Divan Edebiyatında Hediye Rıza ORA DVAN EDEBYATINDA HEDYE Rıza ORA ÖZET Türk kültüründe hediye alma ve verme gelenei, insanlarımızı birbirine balayan güzel hasletlerden biridir. Maddî veya manevî deerleri itibariyle her kesimden insanımızın hediye alma ve verme alıkanlıının edebiyatımıza da yansıdıını ve hediye kavramının yeni anlamlarla kullanıldıını görebilmekteyiz. Bazen yaanılan çevre ve zaman, bazen de kiilerin doularından gelen özelliklerin, hediyenin yeni anlamlar kazanmasında etkili olduunu anlıyoruz. Divan iirinde bazen pîke, armaan, hedâya, atâ, caba, tuhfe eklinde geçen hediye, iirlere yansıdıı kadarıyla kullanıldıı anlamlar ve belirttii âdetler bakımından ince bir ruhun ve zevkin ürünüdür. Divan airlerinin hediye anlayıları da yaadıkları çaa ve kiisel özelliklerine göre farklılıklar göstermektedir. Divanların taranması sonucunda hediye kelimesinin kazandıı zengin anlamlar tespit edilmi ve hediyenin Divan iirindeki yeri ve önemi hakkında bir deerlendirme yapılmıtır. Anahtar Sözcükler: Divan edebiyatı, hediye, âdet, iir. GIFT N THE DVAN LTERATURE ABSTRACT The tradition of giving and receiving gifts is one of the good virtues tying our people together. We can see that the habit of giving and receiving gits from all falks of life reflects itself in our literature and that the concept of gifts is used with new meanings. We understand that gifts sometimes gain meaning in realtion to the environment and time as well as with birth. In the Divan poetry the word gift -is used as pîke, armaan, hedâya, atâ, caba, tuhfe (synonyms for gift)- is the product of a delicate taste and a kind soul as it reflects to the poems. The understanding of gift of the Divan poets differs according to the age in which they live and according to their personal features. The rich meanings of gift are identified as a result of surveying the Divan and an evaluation was made about the place and importance of gift in the Divan poetry. Keywords: Divan poetry, gift, tradition, poem. Yrd.Doç.Dr. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Burdur Eitim Fakültesi Türkçe Eitimi Bölümü Öretim Üyesi. rogras@mehmetakif.edu.tr Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 1
Rıza ORA Divan Edebiyatında Hediye GR Türk kültürünü zenginletiren unsurlardan biri, insan ilikilerini güçlendiren güzel âdetlerdir. Türk insanını birbirine balayan güzel hasletlerden olan hediye alma ve verme gelenei, maddî veya manevî deer olarak edebiyatımıza yansımı ve yeni anlamlarla kullanılmıtır. Bazen yaanılan çevre ve zaman, kültür özellikleri, bazen de kiilerin doularından gelen özellikler, hediyenin yeni anlamlar kazanmasında etkili olmutur. Divan airlerinin hediye anlayıları da yaadıkları çaa ve kiisel özelliklerine göre farklılıklar göstermitir. Hediyelemenin dinî temeli de: Her biriniz dost ve ehibbânıza hediye verin. Zira tehâdîde muhabbet artar eklindeki hadise dayanmaktadır. Hadiste geçen tehâdî, hediyeleme anlamındadır. HEDYENN ANLAMLARI Divan iirinde bazen pîke, armaan, hedâya, atâ, caba, tuhfe eklinde geçen hediye, iirlere yansıdıı kadarıyla kullanıldıı anlamlar ve belirttii adetler bakımından ince bir ruhun ve zevkin ürünüdür. Manzum sözlüklerde farklı ekillerdeki kullanımları belirtilmektedir: Armagan oldı hediyye ittihâf Sehm ü tîr ok kın niyâm oldı gılâf Manzûme-i Keskin, 360 Hediyenin anlamdaı olan tuhfe kelimesinin manzum sözlükler için yaygın ekilde kullanıldıı görülmektedir. Tuhfe denilmesinin sebebi, manzum sözlüklerin dil örenmede kolaylık salamasından dolayıdır. Genellikle yetime çaındaki çocuklar için yazılmılardır. Sözlüklerin yazılma sebepleri anlatılırken bu husus belirtilmitir. Tuhfe adıyla geçen ve Farsça- Türkçe hazırlanmı bazı sözlükler öyle sıralanabilir: 1. Tuhfetü l-hâfız (Hâfız Abdullah, Ruscuklu-1771) 2. Tuhfe-i Remzî (Ahmet Remzi Akyürek Eser H. 1344 / M. 1926 da stanbul da basıldı. 