarihinde bâ-tahrirât-ı umumiye bi lcümle rüsûmat nezaretlerine yazıldığı sırada taraf-ı vâlâlarına da bildirilmişti. Fabrikalar edevâtınca mer î olan nizam 23 Receb sene 290 tarihinden itibaren on beş sene müddete mahsus olarak mevki-i icraya mevzu ve münderecâtı dahi buhar ve sair vesait ile tahrik olunur makineler ile müteferriâtından olarak müddet-i mezbure zarfında ashabı tarafından yapılacak fabrikaların birinci defa tesisine mahsus olmak üzere hariçten celb edilecek ve Nâfıa Nezaret-i celilesinin tedkikiyle Bâbıâlî nin taht-ı tasdikine tâlik olunmuş âlât ve edevât-ı sairenin muafiyetini mübeyyin olduğundan matbaa âlât ve edevâtının birinci defa tesise mahsus olmak üzere mi yoksa bîlâ-müddet mi rusûmdan muafiyeti lâzım geleceği ve dahilde imâl olunan âlât ve edevât hakkında ne yapılacağı emrinde bazı nezaretler canibinden bâ-terreddüt istifsarı muamele edilmesiyle lede t-tezekkür bu bâbda olan irade-i aliye (bâdezîn Memalik-i Osmaniye ye idhâl olunacak matbaa edevâtının dahi fabrikalar edevâtınca mer îyü l-icra olan muayene ve teftiş usûlüne tâbi olmak şartiyle gümrük resminden istisnası) merkezinde olarak bunun mâtuf-ı aleyhi olan sâlifü z-zikr nizam ise ilk defa tesise ve on beş sene müddetle ve yalnız hariçten geleceklere mahsus olduğundan işbu matbaalar edevâtı hakkında dahi ber-vech-i muharrer muamele icrası lâzım geleceğinin tamimen iş arı Cemiyet-i Rusûmiye den ifade kılınmış ve işbu tahrirât-ı muhlisînin nusuh-ı matbuasından zîr-i nezaret-i Behiyelerinde kâin idarelerin adedine bi n-nisbe kıt ası leffen gönderilmiş olmağla bunların bâ-muceb-i mezkûr idareler esirrasiyle mucebince icra-yı muameleye itina buyurulması hususuna himmet Dersaadet gümrüklerine Geyraz kereste ve meyve Matbaalar âlât ve edevâtı hakkında bazı muamelâtı mutazammın taşra rusûmat nezaretlerine yazılar muharrerât-ı umumiyenin bir sureti leffen isâl kılınmağla icâbının icrasına himem..fî 19 Muharrem sene 1302 ve fî 27 Teşrin-i evvel sene 1300 (8 Kasım 1884) 46. Bu meselede en küçük bir tereddüdün de izalesine çalışılmakta ve gümrük kapılarına yeni emirler gönderilmektedir. Matbaalara tanına gümrük resmi muafiyeti matbaacılığın ve matbaa âlet ve edevâtının imâlinin belli derecede tekâmül etmesi üzerine 8 Ocak 188 tarihinde kaldırılmış ve bu durum gümrük kapılarına açık bir şekilde tamim edilmiştir. Ancak matbaacılara verilen destek, yâni âtiye ve ihsanların devam ettiği gözden uzak tutulmamalı ve unutulmamalıdır. Bi l-cümle taşra rusûmat nezaretlerine- Matbaalar maarife hizmet eden matbuatın âlet-i intişarı olduğu cihetle âlât ve edevâtının gümrük resminden muaf tutulması ol-bâbda müteallik buyurulan irade-i aliye üzerine 27 Teşrin-i evvel 1300 tarihli tahrirat-ı umumiye ile bildirilmişti. Bu muamelenin bazı teferruatı hakkında cereyan eden muhabere neticesinde şeref-vârid olan 13 Kânun-ı evvel sene 1303 tarihli cevab-ı sâminin matbaalar zamanımızda teksir ve tâdâd ederek bir sanat ve ticaret-i mahsusa şeklini iktisâb eylemesine mebni bundan böyle idhal ve ihraç olunacak bi l-cümle matbaa âlât ve edevâtından gümrük resminin istîfâsı lüzumu