EIJRO (AVRUPA PARA BIRIMI) Nevirz ATA KAN Sayrjtav Uzman Derletpsl 1 Ocak 1999'da 290 milyon niifusu, ortak para birimi,tek merkez bank as^, ortak para ve faiz politikas~yla yeni bir Avrilpa yaratllmas~ yolunda onemli bir ad~m at~lm~gtrr. Bu entegrasyon ile Avrupa Birligi nihai hedefi olan siyasi birlige daha da yaklnlagacakt~r. Tam iiye olmay~ hedefledigimiz Avrupa Birligi iilkelerinin ekonomik ve parasal birlige geqigi, Tiirkiye'nin de kaytts~z kalmamas~ gereken bir siireci baglatmaktadlr ve Avrupa entegrasyon siirecinin ulagt~gl yeni boyut, AB ile giimriik birligini hayata geqirmlg ve diinya ekonomisi ile entegrasyon qabalarln~ yogunlagtlrmlg bulunan Tiirkiye aq~s~ndan biiyiik onem taglmaktad~r. Bu qer~evede Tiirkiye'de makro ekonomik istikrarln ger~eklegtirilmesi yoniinde onemli ad~mlar atllmall, kroniklegen enflasyon, biitqe ve sosyal giivenlik sistemi aq~klar~ bagta vergi reformu olmak iizere al~nacak yap~sal tedbirlerle Maastricht kriterlerine uyum saglayacak seviyelere indirilmelidir. Bu noktada EURO olgusu,tiirkiye i~in yeni bir pnstlr. Topyekiin "yeniden organize olmak" degigen ve geligen diinya ve ozellikle AB konjonktiiriine yeniden uyum saglamak iqin qok giizel bir flrsatt~r. 2. Ekonomik ve Parasal Birlik Ekonomik ve Parasal Birlik (EPB) tek bir ekonomik pazar i~erisinde tek bir parasal politika anlamlna gelmektedir ve doiay~s~yla tek pazarln mantlksal uzanttsld~r. Bu program, tiim iiye iilkelerin ekonomilerinin belli kriterlere uymak zorunda oldugu, iggiicii, hizmet ve mallar~n, sermayenin serbest~e dolagabildigi ve ortak blr Avrupa paraslnln kullan~ld~g~ bir Avrupa devleti yaratmayl ongormektedir. Bu ~erqevede Tek Pazar olugturma geregi ve 1987'de kabul edilen Tek Avrupa Senedi ile birlikte Roma Antlagmasl'nda onemli bir degigiklik yap~larak ilk kez Ekonomik ve Parasal Birlik bag11g1 Antlagma'ya eklenmigtir. Haziran 1988'de ise Devlet ya da Hukiimet Bagkanlar~, tek pazarln tamamlanmaslna yonelik programln bir parqasl olarak, ekonomik ve parasal birlik dogrultusunda yeni bir girigim baglatmlylardlr. Talepleri iizerine, Komisyon Bagkan~ Jacques Delor'un bagkarlllglnl yapt~g~ yiiksek
Sayr~tay Dergisi Sayr : 32 diizeyli bir kurul, bu hedefe ulagllma yollarini ve imkanlarinl degerlendirmek iizere toplanmig, Nisan 1989'da gorevini tamamlayarak ekonomik ve parasal birligi kurabilmek iqin uyulmasl gereken kogullarl ayrlntilariyla belirleyen ve bu hedefe ulagilmasl iqin iiq agamali bir plan oneren Delors Raporu'nu yaylmlamlgtlr. Rapor, topluluk liderleri tarafindan Haziran 1989'da kabul edilmig ve sonraki eylemler iqin temel allnmlgtir. 9-10 Aral~k 1991 tarihinde ise Maastricht'de toplanan Topluluk iiyesi Devlet ve Hiikiimet Bagkanlari Konseyi " Avrupa Birligi Antlagmasi" iizerinde mutabakata varmlglardir. Boylece Avrupa Birligi'nin hukuki temelleri atilmigtir. Sozkonusu hukuki doniigiim, 1957 yilinda imzalanan Roma Antlagmasi'nl Tek Senet'den sonra bir kez daha degigtiren ve siyasi ve ekonomik nitelik tagiyan, biri Siyasi Birlik,digeri Ekonomik Birlige iligkin olmak iizere iki sozlegmenin Topluiuga iiye iilke Devlet ve Hiikiimet Bagkanlarinin paraflamaslyla saglanmlgtlr. Delors Raporu'nda oldugu gibi Birlik Antlagmasinda da EPB'e iiq agamali olarak ge~ilmesi planlanmaktaydi. Birinci Agama Ilk agamanln baglangq tarihi 1 Temmuz 1990 olarak belirlenmigti ve bu tarihten itibaren iiye devletler araslndaki para ve sermeye hareketleri iizerindeki tiim slnlrlamalar (sadece birkaq istisna dlglnda) kaldlrildl.~~e devletlerin ekonomik politikalarlnin daha slkl koordinasyonu ve ortak denetimi ongoriildii ve merkez bankalarl araslndaki igbirligi,merkez Bankalarl Yoneticiler Kurulu ile gii~lendirildi. Bu agama 31 Arallk 1993 tarihinde sona ermigtir. 1kinci A2ama 1 Ocak 1994 tarihinde baglayan ikinci agama 31 Arallk 1998 tarihinde tamamlanmlgtlr. Tek para politikaslnln saglanmaslnda gerekli sorumlulugu almak iizere alt yaplnln olugturulmasl bu agamanln en onemli hedefidir. Bu ama~la Avrupa Merkez Bankasl (AMB) kuruluncaya kadar gorev yapacak ve temel amacl iiye iilkelerin borq politikalarl araslndakl biiyiik qapli yaklnlagmayl ve koordinasyonu saglamak olan Avrupa Para Enstitiisii (APE) 1994 ylllnda Frankfurt'ta kurulmugtur. EPB'in son agamaslna geqig oncesinde, iiye iilke ekonomileri araslndaki farklll~klarln giderilebilmesini teminen bazl makro biiyiikltikler a~ls~ndan yaklnlagt~rma kriterleri tesbit edilmig ve bunlara uyulmamasl durumunda uygulanacak yaptlr~mlar belirlenmigtir. 1 Kaslm 1993 tarihinde yiiriirliige giren Maastricht Antlagmasl'na gore bu kriterler;