48 s.) 3. Tuhfe-i Âsım ( H. 1213 / M. 1798 de yazıldı, H. 1254 / M. 1838 de basıldı. 70 s.) 4. Tuhfe-i Vehbî (stanbul H.1132/M.1719) 5. Tuhfe-i Lâmi î (Öl. H.938/M.1532) 6. Tuhfe-i âhidî (âhidî brâhim Dede, H.875/m.1470- H.957/M.1550) 7. Tuhfe-i Hüsâmî -Hüsâm b. Hasan. (Altun, 2002: VII). Hediye kelimesini; 1. Kazandıı gerçek veya mecazî anlamlar, 2. Belirttii âdetler olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz: 2 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye Rıza ORA 1. Gerçek veya Mecazî Anlamlar 1.1. Hediye. 1.1.1. Güzel kuma gibi taze iirin zamanın söz ehline hediye edilmesi. Metâ'-ı i'r-i ter-i ho-kumâdur Sâkıb Suhanverân-ı zamâna hediyye Bender'den Sâkıb, G.473/9 1.1.2. iiri dua okuna balayarak meleklere hediye olarak göndermek. Yarar bu i rümi tîr-i du âya baglayuban Hediye diyü idersem meleklere irsâl Mesîhî, K. 9/37 1.1.3. Sevgiliye hediye olarak dünya deil can hediye etmek bile hakir olur. Dünyâ nedür ki yâre anı tuhfe ilteler Ma ûka cân hediyye iletmek hakîr ola Ahmedî, G.39/2 1.1.4. Hediye ve hidâyet kelimeleri aynı kökten türedii için itikak yapılarak kullanılmılardır. Sevgilinin akı, hidayetten hediye oldu. Gönülden sevgisi cana armaandır. Hidâyetden hediyye oldı 'ıkı Gönülden hubbı câna armaandur Aynî, G.197/4 1.1.5. Kalbin hediye için narin olduu kabul edilmitir. Cân hüsrevün cemâline îrîn degül midür Yürek hediyye yolına nârîn degül midür K.Burhaneddin, G 741/1 1.1.6. Peykân hediye etmek. Bulmazdı cân u dilden okun mevki'-i kabûl Ger kılmasa hediyye-i peykânı müterek Hâletî, G.457457/2 1.1.7. Kazanın airin düüncesinin bikrine her gece altından bir örtü hediye etmesi. Encüm deil felekde kazâ bikr-i fikrime Her eb hediyye bir tutuk-ı zer-niân verir Nedîm, K.3/60 1.1.8. Çam sakızı çoban armaanı atasözüne ve Hz. Süleyman a bir karıncanın gücü yettii kadar hediye götürmesine iaret. Pây-i melahı hediyye kılmak Ger 'ayb ise mûrdan hünerdür Nev î, G.18/2 1.1.9. Sevgilinin la l gibi dudaını hediye etmesi. Senün bu müjdene dedüm gözümle yüzümi görgil Hediyye la'l zer verdi bulunan yog u varından Ömer, MN. XCIX/3 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 3
Rıza ORA Divan Edebiyatında Hediye 1.1.10. Sevgilinin ayaının tozuna inci gibi gözyalarını hediye etmek. Ayagun tozına dürler nisâr eder gözüm her dem Hediyye oldur bu insândan bilürem sen de bilürsin Ömer, MN. CII/2 1.1.11. Hediyenin armaan anlamında kullanıldıı manzum sözlükte belirtilmektedir. Armagan oldı hediyye ittihâf Sehm ü tîr ok kın niyâm oldı gılâf Manzûme-i Keskin, 360 1.1.12. Sevgilinin yanaının ııını aya hediye göndermesinden dolayı baktıkça gözüm nurlanır, gönlüm açılır. Gözüm pür-nûr olur bakdıkca gönlüm açılur gûyâ Hediyye pertev-i ems-i ruhundan aya göndermi Nigârî, G.325/7 1.1.13. Sevgilinin ayak tozunun âıklara sürme olarak hediye edilmesi. 'Uâkına hediyye-i kuhl-i cilâ yeter Hacdan ayagı tozı ile geldigi bu sâl Neylî, G.112/4 1.1.14. Dua hediye etmek. Yâ Rab hediyye olsun o ems-i hidâyete Ben kulunun dilinden elinden gelen du'â Yahya Bey, TB.6/7 (Ya Rab! Ben kulunun dilinden ve elinden gelen dua o hidayet günei gibi olan sevgiliye hediye oldun.) 