emr ü ferman buyurulmuş ve binanaleyh bermantuk-ı irade-i aliye muktezası ifa olunmak üzere işbu tahrirat-ı umumiyenin zîr-i nezaret-i Behiyelerinde bulunan idarelerin adedine nisbeten nüshası leffen irsâl ve itâre kılınmış olmağla bunların bâ-muceb-i mezkûr idarelere esirrâsiyle gerek idhâl ve gerek ihrac olunacak her nev i matbaa âlât ve edevâtından bademâ resm-i gümrük istîfâsına himmet buyurulması siyakında Cemiyet-i Rusûmiye ifadesiyle şukka Geyraz meyve ve kereste ve Dersaadet gümrükleri nezaretlerine ve muhafaza ile müfettiş-i umumiliklere (46) Mevadd-ı Mühimme-ı Rüsumiyeyi Mutazammın Gümrük Memurlarına Yazılan Muharrerât-ı Umumiye, (ty), C.5, s.5-6 9

10 Matbaa âlât ve edevâtından gümrük resmi istîfâsına dair taşra rusûmat nezaretlerine yazılan tahrirât-ı umumiyenin bir sureti leffen irsâl kılındı. Münderecâtına nazaran iktizasının icrasına himmet buyurmaları siyakında Cemiyet-i Rusûmiye ifadesiyle tezkere. Fî 25 Rebiyü l-âhır sene 305 ve fî 28 Kânun-ı evvel sene 1303 (3 Ocak 1888) 47. Bu bakımdan dikkate alınması gereken başka bir husus ise matbaa sahiplerine verilen âtiye ve ihsanların çok büyük bir meblâğ tutmasıydı. Bu devrin henüz bir asgarî bir tedkikinin bile yapılmamış olduğu ve tabiî Sultan Abdülhamid in siyasî yasakları ışığında ve çok yanlış bir mantıkla değerlendirilmesidir. Sadece Türk matbaacılara değil diğer unsurlardan matbaacılara herhangi bir tefrik yapmadan ihsanda bulunduğuna dair Osmanlı vesikalarının bolluğu ve diğer yandan bu meselede yapılan fâhiş yanlışların çokluğunu anlamak ve mânâlandırmak mümkün değildir. Bu devirdeki matbaa küşâdı muamelelerine dair vesikalar şöyle tarih sırasına konabilir: 1- Dersaadet te bir matbaa küşâdı için Mıgırdıç Nişanyan ın Maarif Nezareti celilesine arzıhâli (15 Haziran sene 303-7 Temmuz1887) 48 ve kendisine ruhsat verilmesi (18 Şevval 1304-10 Temmuz 1887) 49. 2- Çakmakçılar yokuşu Sümbüllü Han derununda bir matbaa küşâdı için Mihran Papazyan ın arzıhâli. 27 Haziran 1303 (9 Temmuz 1887) 50. 3- İzmir de Karabet Efendi nin matbaa küşâdı için istidasını havi Maarif Nezaret nin tezkeresi ve melfufu ruhsat itası için Aydın vilâyetine tebligat icrası hakkında. 1 Eylül sene 303 (13 Eylül 1887) 51. 22 Ocak 1888 de çıkarılan nizam-nâme-i cedid 52 gereği yapılan matbaa teftişleri esnasında matbaalar yeniden tespit ve ruhsatları tecdid edilmeye başlanmasıyla matbaacılığın umumî manzarası da tespit edilmiş ve ortaya çıkmıştı. Bunu takiben ortaya matbaacılık hakkında kıymetli ve daha teferruatlı bilgiler arşive girmiş oluyordu. Bu yeni tespitte matbaacıların ikamet adresleri, tabiiyetleri, matbaanın adresi ve hangi şekilde ve lisanda kitap basabildiği ve tesis tarihleri tespit edilmişti. Bu ruhsat tecdidi vesilesiyle İstanbul da bulunan matbaaların bir bakıma tahriri gerçekleştirilmiş ve ortaya kıymetli bilgiler ve bir bakıma matbaacılığın büyük resmi, hiç değilse İstanbul için, çekilmiş oluyordu. Bundan sonra matbaacılar birer ikişer istida vererek ruhsatlarının tecdidine talep etmeye başlamışlardı. İlk müracaat edenler arasında Mihran Papazyan, Karabet Büberyan, Agop Matyosyan, Artin Asadoryan, Alaksandr Ruztemız Maridis, Eksenefon Teodoridis ve Ohannes Civelekyan (5 Nisan 1895) olmuştu 53. 