'" Herhangi bir iiye iilkenin y~ll~k ortalarna enflasyon oranr, en duguk enflasyon oranlna sahip iiq uye ulke ortalamas~nl 1,5 pilandan fazla geqniernelidir. Bu kriterlerin yorumunda hiqbir esnekli k yoktur. * Uye iilke biitqe aqrklar~ GS~i~-l'nln yiizde 3'iinu agmamalld~r. Referans degeri son derece baglay~crdrr. * Herhangi bir iiye iilkenin uzun vadeli devlet tahvili faiz oranl, en diiguk enflasyon oranlna sahip iiq uye ulkenin faiz oranl ortalamasinr 2 puandan fazla geqmemelidir. * uye iilkenin kamu borqlarr, GSY 1~'nln yiizde 60'1n1 geqmemelidir. Bu referans degerinin ag~ldrg~ iilkelerde, oranrn diigiiriilrnesi yolunda tutarl~ qaba giisterilmesi gartt~r. " uye iilke paralarr Avrupa Para Sistemi Diiviz Kur-11 Mekanizmaslna dahil olmal~ ve son iki yllda normal dalgalanma rnarj~ icinde bulunmal~d~r. Soz konusu marj, Maastricht Antlagmasl'nda +I-2.25 olarak belirlenrnig olup bu rnarjlar 1992 ve 1993 ylllarrnda rnali piyasalarda yaganan krizler nedeni ile +I- 15 olarak yeniden diizenlenrnigtir. Almanya ile Hollanda, i kili anlagma yaparak. Alman Mark1 ile Hollanda Florini arasrndaki dalgalanma marjln~ +I- 2.25 olarak rnuhafaza etmiglerdir. Diger taraftan EPB'in ikinci agarnas~nda Parasal Birlige hazlrllk qerqeves~nde, ulusal merkez bankalarln~n bag~ms~zlrg~ iqin gerekli yasal duzenlemeler yapllm~gt~r. Ayrica, Parasal Birlik'ten sonra da biitqe kriterine uyumu saglayacak olan ve Istikrar Pakt1 olarak isirnlendirilen bir uyar~ sistemi ve yapt~rlrn siireci de 6ngoriilmiigtur. Bu nedenle. ulusal merkez bankalarlnln ba@mslzl~g~ ve Istikrar Pakt1 da siizkoriusu beg ekonomik kriteri destekleyen ve devamln~ saglayan unsurlar olarak belirlenn~igtir. Maastricht Antlagrnas~ ile baglayan bu siireq, tek parayn kullanacak iilkelere bir uyum siiresi sonunda Ekonomik ve Parasal Birlige iiye olrna imkanmnl getirrnigtir. 14 iilke bu uyurn kriterlerinin getirdigi yiikiimliilukleri yerille get~rerek tek paraya geqme hakklnl Itazai~rnr~lartf~r. Bu iilkelerden Ingiltere, Daniniarka ve isveq kendi istekleri ile tek para biilgesine gimdilik dahil slmarnlglar, uyum kriterlerini yerine getiremeyen Yunanistan ise allnmam~gt~r. Resrni olarak 1 Ocak 1999' da baglayan iiqiinchi agama iki adnmda gerqekle~tirilecektir. 3 1 Aralrk 2002'ye kadar siirecek olan ilk ad~rnda EPB'ye katilan iiye iilkelerin birbirlerine ve EPB'in ortak paras1 Euro'ya karg~ doviz kurlari geri doniilernez gekilde sabitienrnig. ECU sepetinin varl~gl sona ermig, ulusal paralar I EURO=I ECU olrnak iizere doniigiirn kuru iizerinden Euro'ya doniigtiiriilmiigtiir. Bu taihten itibareri o&ik para birirni olan Euro kaydi olarak kullanllmaya baglanrn~g, bankacll~k iglernleri, interbank hisse senedi ve
Sayljtay Dergisi Say1 : 32 -- doviz iglemlerinin Euro cinsinden gerqeklegtirilmesine ge~ilmig banka mevduatlar~, sozlegmeler, devlet tahvllleri ve bonolar, qek, senet ve diger odeme araqlarlnda ise hesap ve odeme birimi olarak kullanllmaya baglanmlgtir. Avrupa Birligi Konseyi Avrupa Toplulugunu kuran Maastricht Antlagmaslnln 1994 (4) uncu maddesine uygun olarak AB Komisyonunun onergesi uzerine AMB'nin da goriigiinu alarak 3 1 Aralik 1999'da geri donulmez Euro donugum oranlarln~ agag~daki gekilde kabul etmigtir. 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren geqerli oian sabit ve geri donulmez Euro donugum oranlar~. Ilk adlmln iiq y11 gibi uzun bir siireyi kapsamaslnln nedeni bayta Euro madeni para ve banknotlarlnln bas~m~ olmak uzere bir taklm teknik haz~rllklar~ da gerektirmesidir. Uqiincii agamanln ikinci ad~m~ 1 Ocak 2002'de baglayacakt~r. 2002 ylllnln ilk alt~ ay~nda ulusal paralar ve Euro, birlikte tedaviilde bulunacakt~r. Son agamanln klsa ti~ti~lmasl geqig siirecindeki belirsizlikleri azaltmak a~lslndan son derece iinemlidir. Ulusal paralar ile Euro'nun birlikte tedavulde olmas~ perakende piyasalarda iki qe~it fiyat verilmesirii ve iki qegit nakit odeme sisteminin olugrnas~n~ beraberinde getirecektir. Euro alanlnda tuketicilerin yeni fiyat yaplslna uyum sajilarnas~n~ kolaylagtlrmak i~in fiyatlar hem Euro, hem de i~lusal paralar cinsinden belirlenecektir. 1 Temrnuz 2002 tarihinde ise i~lusal para birimlerinin tedaviilii sona