1.2. Pîke çekmek, pike vermek. 1.2.1. Süslemek. Çekmek içün pîke sana ruh-ı gül-gûnına Zeyn ider efsâr-ı anber kâkül-i mükîn-i dôst Cafer Çelebi, K.13/41 (Anber efsuncusu, senin gül renkli yanaına pike çekmek için dostun misk kokulu kâkülünü süsler.) 1.2.2. Kıyafet. Çekmek içün pîke kapunda geydürdi nesîm Nergise zerrîn külâh u lâleye la lîn kabâ Nigârî, K.18/15 (Rüzgâr, kapında pike çekmek için nergise altın külâh ve lâleye la l taı gibi kırmızı ve deerli elbise giydirdi.) 1.2.3. Can almak. Kaun rükn-i cemâl iken niçün cân pîke alur Anı bilmez mi kim âhun yasagı var hedâyâdan Cafer Çelebi, K.22/35 4 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye Rıza ORA (Kaın güzellik unsurlarından biri iken niçin canı hediye olarak alır, ahın hediyeden yana yasaı olduunu bilmez mi?) 1.2.4. Altın kadeh Pîke virmek içün âh-ı reyâhîne alur Zer-ger-i nâmiyeden sîm kadehler nergis Bâkî, K.28/15 (Nergis, reyhanların ahına hediye vermek için kendinden olma kuyumcudan altın kadehler alır.) 1.3. Armaan. 1.3.1. Sevgilinin ayak tozunu güzel koku için hediye etmek. Rıdvân cihâna gelseyidi hâk-i râhunı ltürdi tîb idinmek içün hûra ârmâan Cafer Çelebi, K.5/93 (Rıdvan adlı melek cihana gelseydi, yolunun topraını güzel koku elde etmeleri için hûrilere armaan olarak iletirdi.) 1.3.2. iir armaan etmek, sıkça görülen âdetlerdendir. iir yazma sebebi olarak gösterilir ve yeni anlamlar içeren iirler, söz ehline armaan edilir. Safha-i gerdûna yazdım Zihniyâ e'ârımı Kudsiyâna armaan etdim bu nazm-ı tâzeden Zihnî, G.242/5 imdi benim o nâdire-pîrâ-yı rûzigâr Erbâb-ı tab'a sözlerimi armaân verir Hâzık, K.3/14 Bezm-i visâl-i dil-bere Hâzık vesîledir Destimde defter-i sühanım armaân gibi Hâzık, G.203/9 Nev-âmeddir diyâr-ı akdan tab'-ı sühan-perver Bu çend-ebyâtı Hâzık ehl-i nazma armaânıdur Hâzık, G.79/7 1.3.3. iirlerde yer alan nüktelerin armaan olarak sunulduu da görülür. 'Arûs-ı tab'ımı tahsîn ederdi görse Hakânî Nikâtım armaândır Nef'î-i mu'ciz-beyân üzre Nef î, K.12/48 1.3.4. Sabâ rüzgârının sevgilinin ayak tozunu âıın gözlerine derman için armaan olarak getirmesi istenir. Sabâdan isterem ki ayagı tozın Getüre gözlerüm-çün armaganı Ahmedî, G. 674/3 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 5
Rıza ORA Divan Edebiyatında Hediye Hayâlî ol eh-i hüsnün ayaı tozundan Sabâ eliyle sana armaanı gelmedi mi Hayâlî, G.86/5 Zülfinden ey sabâ bize bir bûy-ı mû getür Çînden gelenlerün çûn olur armaganı mük Nizâmî, G.66/2 Nice mergûb olmasun bâd-ı sabâ her yirde kim Armagân içün elinde ayagun topragı var Emrî, G.113/3 Yil yiler bi-ser ü pâ gerd-i rehün almag-içün Armagân kühl iledür dîde-i 'uâka meger Çâker, G.20/3 Hâk-i rehün sabâ yili âıka armagan ider Hak bu ki ayagun tozı tuhfe-i rûzgârdur Bâkî, G.88/4 1.3.5. Sevgilinin ayak tozunu Aynî nin gözü için armaan olarak alıp gelmesi. Ayn, göz anlamında da kullanılır. Gözünçün armaan iy Aynî yârün Ayaında gubârın aldı geldi Aynî, G.464/7 1.3.6. Sevgilinin sabâ rüzgârıyla zülfünün kokusunu göndermesi. Sabâ-yı kûyını gönderdi ben bîmâr-ı hicrâna Zülf-i anber-âgînin 'atâyâsıyla mahcûbuz Zihnî, G.137/2 1.3.7. Dudaın hurmasının âıklara armaan edilmesi. Ey âsitânı Ka'besine 'azm iden yiter 'Uâka armagan lebi hurmâsı Ahmedün Ahmed Paa, G.63/2 1.3.8. Gönlün âıkâne gayb âleminin armaanı olması. Rûzgârın