4- Tolayan Matbaası: Sahib-i imtiyazı:beyoğlu nda Firuzağa mahallesinde Soğancı Sokağında bîlânumaralı hânede sâkin Ohannes Tolayan Efendi, Matbaanın mahâlli: Altıncı Daire dahilinde Beyoğlu, Doğruyol da Taksim Caddesinde mahâll-i mahsus, (47) Mevadd-ı Mühimme-ı Rüsumiyeyi Mutazammın Gümrük Memurlarına Yazılan Muharrerât-ı Umumiye, (ty), C.5, s.410 (48) BOA-DH. MKT,Nezaret Genel Kalemleri Defterleri, nu. 201, s.143 (49) BOA- DH.MKT, dosya nu. 1431, gömlek nu. 13 (50) BOA-DH. MKT, Nezaret Genel Kalemleri Defterleri, nu. 201, s.153 (51) BOA-DH. MKT, Nezaret Genel Kalemleri Defterleri, nu. 201, s.191 (52) Bu nizam-nâmenin metni için: Ceride-i Mehakim, Nu. 429 (13 Cemaziye l-evvel 1305), s. 4688-4694; Kısa bir müddet sonra musahhah nüshası yine aynı gazetede basıldı: Nu. 437 (11 Receb 1305), s. 4814-4818; Nu. 438 (18 Receb 1305), s. 4832-4836; Kasbaryan Arsdakes, Mecma-ı Lâhika-i Kavanin, İstanbul, 1311, s. 546-559. Burada 29. maddenin tâdil edilmiş metni de bulunmaktadır. Matbuata dair her türlü mevzuat Server İskit tarafından bir bütün hâlinde neşredilmiştir: Türkiye de Matbuat Rejimleri, İstanbul, 1939, s. 691-906 (53) BOA-DH.MKT, dosya nu. 359, gömlek nu. 20

Hurufat: Türkçe, Fransızca, Ermenice, Rumca, Tarih-i tesisi: 10 Eylül 1304 (22 Eylül 1888). Ruhsat-nâme 8 Temmuz 311 de (20 Temmuz 1895) tecdid edildi 54. 4- Zareh Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Beyoğlu nda Feridiye sokağında 69 numaralı hânede sâkin Zareh Efendi İstepanyan 55, Matbaanın mahâlli: Altıncı Daire-i Belediye dahilinde Galata da Kürkçüler Sokağında 41 nolu mahâll-i mahsus, Hurufatı: Türkçe, Ermenice, Rumca, Latince, Tarih-i tesisi: 14 Teşrin-i sânî sene 304 (26 Kasım 1888). 19 Ağustos sene 311 de (31 Ağustos 1895) tecdid olundu 56. 5- Berberyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Ortaköy de Hezarfen Sokağında 18 nolu hânede sâkin Nişan Efendi Berberyan, Matbaa mahâlli: Birinci Daire-i Belediye dahilinde Hocapaşa Mahâllesinde Eski Zabtiye Sokağında 61 nolu mahâll-i mahsus, Hurufatı: Türkçe, Ermenice, Rumca, Fransızca, Tarih-i tesisi: 14 Teşrin-i sânî sene 304 ( 26 Kasım 1888). Ruhsatın tecdidi: 19 Ağustos sene 311 (31 Ağustos 1895) 57. Ruhsat nu. 4 6- Karakin Bağdadlıyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Altıncı Daire dahilinde Sakız Ağacı caddesinde 91 nolu hânede saâkin Karakin Bağdadlıyan Efendi. Matbaa mahâlli: Birinci Daire dahilinde Mahmut Paşa civarında Çakmakçılar yokuşunda Agopyan Hanı nda 10 nolu mahâll-i mahsus, Hurufatı: Türkçe, Fransızca, Ermenice, Rumca, Almanca, Rusça Bulgarca, İtalyanca. Tarih-i tesisi: 28 Kânun-ı evvel sene 304 (9 Ocak 1889). Ruhsatın tecdidi. 11 Mayıs sene 311 (23 Mayıs 1895). Matbaası mahâllinin adem-i vüs atinden nâşi bu kere Sultan Hamamı civarında 14 nolu mahâllin üst katına nakl eylediğini beyan eylemiş olduğundan işbu mahâlle şerh verildi. 24 Teşrin-i sânî sene 305 (6 Aralık 1888). Yeni mübayaa etmiş olduğu makineyi matbaasının darlığından nâşi Sultan Hamamı 14 numarada kendi nâmına işletmesine Zabtiye Nezareti nden ruhsat verildi. 