erdirilecektir. Ayr~ca, I Ocak 2002 tari hinden iti baren Euro alan~ dl glndaki iilkelerde de Euro efektif olarak kullanllacaktlr. Uqiincii agamanln baglamas] ile birlikte Avrupa Merkez Bankalar~ Sistemi (The European System Of Central Banks) kurulmug bulunmaktad~r. Bu sistemde ulusal merkez bankalarl Avrupa Merkez Bankalarl Sistemi'nin birer parqasl konumunda olacaklar ve Avrupa Merkez Bankasl'nln koydugu ilkeler dogrultusunda faaliyet gostereceklerdir. Bu kurumsal yap1 sonucunda Para Birligi'ne iiye iilkeler para politikas~nda bag~ms~zl~klar~n~ kaybetmelerinin yan~slra herhangi bir iilkeye ozgii ekonomik krizde baglmslz hareket edemeyeceklerdir. Avrupa Merkez Bankasl'n~n temel hedefleri; fiyat istikrarln~n saglanmasl ve surdiiriilmesi, Euro'nun degerinin saptanmas] ve korunmasl iqin gerekli para politikalarlnln yuriitiilmesi, orta donemli para hedeflerinin belirlenmesi olarak kararlagt~rilmigt~r. Avrupa Merkez bank as^, para politikasl stratejisi olarak parasal biiyiikliik hedefini ara hedef, enflasyonu ise nihai hedef olarak seqmigtir. 3. Euro 1le llgili Hukuki Diizenlemeler EPB'in iiqiincii ve son agamasl olan 1 Ocak 1999 ile 1 Ocak 2002 tarihleri araslnda, iiye iilkelerin ulusal para birimlerinin, Birligin ortak para birimi olan Euro'ya doniigiimiiniin hukuki qerqevesi ile ilgili olarak, AB Konseyi taraflndan haz~rlanm~g iki ayrl tiizuk bulunmaktadlr. Maastricht Antlagmasl'n~n 235. maddesine istinaden Avrupa Birligi Konseyi taraf~ndan qlkar~lan EC 1103197 sayjl~ Tiiziik 20 Haziran 1997 tarihinde yuriirliige gi~mig olup, turn AB iiyesi iilkeler iqin geqerlidir. Bu qerqevede; 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren 1 ECU, 1: 1 oranlnda (1 ECU= 1 EURO) Euro'ya qevrilecektir. Sozlegmelerin Siirekliligi 1lkesi (Continuity Of Contracts) qer~evesinde, siizlegmelerin ve hukuki enstriimanln gartlarlnda degjgiklige yo1 aqmayacak veya herhangi bir hukuki enstriimana dayall olarak b ~r edimi yerine getirirken, akdin taraflarina bir mazeret one siirme ya da sozlegmeyi tek tarafln olarak degigtirme ve feshetme hakk~nl vermeyecektir. Euro'nun yuriirliige girdigi tarihten once yap~lmlq sozlegmeler imza tarihinde geqerli olan ulusal paralar cinsinden geqerli olmaya devam edecek,an~lan s6zlegmelerde degigiklik yapllmas~ taraflar~n istegine bag11 olacakt~r. Aynl zamanda sabit faizli borq enstriimaltlar~ aq~s~ndan Euro'nun yiirurluge gir~nesi borqlu taraflndan odenecek nominal faiz uzerinde herhangi bir degi~iklik de yapmayacaktir.
Sayrgtay Dergisi Say1 : 32 Euro'nun EPB'e uye ulkelerin paralar~ cinsinden degeri 6 rakam (six significant figures) olarak belirlenecektir. Euro'ya donugum slras~nda 1 Ocak 1999 tarihinde resmen saptanan ve geri doniigu olmaks~z~n kesinlegtirilen pariteler aynen allnacak, yuvarlama yapllmayacak, ters kotasyon kullan~lrnayacakt~r. Bir ulusal paranln diger bir ulusal paraya donugiimu s~raslnda Euro, virgulden sonra iiq haneden daha az yuvarlanamayacakt~r. Buna gore; Ulusal paralar yukarl ya da agagl en yakn ondallga tamamlanacaktlr. Maastricht Antlagmas~n~n 109 (4) maddesine gore haz~rlanan ECl974198 say111 Tuziik, 1 Ocak 1999 tarihinde yiirurliige girmigtir. Soz konusu duzenleme EPB uyeleri a~lslndan baglay~c~d~r. 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren EPB'e kat~lan ulusal paralar (yani, Alman Mark, Fransrz Fran~l, 1talyan Lireti ve digerleri) Euro'nun alt birimi (sub-denomination) olarak ~glem gorecektir. 1 Ocak 1999-3 1 Arallk 2001 tarihleri araslndaki geqig doneminde Euro, taraflarca serbest olarak ZorunluluklYasak Yok Ilkesi (nocompulsionlno-prohibition) qer~evesinde sadece kaydi iglemlerde kullan~lacak, 1 Ocak 2002 tarihinden itibaren ise Euro nakit olarak da kullan~lmaya baglayacakt~r. Bu donemde taraflar aksine anlagmad~kqa ulusal paralar cinsinden diizenlenmig sozlegmeler geqerli olmaya devam edecektir. Hesaptan yapllacak odemelerde hesabln Euro ya da ulusal paralar uzerinden tutulmasl mumkiin olacak, borqlu geri odemesini Euro ya da ulusal para ile yapabilecek ve soz konusu mlktar alacakl~n~n hesablna herhangi bir deger kayb~na sebebiyet vermeksizin 1 Ocak 1999'da saptanmlg degigim oranlarl uygulanmak suretiyle yat~r~lacakt~r. Soz konusu odemelerde sozlegmede belirlenen ulusal para d~glnda bayka bir ulusal para cinsinden odeme teklifi kabul gormeyecektir. (FRF cinsinden borq DEM cinsinden odenmeyecektir) 3 1 Arallk 2001 tarihinden sonra sozlegmeler Euro uzerinden yap~lacak, ulusal paralar kullan~lmayacakt~r. Kamu borqlar~nln Euro'ya donii~~imu (redenomination) ZorunluluklYasak Yok ilkesinin istisnasrnr olugturmaktad~r. 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren kamu borqlar~ Euro uzerinden ihra~ edilecek, mevcut kamu borqlarr ise belirlenen sabit oranlardan Euro'ya qevrilecektir. Zorunluluklyasak yok ilkesinin diger istisnalarr ise, sermaye piyasas~nda iglem gorecek menkul k~ymetler ile diger borqlular taraf~ndan ihraq edilen para plyasas1 araqlarldlr.