perverile hâsılı `unsur degil `Âıkâne `âlem-i gayb armagânıdır gönül Kâinâtun gizli sırrı âikârâdur ana Kıymetin bil âlem-i gayb armaanıdır gönül Hayâlî, G.265/5 1.3.9. Düüncenin gayb âleminin armaanı olması. Armaân-ı gayb imi Zihnî gibi endîemiz Tâze ma'ni dem-be-dem hâtırdadır ezber gibi Zihnî, K.16/38 6 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye Rıza ORA 1.3.10. Gayb âleminin armaanı olan iirin dünyadaki nâdir eserlerin deerini biçenlere yâdigâr olması. Hâzık olsun nâdire-sencân-ı dehre yâdigâr Bu gazel kim âlem-i gayb armaânîdir bana Hâzık, G.4/7 1.3.11. Gönül aynasını sevgiliye armaan etmek. Kendi gibi Hayâlî güzel kendi aksidir Mir'ât-ı dil nigâra yeter armaanımız Hayâlî, G.199/5 1.3.12. Gönlün faziletli insanlara armaan olması. Armaân-ı kudsdür erbâb-ı fazl u dânie Ehl-i tab'ın dem-be-dem hâtır-niânıdır gönül Zihnî, G.221/2 1.3.13. Kalemin gerçeklerle dolarak muteber gazelleri aire armaan vermesi. Dolmakda vâridât-ı hakîkat ile devât Ben almasam da zûr ile ol armaân verir Ben kaldıım zamân o zemîn gösterir geçer Bir böyle mu'teber gazel-i dâstân verir Damad Mahmûd, Mukaddeme VI/24 1.3.14. Geçen ömrü kabir ehlinin armaanı etmek. Mürur-i ömri senâ-yi Resûl ile geçirem Ölende edem anı armaan-i ehl-i kubur Fuzûlî, K.2/34 1.3.15. Âıın sevgiliye armaan olması. Dost dâyim gönderür çün armaanı dosta Dostdan geldüm sana ben armaanem ya kimem Aynî, K.55/76 1.3.16. Goncanın sabâ rüzgârını hükümdara armaan göndermesi. Elçi düzdü sabâyı gönderdi Husrev-i Rûma armaân gonca Hayâlî, K.41/8 1.3.17. Kirpiklerin sevgilinin tozunu birbirine armaan olarak vermesi. Girse gubâr-ı hâk-i derin dest-i çemime Müjgânlarım biribirine armaân verir Hâzık, K.3/3, G.63/5 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 7
Rıza ORA Divan Edebiyatında Hediye 1.3.18. Âıın sevgili için armaan araması. Bî-çâre cüst-cû-yı tefârîk-ı cân eder Âık o ûha vermek içün armaân arar Hâzık, G.96/6 1.4. Göndermek. 1.4.1. Nergis göndermek. Rite-i nazm-ı dür-efânum ile deste idüb Gönderür bezm-i dil-âvîzüne Ca fer nergis Cafer Çelebi, K.28/71 (Cafer, inci saçan iirinin ipi ile nergis balayıp güzel meclisine gönderir.) 1.4.2. Gül göndermek. Bâd eliyle gönderür cânâ sana her yaz gül Cafer Çelebi, K.32/12 (Ey sevgili! Rüzgâr, her yaz eliyle sana gül gönderir.) 1.4.3. Ayaının tozunu armaan olarak göndermek. Kudûmından benüm olurdı Âhî gözlerüm aydın zi tozını gönderse habîbüm armaan içün Âhî, G.89/6 1.5. ükrâneler vermek Lebünden nezr-i Hızrı vir gözüm yaını geçdükçe Virür ükrâneler çünkim geçen deryâ-yı ummânı Cafer Çelebi, G.210/3 (Gözüm yaını geçtikçe dudaından Hızır ın sadakasını ver. Çünkü büyük denizi geçenler ükrâneler verir.) 1.6. Tuhfe kelimesinin de hediyenin e anlamlısı olarak kullanıldıı görülmektedir. 1.6.1. Hayır dua. Hired didi ki kulun pâdiâhına lâyık Du â-yı hayrdan özge dahi ne tuhfesi var Cafer Çelebi, K.30/37 1.6.2. Sevgilinin yoluna canı hediye vermek. Cân virmeden özge yoluna cümle halâyık Bir tuhfe arayup bulımazlar sana lâyık shâk, G.134/1 Ayaguna tuhfe ide-y-düm cânum olmasa-y-dı ayb Tuhfe itmek ol azîze bir metâı ki ola hâr Ahmedî, K.25/72 8 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye Rıza ORA 1.6.3. airin kendini hediye edilmi fenere benzetmesi. Gice karaguda çıkmaklık olursa Kendüm gibi bir tuhfe musanna'fenerüm yok Tırsî, G.CIX/5 1.7. Atâ kılmak. 