7 Teşrin-i Sânî sene 305 ( 19 Kasım 1889) 58. Bağdadlıyan daha sonra 15 Mart sene 306 (27 Mart 1890) tarihinde Agopyan Hanı ndaki matbaasını Nerses Aramyan a terk ettiğine dair bir arzıhâl vermiştir 59. 7- Kasbar Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Gedikpaşa da Kilise Sokağında 22 nolu hânede sâkin Kasbar Kayseryan Efendi 60, Matbaanın mahâlli: Birinci Daire dahilinde Bâbıâlî Caddesinde 25 nolu (54) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 6, ruhsat nu. 1 (55) Bu isim sâl-nâmelerde Zareh şeklinde de geçmektedir. (56) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 8, ruhsat nu. 3 (57) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 9, ruhsat nu. 9, ruhsat nu.4 (58) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 12, ruhsat nu. 7, ruhsat nu. 7 (59) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s. 17 (60) Genç yaşta (23 Ocak 1860-23 Şubat 1894) matbuat âlemine vedâ eden Kaspar Efendi nin hayat hikâyesi için: Ali Birinci, Tarihin Gölgesinde, İstanbul, 2001, s. 267-274. Kendisi ve kardeşleri hakkında kıymetli ve eşsiz bir Ermeni mehazı için: Teotig, Ermeni Matbaacılık Tarihi, İstanbul, 2012, s. 152-153 11

12 mahâll-i mahsus, Hurufatı: Türkçe, Fransızca, Ermenice, Rumca, Tarih-i tesisi: 16 Kânun-ı sânî sene 304 828 Ocak 1889), Ruhsatın tecdidi:28 Teşrin-i evvel sene 313 (9 Kasım 1897) 61. 9 Nikoğosyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Fincancılar Yokuşunda Sagir Hanı nda 1 nolu odada sâkin Nikoğosyan Sahak Efendi, Matbaanın mahâlli: Birinci Daire dahilinde Fincancılar Yokuşunda Atik İbrahim Paşa Sokağında Sagir Han da 3 nolu mahâll-i mahsus, Hurufatı: Türkçe, Ermenice, Rumca, Fransızca, İbranice, Rusça, Almanca, Tarih-i tesisi: 19 Kânun-ı sânî sene 304 (31 Ocak 1889). Ruhsatnâmesi tecdid edilmiştir 62. 10- Mihran Papazyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Haydarpaşa da Yeldeğirmeni Caddesinde sâkin Mihran Papazyan Efendi, Matbaa mahâlli: Birinci Daire dahilinde Çakmakçılar yokuşunda Sümbüllü Han derununda 21 nolu mahâll-i mahsus, Hurufatı: Türkçe, Ermenice, Fransızca, Rumca, Yahudice, Bulgarca, Tarih-i tesisi: 13 Şubat 1304 (25 Şubat 1889). Tarih-i tecdidi. 22 Kânun-ı evvel sene 311 (3 Ocak 1896). Bu matbaayı aynı hanın alt katında iki odaya nakledeceğini bir arzıhâl ile bildiren Mihran Efendi nin bu talebi Matbuat İdaresi tarafından Zabtiye Nezareti ne bildirildi ve nezaret tarafından muvafık görülmesiyle nakline izin verildi. 18 Eylül sene 308 (30 Eylül 1892) 63. Mihran Papazyan, Türkçe, Rumca ve Yahudice litoğraf ve tipoğraf usûlünde matbaacılık yapmak üzere ruhsatı bulunmasına rağmen matbaacılık yapmayıp ciltcilik ile meşgûl olduğu için elinde ruhsat bulundurması uygun görülmemiş (16 Ağustos 1905), harfleri ise resmî ruhsatlı bir matbaacıya satılıncaya kadar mühür altına alınmıştı ve bu arada matbaacılık yapmadığı için ruhsatı da iptal edilmesine karar verilmişti.tespit edildiğine göre dükkânında ( 16 Ağustos 1905) Fransızca ve Rumca harf bulunuyordu 64. Daha önce (15 Nisan 1903) Ermeni harflerini Bâbıâlî Caddesindeki Asır Matbaası sahibi Kirkor Efendi ye satmıştı 65.Bu arada kendisinin Papaz Mikail in oğlu olarak 1266 da İstanbul da doğduğu da kaydedilmişti 66. 11- Ohannes Civelekyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Beyoğlu nda Taksim civarında İbel Sokağında 13 nolu hânede sâkin Ohannes Civelekyan Efendi, Matbaanın mahâlli: Birinci Daire dahilinde Bâbıâlî Caddesinde 205 nolu mahâll-i mahsus, Ermenice, Yahudice, Bulgarca, Tarih-i tesisi: 6 Mart sene 304 (18 Mart 1888). Ruhsat-nâmesi 13 Haziran sene 311 (25 Haziran 1895) 67 tecdid edildi.. 12- İstepan Nordikyan matbaası: (61) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 14, ruhsat nu. 9 (62) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 15, ruhsat nu. 10 (63) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 19, ruhsat nu. 14 (64) BOA-DH.MKT, dosya nu. 998, gömlek nu. 26 (65) BOA-DH.MKT, dosya nu. 687, gömlek nu. 26 (66) Mihran Papazyan ın doğum senesi için: BOA-DH. SAİD, dosya nu. 7, gömlek nu. 355. Teotig, kitabında 1856 da doğduğunu yazmaktadır: Ermeni Matbaacılık Tarihi, s. 155-156 (67) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.24, ruhsat nu. 19

Sahib-i imtiyazı: Ortaköy de Portakal caddesinde 33 numaralı hânede sâkin İstepan Damadyan, Matbaanın mahâlli: Altıncı Daire dahilinde Nordikyan Hanı nda 17 nolu mahâll-ı mahsus, Hurufatı: Türkçe, Ermenice, Fransızca, Rumca, Tarih-i tesisi: 18 Şubat sene 304 (2 Mart 1889). İmtiyaz-nâme Yusufyan Efendi nâmına verildi 68. 13- Oseb Kavafyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Kadıköyü nde Rıza Paşa Caddesinde 12 nolu hânede sâkin Oseb Kavafyan Efendi, Matbaanın mahâlli: Birinci Daire dahilinde Sümbüllü Han da 20 nolu mahâll-i mahsus, Hurufatı: Türkçe, Fransızca, Ermenice, Tarih-i tesisi: 6 Mart sene 305 (18 Mart 1889) 69.Kavafyan daha sonra (18 Ağustos sene 306-30 Ağustos 1890) matbaasını Mahmut Paşa da Kürkçü Hanı nın tahtında 24 nolu odaya, ikametgâhını ise Kızıltoprak istasyonuna nakletmek istediğinden eski kaydının silinerek yeni adreslerine göre ruhsatının yenilenmesi talebinde bulunmuştur 70. 14- Agop Boyacıyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Büyükdere Çobanoğlu Sokağında 10 numarada mukim tüccardan Agop Boyacıyan Efendi, Matbaanın mahâlli: 1. Daire dahilinde Fincancılar Yokuşunda Rıza Paşa Hanı karşısında Bâbü l-mevt nâm han derununda, Ermenice, Latince, Yahudice, Islavca, Tarih-i tesisi: 11 Mart sene 305 (23 Mart 1889). Ruhsat-nâme tecdidi: 4 Teşrin-i sânî 311 (16 Kasım 1895) 71. 15- Vahram Markaryan Matbaası: Sahib-i imtiyazı. Kadıköy de Peksimet tarlasında Bahariye Sokağında 5 nolu hânede sâkin Vahram Markaryan Efendi, Matbaanın mahâlli: 1. Daire dahilinde Mercan Çarşısında Ölüçıkmaz Hanı nda 1 nolu mahâll-i mahsus, Ermenice, Tarih-i tesisi: 13 Mart sene 305 (25 Mart 1889) 72. 16- Karabet Biberyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Samatya da Şimendifer caddesinde 13 nolu hânede mukim Karabet Biberyan Efendi, Matbaanın mahâlli. 1. Daire dahilinde Çiçek Pazarı nda 23 nolu mahâll-i mahsus, Ermenice, Tarih-i tesisi: 15 Mart sene 305 (27 Mart 1889). Bu ilk adresinden Çakmakçılar yokuşunda Sümbüllü Hanı n orta katında 18 numaraya taşınmasına ruhsat verildi. 14 Kânun-ı sânî sene 307(26 Ocak 1892). (68) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.20, ruhsat nu. 15 (69) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.25, ruhsat nu. 20 (70) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s. 26 (71) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.29, ruhsat nu. 24 (72) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.30, ruhsat nu. 25 13

14 Ruhsat-nâme tecdidi: 16 Kânun-ı evvel sene 311 (28 Aralık 1895) 73. 17 Aram Aşçıyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Üsküdar da Tophanelioğlu nda Güllübahçe Sokağında 18 numarada sâkin Aram Aşçıyan Efendi, Matbaa mahâlli: 1. Daire de Fincancılar Yokuşunda Yusufyan Hanı nda üst kat 1 numarada, Ermenice, Tarih-i tesisi: 28 Mart sene 305 (9 Nisan 1889). Tecdidi: 1 Mayıs sene 311 (13 Mayıs 1895) 74. 18- Serviçen Çakıryan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Davut Paşa İskelesi mahâllesinde Şimendifer Caddesinde 10 numarada sâkin Serviçen Çakıryan Efendi, Matbaanın mahâlli: 1. Daire de Bahçekapısı civarında Çiçek Pazarı nda Fındıklıyan Hanı karşısında 17 nolu mahâll-i mahsus, Hurufat: Türkçe, Fransızca, Rumca, Ermenice, Tarih-i tesisi: 29 Mart sene 305 (10 Nisan 1889). Tecdidi: 26 Haziran sene 311 (8 Temmuz 1895) 75. 19- Agop Matosyan Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Üsküdar da Selâmsız Mahâllesinde Mektep sokağı 13 numarada sâkin İzzetlü Agop Matosyan Efendi, Matbaanın mahâlli. I. Daire de Fincancılar Yokuşunda Amerikan Hanı nda 27 nolu mahâl, Hurufat: Türkçe, Fransızca, Rumca, Ermenice, İngilizce, Bulgarca, Yahudice, Tarih-i tesisi. 29 Mart- 3 Nisan sene 305 ( 10-15 Nisan 1889)arasında. Tecdidi: 16 Kânun-ı evvel sene 311 (28 Aralık 1895) 76. 20- Agop Minas Matbaası: Sahib-i imtiyazı: Beyoğlu nda Feridiye sokağında 5 numarada sâkin Agop Minas Efendi, Matbaanın mahâlli. Beyoğlu nda Galatasaray civarında 6. Daire de Avrupa Çarşısı nda 12 nolu mahâl, Hurufatı. Türkçe, Fransızca, Ermenice, Rumca, Tarih-i tesisi: 8 Nisan sene 305 (20 Nisan 1889), Tecdidi. 2 Teşrin-i evvel sene 311 (14 Ekim 1895) 77. 21- Leon Terziyan Matbaası: Sahib-i imtiyaz: Pangaltı da Bayırsu sokağında 41 numarada mukim Leon Terziyan Efendi, Matbaanın mahâlli: 6. Daire de Galata da Kürkçüler başında Tahta Hanı nda 5 nolu mahâl, Hurufatı litoğraf, Tarih-i tesisi: 11 Mayıs sene 305( 23 Mayıs 1889)- Tebdil olundu. 13 Haziran sene 311 (25 Haziran 1895) 78. (73) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.37, ruhsat nu. 32 (74) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.41, ruhsat nu. 36 (75) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.43, ruhsat nu. 38 (76) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.44, ruhsat nu. 39 (77) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.46, ruhsat nu. 41 (78) BOA-DH. Matbuat Müdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.47, ruhsat nu. 42