@ Geqig donemi sonunda (31 Arallk 2001) tiim sozlegmelerde ulusal para birimleri, sabit doniigiim oranlarl kullanllarak, otomatik olarak Euro'ya doniigtiiriilecek ve o tarihten sonra ulusal para birimleri ile ifade edilmig sozle~melerin geqerliligi kalmayacakt~r. 1 Ocak 2002 tarihinden itibaren Euro kag~t ve madeni paralarm tedaviile qlkmas~ ile Euro, Euro alanlnda tam hukuki statiiye sahip tek para olacaktlr. EPB'e katllan iilkelerin ulusal kaglt ve madeni paralarl ise en geg 30 Maziran 2002 tarihinde tedaviilden kaldlrllacag~ndan bu tarihten itibaren Euro'nun artlk EPB iiyelerinde herhangi bir ulusal para birimi ile hukuki statii paylaglml soz konusu olmayacaktlr. 4. Euro Hakkinda Pratik Bilgiler * Euro'nun finansal ve ticari amaqll kotasyonlarda kullanllacak klsaltmas~ EUR olarak belirlenmig ve IS0 taraflndan tescil edilmigtir. * Euro 500, 200, 100, 50, 20, 10 ve 5 olmak iizere 7 ayrl banknot halinde bas~lacaktlr. leur 100 Cent'den olugacakt~r. Madeni paralar 1 Euro, 2 Euro; 1. 2, 5, 10, 20 Cent olacaktlr. Kallplarl hazlrlanan ka@t paralardan 2002 ylllna kadar 12 milyar banknot basllacak. Madeni paralarm miktarl ise, 70 milyar olacakt~r. * Banknotlarln on ve arka yiizlerinde Euro ad1 Latin ve Yunan harfleriyle yazllacaktlr. * Euro'nun amblemi mavi zemin iizerine sarl renkte C harfi ortaslna gekilmig iki paralel qizgiden olugmaktad~r. Paralel diiz qizgiler istikrarl simgelemektedir. * Euro uzerindeki sembollerde iilkeler aras~nda ho~nutsuzluk yaratmamak iqin mimaride biiyiik onemi olan yap~lar yer alacakt~r. * 5'lik Euro klasik. 10'luk romantik, 20'lik gotik, 50'lik rokoko, 100'liik demir, 200'liik cam, 500'liik modern qag donemlerinden esintilere ait semboller tag~yacakt~r. * 1 Ocak 1999'dan itibaren Avrupa Komisyonu'nun giri~imiyle artlk satig merkezlerinde, tiiiketiciye sunulan iiriinlerin fiyatlar~, hem Euro ile hem de ulusal doviz birimieri ile gosterilmeye baglanml$ir. Euro'nun kullan~lacag~ 11 iilkedeki perakendecilere verilecek olan logo sayesinde Avrupa Birl~gi'nde tiiketiciler ve perakendeciler, Euro ile tanlgm~glard~r. * Tiiketici Euro ile odemeye karar verirse, herhangi bir ek odeme yapmasn istenmeyecek. Euro logosu, Avrupa'da tiiketiciler ve perakendeci- ler, turizimci ve diger ticari sektorler aras~nda yap~lan miizakere sonucunda kabul edilmigtir.
Sayl~tay Dergisi Say : 32 - Logo'da "Euro ile odeme kabul edilir." cumlesi 8 dilde yazlll olup, bu logoyu vitrinlerinde, katologlarlnda veya reklam malzemelerinde kullananlar, gonullu olarak gu yukumlulukler altlna girmig olacaklardlr: * Euro'yu tanltmak iqin gerek belge geklinde gerek personel aracll~glyla onemli olqude bilgi bulunacak, * Miigterilerle iligki iqinde olan personel egitilecek, * 1999 ylllndan itibaren asgari say~da iiriin fiyatl hem Euro hem de ulusal para birimleri cinsinden gosterilecek, 2002 ylllna kadar bu say1 arttlrllacaktlr. 5. Ekonomik ve Parasal Birlik'in Muhtemel Etkileri Euro, Avrupa Birligi'nin, Ekonomik ve Parasal Birlik (EPB) programlnln en onemli kllometre taglarlndan birini olugturmaktadlr. Avrupa Birligi, gerqek bir birlik yolunda en onemli ad~mlardan biri olarak gosterilen tek para birimi Euro'yu kullariinaya baglayarak, hlzla degigen diinya ekonomisinde yeni ve koklii bir degigiklige ad~m atmlgtlr. Euro'nun etkileri en geni~ gekli ile AB ulkelerinde hissedilecektir. AB'nin ger~ek anlamda b~r ekonolnik ve siyasi blok olarak ABD ve Japonya'nln bag1 ~ektigi Asya Bloku'nun karg~slna ii~iincii bir giiq olarak qlklgl, Euro'nun ne derece kabul gorecegine baglldlr. Euro'nun uluslararasl bir para; rezerv, ticaret ve degerlendirme paras] olarak yerinin ne olacaglnl bugiinden kestirmek son derece zordur. AB iiyelerinin yakla~~k 10 ylldlr tatbik ettikleri uyum programlarl ile aralar~ndaki ekonomik iligkiler biiyiik olqiide senkronize edilmqtir. Euro, bu gelismeyi h~zland~racak ve yeni bir boyut kazandlracaktlr. Euro ile beraber 10 ayrl para birimi ortadan kal karak tek bir para birimine inecegi iqin kur hareketlerinin ekonomi iizerindeki etkileri de onemli olqude azalacaktlr. 10 para biriminin tek bir birime indirilmesi, ozellikle diiviz iglen~lerinde basitlik ve iglem rnaliyetlerinde onemli bir diigii? saglayarak ticareti canlandlracak, finansman alan~nda ise diiviz pozisyonlar~nln giivenceye allnmas~ ve dengelenmesi iqin gerekli olan "hedging" maliyetlerini azaltarak yatlrlmlar~ te~vik edici bir unsur olacaktlr. Euro ile beraber diinyada ticaret, rezerv ve degerlendirme birimi olarak kullanllan baglrca paralarln saylsl iiqe qlkacakt~r. Bu iiq para birimi aynl zamanda iiq biiyiik ekonomik bloku da temsil ettigi iqin blokla~ma ve rekabet gibi konular da 21.yiizyllln ilk qegreginde daha farkl~ bir diizeyde tartlgllacakt~r. Euro ile birlikte AB s~n~rlar~ iqerisinde diinyan~n en biiyiik devlet tahvili piyasasl ortaya q~kacaktlr. Sadece AB iiyesi devletlerin degil, yabancr iilkelerin de Eurobond at11 altlnda tahvil ihraq ettikleri bu piyasa. ilk