1.7.1. Bûse hediye etmek Buse cerr itmek diler Zt lebünden ey sanem Ger atâ kılsan demidür lûtf u ihsânun bana Zâtî, G.52/5 1.7.2. Gözün hastaya sıhhat hediye etmesi Tur ey hasta gönül ölme devası derdünün geldi Yine ol çemi bîmâra atâ kıldı Hudâ sıhhat Zâtî, G. 86/2 1.7.3. Sevgilinin yan bakıını âıa hediye etmesi. Ey lâle-ruh o niter-i gamzen atiyyesi Sînemde dilde dâg bana mûcib-i eref Hamet, Kıt a 3/1 1.8. Bahetmek. 1.8.1. Dudaın hayat vermesi. Ger olmayaydı cânlara la lün hayât-bah derdi cümle cân u cihânı fenâ gözün Ahmedî, G.361/5 Tî-i gamla cism-i âık çâk çâk olmak gerek Yâdına ol la'l-i cân bahın helâk olmak gerek Hayâlî, G.257/1 1.8.2. Can iiri bahının ölüye hayat vermesi. Nazm-ı cân bahı Hayâlî mürdeye verir hayât Geceler ihyâ eden ârif deminden cân akar Hayâlî, G.128/5 Hediyenin anlamdaı olan bah kelimesinin redif olarak kullanıldıı iirlere de rastlanmaktadır. Amrî nin Az u çok bir bûse virse kılma cânân ile bah Kim gedâya lâyık olmaz ehl-i ihsân ile bah matla lı 8. gazelinde sevgilinin âıına ilgi göstermesi hakkında ince anlamlar yer almaktadır. 1.9. hsan etmek. 1.9.1. Âıın ihsan çocuu olması. Katre gibi göklere agup yire çalma beni Ey sehâb-ı lutf çün perverde-i ihsânunam Mesîhî, G. 158/4 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 9
Rıza ORA Divan Edebiyatında Hediye 1.9.2. Sevgiliden ihsan dileme. Seyl-i eküm çevreni almıdur ey serv-i revân Lutf u ihsân it ki yollarunı sâ'il baladı Mesîhî, G. 268/9 1.9.3. Sevgilinin ihsanının bol olması. Bezm-i ihsânun simâtına sipihr öykünmesün Sofrasında çün otuz günde yinür bir kurs-ı nân Mesîhî, K. 5/29 Mümtelî olmag ile ni met ü ihsânundan Az kaldı ki felek gözini kör ide buhâr Mesîhî, K. 5/39 Hüsn lutfün güllerin bir katre suya saymaya Hâk-i pâyî emmesi ger eyhî'ye ihsân ola eyhî, G.156/9 1.9.4. Kavumayı ihsan kılmak. Oruç tutup kılurın Hakka efgân Ki anun `îd-i vaslın kıla ihsân Mesîhî, ehrengiz-i Edirne, 170 1.9.5. Ak mülkünü ihsan kılmak. Olmıam dirsem revâ sultân-ı mülk-i saltanat Mülk-i derd-i ıkın itdi bana ihsan Bâyezîd Zâtî, G. 115/3 1.9.6. Zinet, sofra. Lutf u ihsânun arûs-ı mülküne zînet yeter Sofra-ı ihsân içinde emse besdür kurs-ı nân Mesîhî, K. 5/32 2. Hediye le lgili Adetler 2.1. Deniz geçince hediye vermek. Lebünden nezr-i Hızrı vir gözüm yaını geçdükçe Virür ükrâneler çünkim geçen deryâ-yı ummânı Cafer Çelebi, G.210/3 (Gözüm yaını geçtikçe dudaından Hızır ın sadakasını ver. Çünkü büyük denizi geçenler ükrâneler verir.) 2.2. Padiahın emriyle yazılan kitabın hediye edilmesi.... meger bir gün ser-mi'mârân-ı Pâdiâh-ı kâm-rân Sinân bin 'Abdülmennân pîr-i nâ-tüvân olup sahîfe-i rûzgârda nâm u niânı kalup du'â-i hayr ile yâd olmasına bâ'is olmak içün bu hakîr-i ikeste-zamîr, fütâde-i bî- 10 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye Rıza ORA dest-gîr Sâ'î-i dâ'îden hasb-i hâllerin nazm u nesr tahrir ü takrîr murâd edindiler. Bi-hasebi'l-makdûr beyân u 'ayân edüp 'izz ü huzûr-ı müstevcibü'lhubûrlarına ikeste-beste bir tuhfe ile erdüm. Ve bu risâle-i münîfe Tezkiretü'l-Bünyân deyü ad verdüm. (Tezkiretü l-bünyân) 2.3. Getirilen müjde için hediye vermek. Gelürse bana mektubun saçarlar baına saçı irâr-ı nâr-ı âhumla gözümün yaı sîm-ü-zer G. 408/2 Virdi safâ haberlerini 'id ile bahâr Nakd-i kararı anlara virsek nola nüvîd G. 121/8 2.4. Deerli misafirlere hediye verme. Ziyâfetgâh-ı rahmetdir ba üzre oldu ikrâmı Hele Allahu ekber kimse almı yok bu meydânı Hediyye bah olur mihmân-ı 'âlî-kadre 'âdetdir Tecellî-zâr-ı fazl u 'âtıfetdendir bu ihsânı Zihnî, K.?