andan itibaren Euro ile iglem yapmaya baglayacaktir. AB uyesi iilkeler devlet borqlarini Euro'ya qevirmeyi taahhut etmi3lerdir. Bu gekilde daha bagtan bu piyasaya bir derinlik ve iglev kazandirilacaktir. Keza, Euro'ya katilacak olan ulkelerin borsalarinda iglem goren hisse senedi fiyatlarl da Euro'ya qevrilecektir. Bu qaligmalarin amacl, Avrupa sermaye piyasalarlnda Euro'yu bagtan yerlegtirmek ve Avrupa sermaye piyasalarini entegre etmektir. Finansal enstrumanlar aras~ndaki bu harmonizasyon, en etkin finansman yontemi ve en duguk finansman maliyetini elde etme konusunda yatirimcllara onemli avantajlar saglayacaktir. Y ine tek elden yonetilen para politikasl ve birlegmig bir para piyasasl, finans kurumlarl arasindaki rekabeti artiracaktlr. Euro'ya katllmak iqin gerekli gartlarln uye iilkeler tarafindan yerine getirilmesi sirasinda uygulanan "uyum kriterleri" faiz hadlerinin tek bir noktaya dogru hareket etmesini saglayarak istikrarli bir uzun vadeli faiz ortami yaratllmigtir. Tabii ki, kisa vadeli faizlerde farkllliklar vardir ve bir muddet daha gorulmeye devam edecektir. Kur ve faiz duvarlnin ortadan kalkmaslyla beraber, fiyatlarda geffaflik ve girketler araslnda rekabet ve verimlilik artlgi beklenmektedir. Avrupall girketlerin bu istikrar ortaminda daha saglikll buyume gosterecekleri ve dunya qaplnda rekabet gii~lerini artiracaklarl bir gerqektir. Bundan tuketiciler de olumlu gekilde yararlanacak fiyat saydamllgl ile farkll yerlerdeki AB vatandaglar~ urun fiyatlari ve aldlklari ucretler aqlslndan daha kolay kargilagtirma yapma olanagi bulacaklardlr. Tabii ki klsa vadede igsizlik ve ucretler araslndaki farkllliklar dolayisiyla bazl sorunlar yaganacaktir. Su an tartigilan konularin iqerisinde en hassas olani da budur. Olasi Sorunlar Para politikas~ni belirleme yetki ve sorumluluklarl ellerinden alinan AB uyesi iilkelerin hukumetlerinin makro ekonomik dengesizlikleri duzeltmek iqin ellerinde blitqe ve maliye politikalar~ndan bagka araq kalmayacakt~r. Vergilerle oynama yoluyla istikrar getirme son derece zor ve bireylerin daha az vergi odeme istegi nedenlyle de politik olarak arzulanmayan bir yaklaglmdir. Bu aqldan AB uyesi iilkelerin butqe disiplinini saglamakta zorlanacaklarl bir gerqektir. Gerqeklegecek goklarl reel ekonominin kendi qarklan iqerisinde duzeltmesi de kolay degildir. Reel ekonomi bunu, igglicu mobilitesi ya da ucretlerdeki degigikliklerle yapabilir. AB sinirlarl iqerisinde hukuken iggucii dolagiml serbest olsa dahi fiilen boyle bir serbesti yoktur. Bu konuda AB, kesinlikle ABD ile klyaslanamaz. Yine licretlerdeki bir ayarlamanin getirebilecegi sosyal ve politik fatura son derece agir olacakt~r.
Say~~tay Dergisi say^ : 32 6. Euro'nun Tiirk Ekonomisi ~zerindeki Muhtemel Etkileri Euro, sadece Avrupa Birligi uyesi ulkeler aqlslndan degil tum dunya piyasalarlnda koklu degigikliklere yo1 aqacaktlr. Turkiye de ekonomi politikalarlnda ve piyasalarlnda yaplsal degigime yo1 aqacak bu buyuk organizasyondan kugkusuz etkilenecektir. Ancak agaglda belirtilen nedenlerle Euro'nun iilkemize olan yanslmalarl diger uquncu ulkelere olan yansimalarlndan daha yogun bir gekilde hissedilecektir. l Avrupa Birligi Tiirkiye'nin en biiyuk ticaret ortagldlr. 1.1.1996'da uygulamaya geqilen gumruk bir1ig.i sonucunda AB ile ticari iligkileri artma egilimi gostermig ve 1997 yill verlleriyle ihracatln % 475, ithalatln ise % 517 AB ulkeleriyle gerqekle~tirilmigtir. Turkiye'nin dig borqlarl 94 Milyon Dolar civar~ndadlr. Bunda Avrupa dovizlerinin pay1 % 40, bunun % 35' i ise Alman Mark1 cinsindendir. l 1987 den 1998'in ortalarlna kadar 15 Milyon Euro Bond qlkar~lmlgtlr. Bunlarln % 70' i Mark cinsindendir. l Geqmig 5 yllda dogrudan yabancl sermayenin % 70'i Avrupa'dan gelmigtir. 3 milyondan fazla Turk Avrupa'da, ozellikle Almanya'da yagamaktadlr. Turk bankaclllk sistemindeki slnlr otesi iglemlerin % 50'si AB para birimlerinde gerqeklegmigtir.. l Resmi rezervlerin % 60' In1 AB para birimleri olugturmaktadlr. l Turkiye'nin toplam doviz tevdiat hesaplarlnln % 40'1 AB para birimlerinden olugmaktadlr. Turk igqilerinin Merkez Bankaslndaki birikim tutarlarl 21 milyon Mark civar~ndadlr. @ Turkiye AB ile 1963'den itibaren Ortakllk Antlagmas] qerqevesinde iligkilerini y~irutmektedir. 1995'de AB ile Turkiye arastnda gumruk birligi kurulmug ve 1 Ocak 1996'dan itibaren yururluge girmigtir. Geqen sure zarflnda bu Turk ekonomisini olumlu yonde etkilemqtir. AB ile bu $ekilde yakln baglarr bulunan Turkiye Euro'dan ilk etkilenecek ulkelerin bagrnda gelmektedir.
6.1. Euro ve Bankalar Euro ile ilk tanlgacak sektor, finans sektorudur. 1 Ocak 1999'dan i ti baren Euro'nun Avrupa'da kaydi tek para birimi olarak bankaclllk sisteminde kullanllmaya baglamaslyla birlikte AB bankalarl, Turk bankalarl kargrslnda onemli bir avantaj elde edecektir. Euro'nun kullan~m~, Avrupa bankalar~nda birqok ulkenin paras~nln birbiriyle degigtirilmesinden dogan iglem maliyetlerini onemli olqude dugurecektir. Maliyet dugugunden Avrupa'daki bankaclllk sisteminin y~lllk 2025 milyar Dolarllk bir avantaj saglayacag~ hesaplanlrkan,bu durum Turk bankalarm kargl rekabet gucunii daha da artlracakt~r. Turk bankaclllk sektoru, elektronik bankacll~k ve igletmecilik anlayqlnda oldukqa iyi durumdad1r.b~ durum, Turk bankalarlnln Avrupa bankalarl ile olan yarlg~nda igini kolaylagtirmaktadir. Bununla beraber buyuk yap~sal sorunlarln gozardl edilmemesi gerekmektedir. Turkiye'deki sistemin en onemli sorunu sektorun kamusal aglrl~kta olmas~d~r. Ziraat Bankas], Halk bank as^, Emlakbank ve yarl kamusal nitelikteki Vak~fbank, sektorun yarlslndan fazlaslna hakim durumdadlr. Uq kamu bankas~nln piyasa ekonomisinin kurallarl yerine devlet gucunu arkalarlna alarak bankaclllk yapmaslnln, sektorde rekabet ve verimliligi, ozel bankalarln guqlenmesini onledigi savl yayglndlr. Ikinci biiyiik sorun ozel sektor bankalarlnln mevcud yap~lanmas~dlr. Tiirkiye'de 70'i a ~k~n banka olmas~na kar~ln bankalarln tamamma yak~nl qok ku~uk bankalar olup, bu bankalarln mali gu~lerini Avrupa bankalar~ ile klyaslamak miimkiin degildir. Kaldl ki, birqok buyuk Avrupa bankas1 sahip oldugu buyukliige karg~n Euro'ya hazlrlanmak iqin birle~me yoluna giderek daha da buyumuglerdir. Euro ile, ulusal paralarm birbirleriyle de,iji$tirilmesinin sona ermesi sonucu iglemlerin azalmasl ve Avrupa qap~nda fiyat farkl~l~klar~nln kaybolmaya baglamas1 iie birlikte Avrupa'daki girketler,bankalar yeni durumdan daha ~ o yararlanrnak,yeni k pazarlara giiqlu girebilmek i~in evlilikler yaparak gube sayllar~nl,personel glderlerlni azaltmaya baglayacaklardlr. Euro ile kar paylarl azalan bankalar yeni pazarlara yonelecekler, ilk gelecekleri yer de Tiirkiye olacakt~r.turk bankalar~ aras~nda da Avrupa pazarlar~na girebilmek iqin birlegmeler olabilir. Aksi halde Turk bankalarl zo:ianacakt~r. Euro'ya geqigle Turk bankalarlnln Avrupa'n~n her iilkesindeki muhabir bankalarda bulunan hesaplarma gerek kalmayacaktlr. Bankalar sadece bir merkezde Euro hesab~ aqacakiar, bu merkez biiyiik olas~llkla Almanya'nln finans kenti Frankfurt olacaktlr. Her iilkeyle yapllan para iglemleri i in ayrl iilkelerde ayrl hesaplara gerek olmayacak, bu uygulamay 7 a Turk bankalarinln maliyetleri dugerken, Avrupa'daki bankalarm da kirlar~ dugecektlr.
Sayqtay Dergisi Sayz : 32 Yeni uluslararas~ odeme sistemi, yenilenmesi planlanan takas ve muhasebe sistemleri, Euro ile ortaya qikacak yeni enstriimanlar, hizmetin gerektirdigi yiiksek teknoloji nedeniyle yeni bilgisayar sistemlerine onemli yat~rlmlar yap~lacaktlr. Bu noktada Turk bankalarlnln Avrupa ile rekabet edebilmesi iqin kaynak aylrmasr zorunlu hale gelecek, yeni hizmetlerin gerektirdigi kaliteli insan iqin egitime de kaynak ayrllmas~ gerekecektir. Tiirkiye, Euro'nun etkileri ile Euro banknot ve madeni paralarm 1 Ocak 2002'de tedaviile girmesiyle bagka bir boyutta ve qok daha yakindan tanlgacakt~r. Y~llard~r tasarruflar~nl doviz olarak tutmaya aligmlg olan halk~m~z Avrupa paralarlnl, ozellikle de Alman Mark1 olarak tuttugu tasarruflar~nl Euro ile degigtirmek durumunda kalacaktlr. Binlerce dovlz tevdiat hesablnln i~erigi degigecegi gibi piyasada nakit olarak dolagan 11 illkenin paras] da tedaviilden kalkacakt~r. Burada onemli bazl lojistik zorluklar goriilecektir. Turk bankacll~k sisteminin burada da bir sorunla karg~ karg~ya kalmasl muhtemeldir. 6.2. Euro ve Dig Borqlar Tiirkiye'nin dlg borq toplaml 94 milyar dolara yak~ndlr. Bu borqlar~n yaklag~k yiizde 25'i Avrupa iilkelerinden saglanan d ~g borqlar, allnan proje kredileri ve mali piyasalardan 5-10 yll gibi uzun vadeli devlet tahvili ihracl yoluyla al~nan borqlardan olugmaktad~r. Bu borqlar da aglrllkl~ olarak Alman Markl, Italyan Lireti, Frans~z Frang~, Ingiliz Sterlini g~ bi tedaviilden kalkacak paralarla yapllmlg durumdad~r. Bu paralarm degerlerinin farkll olmasl nedeniyle allnan her borq iqin odenecek faiz oranlarl da farklld~r. Euro'nun degeri ve pazarllklar, Tiirkiye'nin dlg borcunu milyarlarca Dolar diizeyinde etkileyebilecektir. 1 Temmuz 2002'den i ti baren Avrupa'daki biitiin ulusal paralarln tedaviildefi kalkacak olmasl nedeniyle, Tiirkiye'nin de bu tarihten sonraki bir tarihte vadesi dola11 biitiin Mark, Liret, Sterlin, Florin bazlndaki borqlar~nln Euro'ya qevrilmesi gerekecektir. Bu pazarllklarln oniimiizdeki ylldan itibaren yapllmasl gerekirken; pazarl~klarda en biiyiik konuyu, Euro'nun degeri ve faiz oranl olugtitracakt~r. Euro'nun Dolar karglslnda degerinin yiiksek tutulmasl halinde Tiirkiye'nin Euro'ya qevrilecek 20 m~lyar dolaylndaki dl? borcu otornatik olarak artacaktlr. Diger halde ise azalacakt~r. Bunun yanlslra Euro, AB iqinde mali piyasalarln biitiinlegmesini saglayarak, iglern ve borqlanrna maliyetlerini diigiirecek, bu da Tiirkiye gibi iilkelerin, derinligi ve likiditesi artacak Avrupa rnali piyasalarlndan daha l~cuz ve kolay borc; bulmaslna yo1 aqacaktrr. 6.3.Euso ve Dig Ticaret Euro'n~tn devreye girmesiyle bolge ile d ~g ticaretimizi kolaylagt~r~c~ ve ticaret yaratlc~ etkileri ortaya ~~kabilecektir. Euro ile Para Birligine dahil