/85-86 Cihâna geldügüm sâ'atde virdüm cânı cânâna Anunçün 'âdet olmıdur müsâfir armagân virmek Âlî, G.303/2 2.5. Devlet adamlarına gönderilen hediyelerle birlikte iir sunulması. âm kazâsından `avdetinde eyhü'l-slâma takdîm-i hedâyâ eyledikde bu kıt`ayı `arz eylemidir Lutf u ihsân u kerem seyyid-i mün`im iidir Cürm ü taksîr ve güneh bende-i nâ-kâm iidir Yok tefârîk-i Haleb kim anı kılsun ithâf Kâdî-i âm hedâyâsı dahi âm iidir Es ad, BSE, N 82 / S 24b. BABÜ I-VÜZERÂYA EDRNE'DEN GÜL-ÂB HEDYESYLE RSÂL OLUNMIDUR. Ben mûr-ı nâ-tüvânun ider tuhfesin kabûl Ol âsaf-ı hüner-ver-i sultân-ı Cem-cenâb Mahsûl-i gül-en-i kerem ü lutfıdur tamâm Ben haste-i gamun eline her giren gül-âb EM'DÂN HEDYYESN MUTAZAMMINDIR Ey pertev-i ser-tâc-ı çerâgân-ı 'inâyet em'-i harem-i lutfuna pervâne-hücûmuz Budur garazım 'arz-ı em'dân ile ez-dil Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 11
Rıza ORA Divan Edebiyatında Hediye Her hidmetine ya'ni em'dân ile mûmuz Hamet, Mukattaât.11 2.6. iir armaan etmek. Yine bu nesc-i nev-tarhumla kâlâ-ı bahâriyyem Tarâvet virdi rûh-ı Gülenî'ye armagan oldı Lebîb, K.14/5 Sâhib-i Mevlidün ceddi eyh Mahmûd-ı Hamîdî bu beyti hediyye göndermidür : Velâyet gösterüp halka suya seccade salmısın Yakasın Rumilinün dest-i takvâ ile almısın Yahya Bey, s.3 Âlî, tarada geçen on sekiz yıldan sonra 1593 yazında doduu yere döner. Dönüünü kutlamak ve arkadalarına bir armaan sunmak isteiyle divanlarından 100 gazelini seçerek Sadef-i Sad-Güher'i meydana getirir. Lîk ihvâna armaganum yok Bezl içün Genc-i âygân'um yok Vâkıa turfe armagandur bu Tuhfe bir Genc-i âygân'dur bu (Aksoyak, 33-34) 2.7. Padiaha eser hediye etmek. Toludur em'ile mehed musaffâ Müzeyyendür ser-â-ser nak-ı zîbâ Anun-çündür bana ibu 'atiyye Kim idem âh eigine hediyye Ahmed Rıdvan, Hüsrev ü îrîn, 168-169 2.8. Caba daıtmak: Bir kii kahvehanede bir dostuna kahve ısmarladıında kahveci: Ücret istemez, cabadır diyerek kahveyi o kiiye verirdi. Herkese ısmarlanırsa, Falan kii caba daıttı denilirdi. Cabanın sadece pimi kahve hediye etmek anlamında kullanıldıı da belirtilmektedir. 12 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye Rıza ORA SONUÇ Divan iirinde pîke, armaan, caba, hedâya, atâ, tuhfe, ihsan gibi çeitli ekillerde karımıza çıkan hediye ve hediyeleme adeti, Türk insanının birbirleriyle ilikilerinde sevgiyi ve dostluu arttırma çabasının sonucu olarak görülmektedir. Çam sakızı çoban armaanı hediyelerden balayarak insanın en deerli varlıı olan canının bile hediye edildii görülmekte ve hediye kelimesinin zengin anlamlar kazanmasının temelinde bu sevgi ve dostluk yatmaktadır. Divanların taranması sonucunda hediye ile ilgili gerçek veya mecazî olarak u anlamlar tespit edilmitir: 1. iiri hediye etmek. 2. iiri meleklere hediye olarak göndermek. 3. Sevgiliye canı hediye etmek. 4. Kalbin hediye için narin olması. 5. Peykân hediye etmek. 6. Kazanın airin düüncesinin bikrine her gece altından bir örtü hediye etmesi. 7. Çam sakızı çoban armaanı atasözüne ve Hz. Süleyman a bir karıncanın gücü yettii kadar hediye götürmesine iaret. 8. Sevgilin la l gibi dudaını hediye etmesi. 9. Sevgilinin ayaının tozuna âıın inci gibi gözyalarını hediye etmek. 10. Sevgilinin yanaının ııını aya hediye göndermek. 11. Sevgilinin ayak tozunun âıklara sürme olarak hediye edilmesi. 12. Dua hediye etmek. 13. Süslemek. 14. Kıyafet. 15. Can almak. 16. Altın kadeh 17. Sevgilinin ayak tozunu güzel koku için hediye etmek. 