ulke pazarlarlnda tek para ile iglem yap~lacagindan kur riski ve doviz kuru farklll~klarlndan kaynaklanan maliyetler ve belirsizlik ortadan kalkacak ve ozellikle birden fazla uye ulke paras1 ile birarada iglemlerini yurutmek zorunda olan firmalar aqlslndan bir tasarruf saglanmlg olacaktlr. Bu durum bolge ile ticaretimizi kolaylagtlr~c~ bir etki yaratacaktlr. Ayrlca Euro bolgesi iqerisinde makro ve mikro ekonomik etkinligin artmasl sonucu buyumenin h~zlanmasl beklenmektedir. Bu durum ozellikle Tiirkiye gfbi bolge ile Gumruk Birligi lerqevesinde tercihli duzenlemeleri olan ve yuksek tlcaret hacmine sahip ulkeler aq~slndan ticareti artlrlc~ etki dogurabilecektir. Bunlara ilave olarak, bolge iqinde fiyatlarln geffaflagmasl ve rekabetqi devaluasyon tehdidinin azalmasl dlg ticaretimiz aqlslndan avantaj saglayacakt~r. Ancak Euro'nun, Avrupa Birligi'nin rekabet gucu, fiyatlar ve ozellikle Topluluk iqi ticarette yogunlagma uzerine olasl etkileri Turkiye aqlslndan daha qetin rekabet kogullarlnln ortaya q~kmasl anlam~na gelebilecektir.bilindigi gibi, Turkiye ile AB aras~nda sanayi urunlerinin serbest dolag~m~ gumruk birligi ile saglanmlg bulunmaktadlr. Dolayls~yla anllan sektorlerde AB iqinde dlg rekabet gucunun artmasl, Gumruk Birligi vasltas~yla, AB iqindeki fiyatlarln dugmesinin oncelikle ihraq fiyatlarlmlz uzerinde dii~ug yonunde bask1 yaratmasl ve bolge pazarlndaki rekabet gucunun korunmasl iqin bazl sektorlerde verimlilik artlgl saglanmasl ve yaplsal reformlara gidilmesini zorunlu k~lmas~ beklenmektedir. Ithalat aqlslndan ise bir yandan sanayi igin ucuz yat~rlm mall ithalatlnl miimkun kllabilecegi gibi, tiiketim mallarl ithalatlnda (ozellikle binek otomobiller) mevcut art~gln devam etmesi iqin gerekli zemini yaratabilecektir. Butun bu geligmeler AB'ne kargl yuksek ti~aret aqlg~mlzln daha da buyumesi sonucunu dogurabilecektir. Gumriik Birligi qerqevesinde hassas uriinler kapsamlnda yeralan otomotiv sanayi urunlerinde Tiirkiye'nin uqiincu iilkelere karg~ srtak gumruk tarifesi uzerinde korunrna saglanmasi iqin verilen surenin 2001 ylllnda sona erecek olmas~ da dikkate allndlglnda Euro'nun etkilerinin hissedilmeye baglanacagl 2000'li ylllar iqerisinde AB otomotiv sanayii'nde beklenen fiyat dugijigler~ne paralel olarak,tiirk otomotiv sanayii'nin hem ii@incu ulkeler hem de Avrupa Birligi'nden kaynaklanacak ciddi bir rekabet bask~sl iie karplagmas~ ihtimal dah~lindedir. Bolge ulkelerinde uygulanacak kur politikalar~nln d~g ticaretimiz aqlslndan yaratabiiecegi etkilere gelince; Tek para ile birlikte bijlge ulkelerinin tek bir doviz kuru olacaktlr. Iqinde bulundugumuz geqig doneminde Euro'nun iiquncu ulke paralar~ karg~slndaki degeri sabit bir kur uzerinden uye ulke paralarlna doniigturulecektir. Dolay~s~yla, bolge ulkeleri araslndaki ikili doviz kurlar~
~- Say~~tay Dergisi Say1 : 32.-.... ve Euro ile sisteme dahil ulusal paralar arasindaki doviz kuru geri donulemez biqimde sabitlenmig olacaktlr. Bu qerqevede, bolge ulkeleri iqerisinde doviz kuru bir para politikas~ enstruman1 olarak kullanllma niteligini kaybetmig olacaktlr. Bu durum dlg ticaretimiz aqis~ndan farkll yonde geligebilecek fiyat etkisi anlamina gelmektedir. Bolge i~inde ikili doviz kurlarinln geri donulemez bir gekilde sabitlegtirilmesi Euro'ya dahil ulkelerin devaliiasyon yoluyla dig rekabete kargl korunma ya da rekabetqi fiyat avantajl saglama imkanlarln~ ortadan kaldlrmlg olacaktir. Euro bolgesi iqinde tek bir doviz kurunun (Euro ile uquncii iilke paralarl araslndaki doviz kuru olarak) ortaya qlkmas~ ve bu doviz kurunun da tek tek uye iilkelerin performansina bag11 olmak yerine genel olarak bolge ekonomisi temel allnarak belirlenmesl, bolge iqindeki doviz kuru dalgalanmalarinin Tiirkiye'nin ihracat performansi uzerindeki olumsuz etkilerini ortadan kald~rrnlg olacaktlr. Diger taraftan, bolge iilkeleri araslnda doviz kuru riskinin ortadan kalkmas~ daha geffaf ve ongoriilebilir dig rekabet ortaminln olugturulmasi, iiqiincii iilkelerin uzun donemde kargllqtlrmali iistiinluklerini ortaya qikarabilmeleri iqin uygun ortam yaratabilecektir. 7. Euro Reform Avrupa Birligi ile yogun ekonomik ve ticari baglarl bulunan Tiirkiye'nin degigime uyum sagiamak iqin bir taklm onlemler almas~ gerekmektedir. Bu baglamda Tiirkiye AB normlarlna yaklagma qabalar~nl yogunlagt~rmaz ise yiizde 50'leri agan ekonomik ve mali bag~rnlllig~rn~z olan bir "Blok" u dlglayip yeni dengeler aramak zorunda kalacaktir. Giiqlii ekonomik kurumlar ve baglrnslz bir merkez bankas1 ile Euro'ya saglam bir geqig yapllabilir. Bu amaq dogrultusunda,reformlara hlz kazandir1lma11,mali ve yaplsal degigikliklere gidilmelidir. Kaldl ki, Avrupa Komisyonu 4 Kaslm 1998 tarihinde biitiin tam iiye adaylarl iqin oldugu gibi Tiirkiye iqin de "~lerleme RaporuMnu sunmug,tam iiyeli k amacl giiden iil kelerin Ekonomi k ve Parasal Birlik'in gerektirdigi asgari gartlara uyum saglamas1 gerekliligini vurgulamrgtlr. Ilerleme Raporu'ni~n bizirn a$~rnlzdan daha aqlk ifadesi, giinliik etkilerin Gtesindeki uzun vadeli stratejiler kapsamlnda, AB'nin Euro'ya geqigini qok daha dikkatle izlememiz gerektigidir. Bu dogrultirda rnakro ekonornik politikalarda istikrarln saglanrnasl, Merkez Bankasl'nln iizerklegtirilrnesi ve kamu aqlklarlnl finanse eden kurum olrnaktan qrkartllrnasl, devlet kaynaklar~ndan imtiyazll olarak yararlandlrma iligkisine son verilrnesi AB'nir; isti kr-ar ve biiyiirne paktlna
taraf olunmasl, sermaye hareketlerinin tam olarak serbest klllnmas~ AB ile daha sikl para ve doviz kuru igbirligine gidilmesi ve nihayet slnlrll olgiide de olsa Avrupa Merkez Bankalarl Sistemi'ne katilim bizi orta vadede bekleyen gerqekler olacaktlr. Amaq, tam uyelik anlnda, Euro alanlna en yakln hale gelebilmek iqin, Ekonomik ve Parasal Birlik kriterlerine miimkiin oldugunca yakln hale gelmektir. Ancak yukar~da belirttigimiz "ilerleme Raporu" kapsaminda, hiqbir tam iiye adayinin zaten ilk agamada bu alana qremeyecegi ongoriilmekte, Euro alani ise, gu an iqin butiin AB tam iiyelerinl kapsamamaktadir. Bununla birlikte tam uye olduktan sonra, sonsuza kadar Euro alaninln dlglnda kalmanln olanagl yoktur. Zira Euro, kendisine yuklenen siyasi kimligin otesinde, Giimruk Birligi aracllrglyla taraf haline geldigimiz bir ekonomi felsefesinin de butiinlegtiricisi ve ekonomik entegrasyonun tutkall olma kimligini ustlenmektedir. Igte bu noktada, Turkiye'nin guncel geligmeleri izlerken, Euro alanlna girigin on kogulu olan Ekonomik ve Parasal Birlik ile asgari olqude de olsa uyumu ongoren qaligmalari gundemine alma zorunlulu~u bulunuyor. Asllnda, bunlar Turk ekonomisinin gerqek qlkarlari iqin geq bile kallnmlg bir dizi onlem paketini olugturmaktadlr. Ornegin Merkez Bankasi'ni ozerklegtirip, siyasi mudahalenin uzagina taglmak mali disiplin aqislndan mutlaka halledilmesi gereken bir sorundur. Y ine Merkez Bankasl kaynaklarlnln bazi siyasi talepler dogrultusunda ekonomik kogullarln dlglnda yonlendirilmesinin, kamu aqlklarinln para basarak kargllanmaslnin oniine ge~ilmesi enflasyonla miicadele aqisindan dikkate alinmasi gerekli bir bagka zorunluluktur. Enflasyonu dugiirmek iqin ylllardir iizerinde durulmaslna kargin bugiine kadar gerqeklegtirilemeyen yaplsal reformlar Euro'ya hazirllk iqin "olmazsa olmaz" kogul dur. Daha once belirttigimiz gibi, Euro'dan ilk etkilenecek iilkelerin baginda Tiirkiye gelmektedir. Ancak bu etkilenmenin boyutunu Avrupa ekanomisinin giiqlenmesi degil, Turkiye'nin kendi sorunlarin~ qoziip qozemeyecegi belirleyecektir. Tiirkiye sorunlarlna ragmen son yillarda yiizde 8 gibi qok biiyuk kalkinma hlzlarinl yakalamlgtir; ancak, qok ciddi yaplsal sorunlarlnl ~ozmeden bu kalkinma hlzlnl siirdiirmesi zordur. Bu kadar yiiksek oranll ve kronik enflasyonun nedeni olan yaplsal soruniarlnl, reformlarl gerqekle~tirerek ~ozerse o zaman Euro'dan k2rl1 pkacaktlr. igte bu noktada EURO ve PAN-AVRUPA olousu, Tiirkiye iqin yeni bir Sanstlr. Topyekiin "yeniden organize" olmak, d$i2sn ve geligen dunya ve ozellikle AB konjonktiiriine yeniden uyum saglamak i~in qok giizel bir flrsattlr. +
8. Kaynaklar Sayl~ray Dergisi Say1 :32 - "Avrupah Tiiketiciler Euro Logosu ile Tanz,jzyor", Avrupadan Guncel Haberler, s. 20. - Baydarol, Can, "Euro'ya Uyum Sag'lamalzylz ", Milli yet, 16 Ocak 1998. - Cavugoglu, Mehmet Sami, "Euro Sans Tanzmlyor", Gorug dergisi, Agustos 1998. - Donmez, Sermin, "Euro,Geliyor, Tiirkiye Baklyor ", Forum Dergisi, Ekim 1998. - Dr. Klaus-Dieter Borchardt, "Avrupa Biitunle~mesi", Avrupa KOmisyonu Turkiye Temsilciligi Y aym. - DTM, "Ekonomik ve Parasal Birligin Giincii Agamasz ve Tek Para", Avrupa Birligi Genel Miidurlugii. - DTM, "Euro-Kitappk", Avrupa Birligi Genel Mudiirlugu. - DTM, "Euro-Temel Kitap", Avrupa Birligi Genel Mudurlugii. - Gungor, Zehra, Milliyet, 2 Ocak 1998. - Ozbay, Plnar, "Euro ve Avrupa Para Sistemi", TCMB Lira Dergisi, Ocak 1999. - TCMB, "Euro 1999", D1g Iligkiler Genel Mudurlugu, Haziran 1998. - TCMB, "Euro'ya Gegig Sorular ve Cevaplar", DI~ Iligkiler Genel Mudurlugu, Kas~m 1998. - TCMB, "Euro Bolgesi &Erne Raporu Ocak 1999", Dig ~ligkiler Genel Mudurliigu. - TCMB, "Turkey and Economic and Monetary Union". - Tore, Nahit, "Ekonomik ve Parasal Birlik'in Turk Ekonomisi ~ zerindeki Muhtemel Etkileri Neler Olabilir ", Guncel Avrupa Dergisi s. 10-1 1-12, Ekim-Aral~k 1998; Quest, Euro ve Avrupa Ekonomik ve Parasal Birlik Uzerine Soru ve Cevaplar, Avrupa Komisyonu Turkiye Temsilciligi Yay~nl. - "1998 Yzlz Aday ~lkeler ilerlerne Raporlarz", Avrupa Komisyonu Turkiye Temsilciligi Yaylnl.