18. iir armaan etmek. 19. Sabâ rüzgârının sevgilinin ayak tozunu armaan etmesi. 20. Sevgilinin ayak tozunu armaan olarak alıp gelmesi. 21. Sevgilinin sabâ rüzgârıyla zülfünün kokusunu göndermesi. 22. Gönlün gayb âleminin armaanı olması. 23. Düüncenin gayb âleminin armaanı olması. 24. iirin gayb âleminin armaanı olması. 25. Gönül aynasını sevgiliye armaan etmek. 26. Gönlün faziletli insanlara armaan olması. 27. Kalemin gerçeklerle dolarak muteber gazelleri aire armaan vermesi. 28. Geçen ömrü kabir ehlinin armaanı etmek. 29. Âıın sevgiliye armaan olması. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 13
Rıza ORA Divan Edebiyatında Hediye 30. Goncanın sabâ rüzgârını hükümdara armaan göndermesi. 31. Kirpiklerin sevgilinin tozunu birbirine armaan olarak vermesi. 32. Âıın sevgili için armaan araması. 33. Nergis göndermek. 34. Gül göndermek. 35. Ayaının tozunu armaan olarak göndermek. 36. Hayır dua 37. airin kendini hediye edilmi fenere benzetmesi. 38. Bûse hediye etmek 39. Gözün hastaya sıhhat hediye etmesi 40. Sevgilinin yan bakıını âıa hediye etmesi. 41. Dudaın hayat vermesi. 42. Can iiri bahının ölüye hayat vermesi. 43. Âıın ihsan çocuu olması. 44. Sevgiliden ihsan dileme. 45. Sevgilinin ihsanının bol olması. 46. Kavumayı ihsan kılmak. 47. Zinet, sofra. 48. Ak mülkünü ihsan kılmak. Hediyenin verili sebep ve yerleri bakımından Türk kültüründe mevcut olan bazı âdetler de bulunmaktadır: 1. Deniz geçince hediye vermek. 2. Padiahın emriyle yazılan kitabın hediye edilmesi. 3. Getirilen müjde için hediye vermek. 4. Deerli misafirlere hediye verme. 5. Devlet adamlarına gönderilen hediyelerle birlikte iir sunulması. 6. iir armaan etmek. 7. Padiaha eser hediye etmek. 8. Caba daıtmak Türk kültüründe hediyenin kullanıldıı anlamları göstermesi açısından Divan iirinden tespit edilen örnekler, insana verilen deeri ve insan ilikilerdeki engin hogörüyü belirtmesi açısından önemlidir. Ayrıca iirlere yansıyan hediye verme ile ilgili âdetler de bu duyguların Türk kültüründe yerlemi olduunu gösteren ipuçlarıdır. Divan edebiyatı, sosyallemenin bir sonucu olan hediyeleme âdetini iirlerde zengin anlamlarla iledii için sosyal hayattan kopuk olmamı; bilakis toplumun merkezindeki yerini korumutur denilebilir. 14 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Divan Edebiyatında Hediye Rıza ORA KAYNAKÇA Akdoan, Yaar. (1979) Ahmedî Dîvânı ve dil hususiyetleri: gramer, sentaks, sözlük. Doktora Tezi. stanbul Üniversitesi, stanbul. Akku, Metin (1993) Nef î Divanı, Ankara: Akça Yay. Aksoyak, smail Hakkı (1999) Gelibolulu Âlî ve Divanlarının Tenkitli Metni, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Gazi Ü. S.B.E., Ankara. Altun, Kudret (2002) Tuhfe-i Kusûrî, Kayseri. Arı, Ahmet. (1994) Sakıp Mustafa Dede: hayatı, eserleri, edebî kiilii ve Dîvânı'nın tenkitli metni. Yayımlanmamı Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya. Arslan, Mehmet, Aksoyak, smail Hakkı (1994) Hamet külliyatı: Divan, Senedü'-u arâ, Vilâdet-nâme (Sur-nâme), ntisabü'l-mülk (Hab-nâme). Sivas: Dilek Matbaası. Ayan, Hüseyin (1990) Nesîmî Divanı, Ankara: Akça Yay. Aynur, Hatice (1999) 15. yy. airi Çâkeri ve Divânı. stanbul: Scala Yayıncılık. Bilgin, Azmi (2004) Nigârî Dîvânı, stanbul. Canpolat, Mustafa, (1982) Ömer bim Mezîd Mecmûatü n-nezâir, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Çavuolu, Mehmet (1977) Yahya Bey Divanı (Tenkitli Basım ), stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası., Mehmet (1979) Amrî Divanı (Tenkitli Basım ), stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası., Mehmet (1981) Hayretî Divan, stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2868., Mehmet, Tanyeri, M.Ali (1990) Üsküplü shak Çelebi Divanı (Tenkitli Basım), stanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi. Erdem, Sadık (1988) Sâî Çelebi Tezkiretü l-bünyân, stanbul, 1988. (2005) Neylî ve Dîvân ı, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Ergin, Muharrem (1981) Kadı Burhaneddin Divanı, stanbul. Erünsal, smail (1983) The Life and Works of Tacizade Cafer Çelebi With a Critical Edition of His Divan. stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası. Gölpınarlı, Abdülbaki (2005) Nedim Divanı, stanbul: nkılâp Kitabevi. Güfta, Hüseyin. Hazık Mehmed Efendi'nin Hayatı, Edebî ahsiyeti, Eserleri ve Divanı'nın Tenkitli Metni. Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, 1992. sen, Mustafa, Kurnaz, Cemal (1990) eyhî Divanı. Ankara: Akça Yayınevi. Kadıolu, dris. Lebib-i Âmidî: Hayatı, Edebi kiilii, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni. Yayımlanmamı Doktora Tezi. Dicle Üniversitesi, 2003. Kaya, Bayram Ali (2003) The Divan of Azmi-zade Haleti Introduction and Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 15
Rıza ORA Divan Edebiyatında Hediye Facsimile Edition, Azmi-zâde Haleti Divanı. Harvard: The Department of Near Eastern Languages Harvard University. Kılıç, Atabey (1994) Ahmed Neylî Divanı, Ege Üniversitesi, S.B.E., Yayımlanmamı Doktora Tezi, zmir., Atabey (2001) Mustafa bin Osman Keskin: Manzume-i Keskin, inceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım. Kayseri: Laçin Yayınevi. Küçük Sabahattin (1994) Bâkî. Dîvân: tenkitli basım. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Kürkçüolu, M.Akif, Mahmud Nedim Paa Divanı nceleme, Transkripsiyonlu Metin, Sözlük, Sakarya Üniversitesi S.B.E. Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Sakarya, 2004. Macit, Muhsin (2001) Zihnî Divanı. Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları. Mengi, Mine (1995) Mesîhî Divanı. Ankara. Mermer, Ahmet (1991) Mezâkî Hayatı, Edebî Kiilii ve Divan ının Tenkidli Metni. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu., Ahmet (1997) Karamanlı Aynî ve Dîvânı. Ankara: Akça. Ora, Rıza, (1995) Esad Mehmed Efendi nin Hayatı, Edebî Kiilii ve âhidü l-müverrihîn Adlı Eserinin Edisyon Kritii, Trakya Üniversitesi S.B.E. Yayımlanmamı Doktora Tezi, Edirne. Onay, Ahmet Talat (1992) Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. (Haz.: Cemal Kurnaz), Ankara: TDV Yayınları. Pala, skender (1989) Ansiklopedik Dîvân iiri Sözlüü. Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları: 1018. Saraç, Yekta (2002) Emrî Divanı. stanbul. Sungur, Necati (1994). Âhî Dîvânı, Ankara: Milli Kütüphane Basimevi. Tarlan, Ali Nihat (1992) Hayâlî Bey Divânı. Ankara: Akça Yayınevi., Ali Nihat (1992). Ahmet Paa Divanı. Ankara: Akça Yayınevi., Ali Nihat (1992). Zâtî Divan, stanbul: Istanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası. Tavukçu, Orhan Kemal (2000) Ahmed Rıdvan, Hüsrev ü irin (nceleme- Metin), Erzurum. Tulum, Mertol, Tanyeri, Ali (1977), Nev î Divanı, stanbul. Yılmaz, Kadriye (2001) brahim Tırsî Divanı nceleme-tenkitli Metin-Sözlük, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta. 16 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi