SPRATLY ADALARI UYUŞMAZLIĞI NIN ÇÖZÜMÜNE YÖNELİK UYGUN BİR MODEL: TİMOR GAP ANTLAŞMASI Yazar: Ayla YİĞİTEL * GİRİŞ: Adalar anlaşmazlıkları stratejik ve jeopolitik konular ile bilenmiş uyuşmazlıklardır. Asya Pasifik bölgesindeki Spratly Adaları Uyuşmazlığı nda olduğu gibi, genelde Adalar Sorunu, taraf ülkelerin keşif, işgal, kullanma ve geliştirme gibi adalar üzerindeki tarihsel iddialardan, kıta sahanlığı veya münhasır ekonomik bölgesinin içinde kalması gibi coğrafi iddialardan kaynaklanmaktadır. Bazen BM Deniz Hukuku nun bu anlaşmazlıkları çözmekte yetersiz kadığı görülmektedir. Adalar sorununun yoğunlaştığı konular; adaların stratejik konumları, işaret ettikleri ulusal kimlik, sahip oldukları hidrakarbon rezervleri ve adalarda yapılan ticari balıkçılıktır. Taraf ülkeler için önem arz etmekte olan bu sebeplerden dolayı, Spratly Adaları uyuşmazlığı halen çözümlenememiştir. Diplomatik yollar ile çözülemeyen bu uyuşmazlıklar, tarihte silahlı çatışmalara neden olmuş ve hala da olmaktadır. Bu bölge, dünyanın en verimli ticari balıkçılık sahalarından birisidir. Bölgede Çin Halk Cumhuriyeti (buradan itibaren Çin olarak geçecektir), Filipinler ve diğer devletler arasında, münhasır ekonomik bölgelerinde avlanan yabancı balıkçı gemileri nedeniyle çok sayıda çatışma yaşanmıştır. *Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Araştırmacı, ayla.uysal@yahoo.com 157
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları Çin Jeoloji ve Mineral Kaynakları Bakanlığı nca, özellikle Spratly Adaları bölgesinde 17,7 milyar ton petrol ve doğal gaz rezervi bulunduğu tahmin edilmektedir. Kuveyt in 13 milyar tonluk rezervi hatırlandığında, bu bölgedeki ülkelerin adalarla neden bu kadar ilgili oldukları daha iyi anlaşılabilir. Spratly Adaları uyuşmazlığında taraf ülkelerden biri olan Çin in, adaları enerji güvenliğinin bir parçası olarak gördüğü değerlendirilmektedir. Uluslararası Enerji Ajansı 2009 yılı tahminlerine göre; küresel enerji talebi 2007-2030 döneminde yılda %1,5 artacaktır. Çin in yıllık petrol talep artış hızı ise; 2007-2035 döneminde %2.32, %2.15 ve gaz için aynı dönemde %6.09, %5.92 olarak verilmiştir. 1 Çin in petrol ve gaz talebindeki artış, dünya ortalamasından çok daha hızlı olacaktır. Çin hızlı sanayileşme sürecinde giderek artan ihtiyaçlarını karşılamak için daha fazla enerji kaynağına gereksinim duymakta ve muazzam nüfusu, bu enerji sorununu şiddetlendirmektedir. Çin, petrol ve gaz kaynaklarını güvenceye almak için hem yurt içi hem de yurt dışı kaynaklar aramaktadır. 2 Deniz altında petrol ve gaz yataklarının olduğu tahmin edilen adalar, bu nedenle Çin hükümeti için önemli bir cazibeye sahiptir. Son yıllarda Çin in deniz gücü, Güney Çin Denizi nde orantısız bir şekilde büyümektedir. Arazi ve sınır savunmasına odaklanan Çin, bu stratejisini değiştirerek deniz gücü yeteneklerini önemli ölçüde iyileştirmekte ve 21.yy ın ortalarında küresel bir deniz gücü olmayı hedeflemektedir. Çin in bölgedeki ezici deniz gücünü, bir 1 Kang, By Z. (2009). Analysis on China s Future Energy Mix and Oil / Gas Demand Under Low-Carbon Energy Constraints (II) Exploration and Production Research Institute, Sinopec Corp. (continued page 8, issue 36). 2 Harry LaiSource, H. (2007). China s Oil Diplomacy: Is It a Global Security Threat? Third World Quarterly ( 28, 3), ss. 519-537. 158
gün adaların egemenlik sorununu gidermek için kullanmak isteyebileceği olasılığı taraf olan diğer ülkeleri endişelendirmektedir. ASEAN (Güneydoğu Asya Ulusları Birliği), bölgedeki eşit olmayan güç dağılımını azaltmak için egemenlik sorununu bir kenara koyarak bunun yerine, taraf ülkeler arasında güven inşa etme ve çatışma yönetimi konularına odaklanmıştır. Makalede bulunan çok taraflı ve karmaşık adalar uyuşmazlıklarının daha iyi anlaşılabilmesi için Deniz Hukuku nda yer alan bazı kavramların tanımlaması EK te yapılmıştır. Spratly Adaları nın özellikleri incelenmiş, adaların bölgeye ve uyuşmazlığa taraf ülkeler açısından ne anlam ifade ettiği belirtilmiştir. Taraf ülkelerin uyuşmazlık konusundaki egemenlik iddiaları incelenmiştir. Sorunun çözümüne yönelik bir model teşkil etmesi açısından, daha önce imzalanmış antlaşmalardan olan «Timor Gap Antlaşması» araştırılmış ve Adalar sorununun çözümünde bu modelin uygulanılabilirliği tartışılmıştır. Bu incelemelerden sonra uyuşmazlık hakkında değerlendirme yapılmış, uyuşmazlığın bölge güvenliğine olası etkileri üzerinde durulmuştur. SPRATLY ADALARI UYUŞMAZLIĞI Deniz Hukuku nda yer alan bazı kavramların tanımlaması, Spratly Adaları nın isimleri ve sorunun kronolojik olarak tarihsel gelişimi ayrıntılı olarak EK te sunulmuştur. Adaların Özellikleri ve Stratejik Önemi: Toplam 400 den fazla ada, adacık, kayalık, atol, resif, kumul gibi farklı coğrafi oluşumdan meydana gelen Spratly Adaları, yaklaşık 180 bin km 2 lik bir alana dağılmıştır. Bunun yanı sıra adaların toplam yüzölçümü 5 km 2 den azdır. 3 3 Joyner, Christopher C. (-, s.57). The Spratly Islands Dispute in the South China 159
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları 160 Adaların bulunduğu Güney Çin Denizi; ekonomik ve ticari açıdan Asya Kaplanları, Japonya, ASEAN ülkeleri ve Çin in de yer aldığı dünyanın en canlı bölgelerinin başında gelmektedir. Bölgede yer alan Singapur ve Malakka Boğazları dünyanın en meşgul boğazları arasında yer almaktadır. 4 Dünya petrolünün %50 ye yakını ve (Asya pazarlarına sevk edilen) dünyanın sıvı doğal gaz (LNG) ticaretinin üçte ikisi Malakka Boğazı ndan geçmektedir. Japonya petrolünün yaklaşık %80 i de bu boğaz yoluyla sevk edilmekte ve bölgenin LNG ithalatı, Güneydoğu Asya ticaret rotaları üzerinden gerçekleştirilmektedir. 5 Güneydoğu Asya daki iletişim ağının çok önemli bir kısmı Güney ve Doğu Çin Denizi nin altından geçmekte ve bu iletişim kabloları bölgede; ABD, Japonya ve diğer donanma sahibi devletlerin iletişimleri için stratejik bir önem arz etmektedir. 6 Spratly Adaları nın somut değeri, petrol ve gaz yataklarının yüksek potansiyellerinin keşfedildiği 1960 ların sonuna kadar, sadece balıkçı kaynaklarıyla sınırlı olmuştur. 1968 de ise bölgede petrol olduğu keşfedilmiştir. Çin Jeoloji ve Mineral Kaynakları Bakanlığı na göre, özellikle Spratly Adaları bölgesinde 17,7 milyar ton petrol ve doğal gaz rezervi bulunduğu tahmin edilmektedir. Kuveyt in 13 milyar tonluk rezervi hatırlandığında adaların önemi daha iyi anlaşılmaktadır. 7 Ayrıca bölge, dünyanın en verimli ticari Sea: Problems, Policies, and Prospects for Diplomatic Accommodation. 4 Joyner, a.g.m, s.55. 5 Karim, Z. (2007, s.37). The strategic significance of the straits of Malacca. Australian Defence Force Journal. 6 Emmers, R. (2010). The Changing Power Distribution in the South China Sea: Implications For Conflict Management And Avoidance. Political Science. ss. 118-131 7 Marlay, R. (1997). China, the Philippines, and the Spratly Islands. Asian Affairs: An American Review. 23(4): ss.195 210.
balıkçılık sahalarından birisidir. Dünyadaki nüfusun hızla artması ve buna karşılık balık stoklarının azalması bölgenin önemini gittikçe arttırmaktadır. 8 Tüm bu özellikleri ile önem arz eden Güney Çin Denizi nde egemen olunacak her bir coğrafi oluşum, bölgede etkinliği arttırabilmede etkin bir araç işlevi görecektir. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS) ne göre; bir devlet, bir ada üzerinde toprak egemenliğine sahipse adanın başlangıcından 12 deniz miline kadar uzanan bölümünü kendi karasuları olarak ilan edebilir. Devletin ada üzerinde olan egemenliği; ülkenin karasuları üstündeki hava sahasını, altındaki deniz tabanını ve sularının toprakaltını uzatır. Buna ek olarak bir ada üzerinde toprak egemenliğine sahip olan devlet, adanın başlangıcından 200 deniz miline kadar uzanan kısmını münhasır ekonomik bölge ilan edebilir. Münhasır ekonomik bölge içinde egemenlik gösteren devlet; su, deniz yatağı ve toprak altında bulunan doğal kaynaklar üzerinde de egemenlik haklarına sahip olur. Bu hükümler bölgenin stratejik konumu ve potansiyel petrol kaynaklarıyla birleştiğinde; şüphesiz, taraf ülkelerin Spratly Adaları üzerinde egemenlik kazanma arzuları artmaktadır. 9 Tartışmalı adalara sahip olmak kadar buraları karşı tarafa bırakmamak da önem kazanmaktadır. Bu ise, çözümsüzlüğün (status quo) devam ettirilmesi anlamına gelir. Nitekim Tablo-10 da belirtildiği üzere; Çin, dokuz adayı; Tayvan, sadece en büyük ada olan Taiping Dao yu; Vietnam, yirmi bir adayı; Malezya, üç adayı; Filipinler, sekiz adayı ve Brunei ise bir adayı (Louisiana Resifi) denetiminde tutmaktadır. Tarafların çeşitli dönemlerde işgal etmiş olduğu bu adalarda askeri kuvvet konuşlandırmış oldukları görülmektedir. 8 Senese, Paul D. (2005). Chinese Acquisition of the Spratly Archipelago and Its Implications for the Future. Conflict Management and Peace Science. ss.79-94. 9 Lian A. M. (1998, s.1). The Timor Gap Treaty as a Model for Joint Development in the Spratly Islands. American University International Law Review. Volume 13, Issue 3 Article 4. 161
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları Tablo 10. Spratly Adaları nda Tarafların Genel İşgal Durumu. ÜLKE Çin Tayvan Malezya Filipinler Vietnam Brunei İŞGAL DURUMU VE NİTELİĞİ 8-9 ada (askeri kuvvet konuşlandırılmış), En büyük ada olan Itu Aba (Taiping Dao) da 600 kadar askeri var; bir liman ve uçak pisti inşa etmiş, 3 ada (asker konuşlandırılmış), 8 ada (asker konuşlandırılmış), 21 ada (asker konuşlandırılmış), Sadece Louisiana Resifi. Tarafların Uyuşmazlığa Yaklaşımları: Çin, Tayvan, Vietnam, Filipinler, Malezya ve Brunei ülkelerinden her birinin Spratly Adaları nın tümü veya bir parçası üzerinde birbiriyle örtüşen toprak egemenliği iddiaları bulunmaktadır. Taraf ülkelerin her biri iddialarını desteklemek için; keşif, tarihsel kanıt, uluslararası hukuk ilkelerine dayanan argümanlar, işgal, BMDHS hükümleri gibi unsurlar arasında değişim gösteren çeşitli materyaller öne sürmektedirler. Taraf ülkelerin hak iddia ettikleri deniz alanları Harita 8 de gösterilmiştir. Çin, Tayvan ve Vietnam, iddialarını tarihsel tezlere dayandırırken; egemenlik iddiaları bazı oluşumlarla sınırlı kalan Brunei, Filipinler ve Malezya ise savlarını Uluslararası Deniz Hukuku Sözleşmeleri yle desteklemektedir. Devletler, söz konusu oluşumların kıta sahanlıkları ve münhasır ekonomik bölgeleri üzerinde bulunmasının egemenlikleri için yeterli olduğunu düşünmektedirler. Nitekim bu devletler; Çin, Tayvan ve Vietnam gibi iddialarını, adaların tarihsel olarak da kendilerine ait olduğunu belirterek tamamlamaktadırlar. Ancak bu devletlerin Çin, Tayvan ve Vietnam 162
Harita 8. Güney Çin Denizindeki Tarafların Hak İddiaları kadar kuvvetli kanıtları yoktur. Genel olarak uyuşmazlık tezleri Tablo 11 ile gösterilmiştir. Çin in Yaklaşımı: Çin in adalar üzerindeki egemenlik iddialarını dört ana başlıkta toplamak mümkündür: Çeşitli Tarihsel Kanıtlar: Çin, tarihsel kanıtlarını M.Ö. 2.yy a kadar götürmektedir. 10 Uzun yıllar süren seyrüsefer sonunda Xisha (Paracel) ve Nansha (Spratly) 10 Lian, a.g.m. 163
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları Adaları nın keşfedildiğini söyleyerek adaların bu yolla ülke toprak- Tablo 11. Spratly Adaları Uyuşmazlığında Tarafların Tezleri. ÜLKE İDDİA KAPSAM Çin Halk Cumhuriyeti Tayvan Tarihsel (Keşif, işgal, kullanma ve geliştirme) Tarihsel (Keşif, kullanma ve geliştirme) Tüm adalar Tüm adalar Vietnam Tarihsel (İşgal) Tüm adalar Brunei Coğrafi (İlgili resifin münhasır ekonomik bölgesini belirleyen düz çizgi içinde kalması) Louisiana Resifi Filipinler Tarihsel (Keşif) 60 adacık Malezya Coğrafi (Kıta sahanlığı üzerinde) 3 adacık ve 4 kayalık grubu larına katılmış olduğunu ileri sürmektedir. 11 Çin tarihsel kanıtlarını; İkinci Dünya Savaşı öncesinde Japonya tarafından işgal edilen Spratly Adaları ndan, savaş sonrasında imzalanan San Fransisco Barış Antlaşması ile feragat edilmesiyle adaların tekrar kendisine dönmüş olduğunu ima ederek tamamlamaktadır. 12 Kısacası Çin, ilk egemenliği fiili işgal ile kazandığını ve bundan sonra yurttaşlarının çeşitli amaçlarla bu adaları kullandığını, hükümetin de bunu destekleyecek adımlar attığını belirtmektedir. Dikkat çeken en önemli 11 SAEMK. (Stratejik Araştırma ve Etüd Millî Kom.), (1999, ss. 8-11). Devletlerarası İlişkilerde egemenliği Tartışmalı Adalar Sorunu. ss. 1-50. 12 II Dünya Savaşı nın ardından Müttefik Kuvvetler ile Japonya arasında 8 Eylül 1951 de San Fransisco da imzalanmış ve 28 Nisan 1952 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir. Antlaşmayla II. Dünya Savaşı resmen sona ermiştir. Antlaşmanın 2. Maddesine göre Japonya; Kore, Tayvan, Hong kong, Kuril Adaları, Parasel ve Spratly Adaları, Antarktika ve Sahalin Adaları ndaki haklarından feragat etmektedir. 164
nokta, özellikle çeşitli dönemlerdeki haritalara atıf yapılması ve bu haritalara o dönemlerde itiraz edilmediğinin vurgulanmasıdır. Vietnam ın daha önce adaların Çin e ait olduğunu kabul etmiş olması: Çin e göre Vietnam, Eylül 1975 e kadar Spratly Adaları ndaki Çin varlığını kabul etmiş; hatta Çin i desteklemiştir. Bu tarihten sonra, adalar üzerinde egemenlik iddia etmeye başlamıştır. Vietnam ise bu tutum değişikliğini kabul etmekte ve önceki tutumunun nedenini; o dönemdeki durum gereği, bölgesel (SSCB) ve küresel (ABD) tehditlere karşı Çin e dayanmak ve ona karşı çıkmamak zorunluluğunun oluşturduğunu belirtmektedir. 13 Çin nin egemenliğinin uluslararası kamuoyunca da kabul edilmiş olması: Bölgedeki Fransız sömürge yönetiminin 1938 de Parasel Adaları na girmesi üzerine Japonyanın buna itiraz etmesi ve Japon Dışişleri Bakanlığı nın söz konusu adaları Çin in toprağı olarak tanıdıklarını açıklaması; 1951 de toplanan San Fransisco Konferansı nda, Konferansa katılan Sovyetler Birliği heyeti başkanı Andrei Gromyko nun bahsedilen adaların Çin in toprakları olduğunu belirtmesi Çin in bu hususda öne sürmüş olduğu kanıtlarıdır. Vietnam ın bazı tarihsel metinlere dayanarak hak iddia ettiği adaların Spratly Adaları olmadığı: Çin, kendi tarihsel ve coğrafi iddialarının yanı sıra karşı tarafın en fazla önem verdiği tarihsel metinleri çürütmeye de büyük önem vermektedir. Çin, Vietnam ın en eski metinler addederek kanıt olarak sunduğu 17.yy a ait harita ve buna bağlı olarak 18.yy da yazılan 13 SAEMK, a.g.e., ss.11-15. 165
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları kitapta adı geçmekte olan adaların Spratly Adaları olmadığı iddiasını savunmaktadır. 14 Tayvan ın Yaklaşımı: Tayvan ın Spratly Adaları iddiası, aslında Çin ile aynı olup iddia, adaların tarihi keşfi ve kullanımına dayanmaktadır. Ayrıca, 1939 yılında Japonya nın; Hainan, Paracel ve Spratly Adaları nı işgalinin ardından Japonya, Spratly Adaları nı Tayvan ın yetkisine vermiştir. 15 Tayvan, 1946 yılında Japonya nın İkinci Dünya Savaşı sonunda geri çekilmesinin ardından, Itu Aba da bir garnizon kurmak için çalışmıştır. Fakat Çin, 1950 yılında Hainan Adası nı devraldığında Tayvan ı geri çekilmesi için zorlamıştır. 1956 yılında tekrar Itu Aba yı işgal eden Tayland ise, bu tarihten yana işgalini sürdürmektedir. 16 Vietnam ın Yaklaşımı: Vietnam, kendisi için hem ekonomik (petrol) hem de askeri güvenlik (stratejik konum) açısından büyük önem taşıyan Spratly Adaları üzerindeki egemenlik iddialarını 1975 yılında; çeşitli yönetsel kararlar, Fransız ve Vietnamlı yetkililerin açıklamaları, Nisan 1975 te Vietnam ordusu tarafından yapılan işgal ile beş harita, on üç fermanın da aralarında bulunduğu 19 belgeden meydana gelen bir metin ile açıklamıştır. 17 1956 yazında Güney Vietnam Hükümeti, Spratly Adaları ndan 14 SAEMK, a.g.e., ss.17-19. 15 Xavier, F. (1999). International law and the dispute over the Spratly Islands: Whither UNCLOS? Contemporary Southeast Asia, 21(3), ss. 386-404. Retrieved January 11, 2012, from ABI/INFORM Global. (Document ID: 47542092). 16 Lian, a.g.m. 17 SAEMK, a.g.e., s.33. 166
bazılarına donanma birlikleri göndermiş; bu birlikler de çıktıkları adalara bayrak ve benzeri egemenlik işaretleri asmıştır. Çin tarafindan anında itiraz edilen bu olaydan sonra 1973 yılına kadar hiçbir gelişme olmamış, egemenliği kabul edilmiş ve desteklenmiştir. Eylül 1973 te Güney Vietnam Hükümeti, 1969 BM Raporu üzerine bölgede petrol arama çalışmaları yürüten bir şirketin isteğiyle yönetsel bir karar alarak Spratly Adaları nı eyaletine bağlamıştır. Bu karara Çin sert tepki göstermiş; sıcak çatışma yaşanmıştır. Vietnam ın BM Güvenlik Konseyi ne başvurusu, Çin in konseyde daimi üye olması nedeniyle sonuç vermemiştir. Vietnam, Vietnam Savaşı nın sona ermesinden iki yıl sonra karasularının Spratly Adaları nı içerdiğini ilk kez resmi olarak açıklamış ve 200 deniz millik münhasır ekonomik bölgesini ilan etmiştir. 18 Vietnam, Sovyetler Birliği nin dağılması sonrasında Güney Çin Denizi ne doğru büyüyerek tekrar bir tehdit olmaya başlayan Çin e karşı, bölgesel bir ekonomik örgütlenme olan ASEAN a yakınlaşmıştır. Özellikle ASEAN a katıldığı 1995 ten bu yana Vietnam da sorunun tüm tarafların katılacağı, Spratly ve Paracel Adaları Uyuşmazlıkları nın masaya yatırılacağı çok taraflı görüşmelerle çözülmesi fikrini benimsemekte, sorunun uluslararasılaştırılmasını istemektedir. Son tahlilde, iki ülke arasında temel olarak 1975 te Vietnam ın egemenlik iddiaları yayınlaması ile başlayan ve 1978 de aralarındaki diplomatik ilişkinin kesilmesi ile iyice tırmanan sorun, Ekim 1993 te yapılan kara-deniz sınırı sorunlarında kuvvet kullanmama konusundaki anlaşmaya rağmen hala sürmektedir. Problem, 1995 te Vietnam ın ASEAN a üye olması ile de farklı bir boyut kazanmıştır. 18 SAEMK, a.g.e., s.35. 167
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları Malezya nın Yaklaşımı: Malezya nın iddialarının temelinde BMDHS de yer alan Kıta Sahanlığı Prensibi bulunmaktadır. 1982 BMDHS; uluslararası hukuk kurallarının temsili olması ve okyanus yönetiminin hemen her yönünü düzenlemesine rağmen deniz sınırlarının belirlenmesinde kendine has ana esaslar sağlamakta başarısız olması yüzünden Spratly Adaları Anlaşmazlığı nda az bir etki göstermektedir. BMDHS, sadece kıta sahanlığı veya münhasır ekonomik bölgeyi içeren sınır anlaşmazlıklarının çözümüne yönelik adil bir çözüm elde etmek için, uluslararası hukuk temelinde anlaşmaya ve Uluslararası Adalet Divanı Statüsü nün 38 inci maddesine atıfta bulunarak anlaşmazlığın karara bağlanması yönünde yol göstericilik yapmaktadır. 19 Malezya, kıta sahanlığı içinde yer aldığını iddia ettiği; Swallow (1983), Ardasier, Mariveles (1986) ve Dallas (1987) Resiflerini işgal etmiştir. Ülke, Spratly Adaları ndan başka on iki tane ada üzerinde de egemenlik iddia etmektedir; ancak bu iddiasının yasal uygunluğuna dair şüpheler sürmektedir. 20 Malezya nın iddiaları birkaç nedenden dolayı güçlü değildir. Birincisi; Malezya nın BMDHS yi yanlış yorumlamasıdır. BMDHS; kıyı devletlerine kıta sahanlığı içindeki kaynakları kontrol etme hakkı verirken; hiçbir kıyı devletine kıta sahanlığında bulunan adalar üzerinde egemenlik hakkı vermemektedir. İkincisi; Malezya nın 1979 yılında öne sürmüş olduğu keşif ve işgal iddiasıdır. Bu iddia Çin, Tayvan ve Vietnam ile karşılaştırıldığında oldukça yenidir. Son iddiası ise; Malezya nın egemenliğini istediği yapıları, diğer devletlerin kontrol etmesidir (Amboyna Key ini, aynı zaman- 19 Lian, a.g.m. 20 Joyner, a.g.m, s.63. 168
da Vietnam; Commodore Resifi ni Filipinler; Louisiana Resifi ni, Brune i iddia etmektedir). Ancak Malezya, 1980 lerden bu yana işgal ettiği dört resifte daha fazla yasal dayanağa sahiptir. 21 Filipinler in Yaklaşımı: Tarihsel süreçte ön plana çıkmayan Filipinler (tıpkı Malezya nın yaptığı gibi); BMDHS ye, bu bağlamda kıta sahanlığı ve münhasır ekonomik bölge argümanlarına sıkı sıkıya sarılmış durumdadır. Filipinler 1968 den itibaren iddialarını daha ciddi bir şekilde yinelemeye ve üç adada da askeri birlik konuşlandırmaya başlamıştır. Buna ek olaraksa, 11 Mart 1976 da Palawan da (Spratly bölgesi içinde) Filipinler in toplam petrol tüketiminin % 15 ini karşılamakta olan bir petrol alanı bulmuştur. Mart 2005 te Vietnam ve Filipinler; devlet petrol şirketleri tarafından oluşturulan Ortak Deniz Sismik Taahhütnamesi ni (JMSU) imzalamışlardır. Bu anlaşma; taraf devletler tarafından değil, ulusal petrol şirketleri tarafından imzalanmış olup Spratly Adaları bölgesinde petrol öncesi keşif araştırmalarının yapılması konusunda ticari bir anlaşma olması yönünden olumlu karşılanmıştır. Anlaşmaya hiçbir Tayvanlı şirket katılmamış olmakla birlikte 30 Haziran 2008 tarihinde sona eren anlaşmanın uzatılıp uzatılmayacağı ise muallakta kalmıştır. Nitekim Filipin muhalefeti, son yıllarda JMSU yu hükümetin Güney Çin Denizi ndeki iddialarına zarar vermesi ve anayasayı ihlalin bir göstergesi olarak görmesi sebebiyle eleştirmiştir. 22 ASEAN Faktörü ve Uyuşmazlığın Değerlendirilmesi: Esasen 1967 de bölgesel barışı ve istikrarı geliştirmek amacıyla kurulan ASEAN ın bu dönemde aktifleşmeye başlamasıyla bölge 21 Lian, a.g.m. 22 Emmers, a.g.m. 169
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları içi dengeler değişmiş ve Spratly Adaları uyuşmazlığı da bu yeni dengelerin en önemli uygulama alanlarından biri haline gelmiştir. ASEAN üye ülkelerinin birçoğu Çin in; uzun menzilli uçak, havada yakıt ikmali yetenekleri ve tespit edilmesi zor denizaltı gibi modern teknolojileri elde etme çabalarından endişe duymaktadırlar. Buna karşılık, kendi komuta ve kontrol yeteneklerini geliştirmek anlamında, Güney Çin Denizi etrafında bölgesel bir silahlanma yarışı potansiyeli yaratacak olan kısıtlı ama önemli askeri modernizasyon adımları atmaya başladıkları da görülmektedir. Diğer taraftan ise adalar üzerinde kendini gösteren anlaşmazlıkların barışçıl çözümleri kolaylaştırabilmek için Güney Çin Denizi ndeki ülkeleri çok taraflı diyalog ve güven artırıcı önlemlere teşvik ettiği değerlendirilmektedir. En önemli örnekler arasında ASEAN Bölgesel Forumu (ASEAN Regional Forum ARF), Asya Pasifik te Güvenlik İş Birliği Konseyi (Council for Security Cooperation in the Asia Pacific-CSCAP) ve Güney Çin Denizi Potansiyel Çatışma Yönetimi çalışmaları yer almaktadır. Daha olumlu bir ilerleme ise, bölgede çatışma önleme ve stratejik iş birliği teşvik amacı ile 4 Kasım 2002 tarihinde Phnom Penh Zirvesi nde; ASEAN ve on üye devlet tarafından Güney Çin Denizi nde Tarafların Davranışları Deklarasyonu nun imzalanmasıdır. Beyan kuralları yasal olarak bağlayıcı değildir; sadece siyasi bir ifadedir. Yine de bu, önemli bir değişim işareti olarak değerlendirilmektedir. 23 Çin 2010 Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi nde, Asya Pasifik bölgesinin genel olarak güvenlik açısından istikrarlı olduğu belirtilerek Asya da önceliğin ekonomik düzelme olduğu, bu kapsamda Asyalı ülkelerin ekonomik küreselleşme ve bölgesel istikrara yoğunlaştıkları ifade edilmektedir. Bu kapsamda bölge içinde ve 23 Aggarwal Vinod K., Koo Min Gyo (2005, s.18). Asia s New Institutional Architecture: Managing Trade and Security Relations in a Post-September 11 World. Berkeley APEC Study Center, University of California at Berkeley, California. 170
dışında çok taraflı ya da karşılıklı işbirliğinin arttığına dikkat çekilerek bölgesel ekonomik ve güvenlik mekanizmalarının geliştiği vurgulanmaktadır. Şangay İş Birliği Örgütü, ASEAN ve APEC gibi örgütler bu süreçte öne çıkan bölgesel örgütler sayılmaktadır. Çin, ASEAN Regional Forum (ARF) kapsamında çok taraflı güvenlik toplantılarına aktif olarak katılmaktadır. Bu kapsamda ASEAN Plus One (Çin) ve ASEAN Plus Three (Çin, Japonya ve Kuzey Kore) toplantılarında da yer almaktadır. ASEAN ile arasındaki en önemli gelişme, 2010 yılının başından itibaren ASEAN-Çin Serbest Ticaret Bölgesi nin hayata geçirilmesidir. Bu bölge 1 milyar 900 milyonluk bir nüfusu kapsamaktadır. Anlaşmayla Çin ile ASEAN ın altı kurucu üyesi olan Endonezya, Malezya, Tayland, Filipinler, Singapur ve Brunei arasında ticarette malların yüzde 90 ından fazlasında sıfır gümrük vergisi uygulanmaktadır. Dört yeni üye olan Myanmar, Kamboçya, Laos ve Vietnam da 2015 yılında bu uygulamaya dahil olacaktır. Çin, Serbest Ticaret Antlaşması yla tarife oranlarını %9.8 den % 0.1 e düşürürken ASEAN ın altı kurucu üyesi ise bu oranı %12.8 den %0.6 ya düşürmüştür. 24 ASEAN sadece bir ay gibi kısa bir sürede, Çin in en büyük ticaretini gerçekleştirdiği Japonya ve Avrupa ülkelerini de geride bırakarak bir numaraya yükselmiş ve Çin in en büyük ticari ortağı olma konumuna erişmiştir. Bölgede yaşanan bu gelişmelerle özellikle dört yeni üye olan Myanmar, Kamboçya, Laos ve Vietnam ın da Serbet Ticaret Bölgesi ne katılmasıyla bölgede karşılıklı ekonomik bağımlılığın daha da arttırılacağı ve bu gelişmelerin adalar anlaşmazlıklarının çözümünde olumlu etki edebileceği değerlendirilmektedir. 24 Xu Rui, 7 Haziran 2011 tarihinde <http://www.asean-china-center.org/ english/2011-06/07/c_ 13915121.htm > adresinden alınmıştır. 171
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları Güney Çin Denizi ndeki Değişen Güç Dengelerinin ve Uyuşmazlığın Değerlendirilmesi: Spratlı Adalar sorununda bölgede çok fazla coğrafi oluşumun (ada, adacık, kayalık, resif, kumul vs.) bulunması ve bölgenin bütününün tartışmalı olması nedeniyle bu yerlerde aşamalı işgal politikaları uygulanmış ve bölgedeki coğrafi oluşumlar adeta kapanın elinde kalmıştır. Her ne kadar bölgedeki petrol kaynakları konusunda iyimser tahminler önemini yitirmiş olsa da bölgede yer alan ve kimsenin denetiminde olmayan adaların ortak işletilmesi önerileri artış göstermektedir. Buna bağlı olarak ise, taraf devletler işgallerini sürdürmeye devam etmektedir. Kaldı ki başta olmak üzere tarafların amacının, askeri açıdan iyice kuvvetlenene kadar durumu idare ederek bu arada da denetimine olabildiğince çok adayı alabilmek olduğu şeklindeki görüşler göz önünde tutulsada ortak işletme önerilerinin farklı bir boyut kazanmış olduğu yadsınamaz bir gerçekliği oluşturmaktadır. Zira bu tür önerilerin benimsenmesi durumunda, tarafların denetiminde/işgalinde bulunan adalar, bu bağlamda ele alınamayabilecek ve en azından de facto olarak o ülkelerin toprağı sayılabileceklerdir. Yani ortak işletme; ancak herhangi bir tarafın işgal etmediği oluşumlarla sınırlı tutulmuş olacaktır. Bu da tarafların aralıklarla ve adeta aşama aşama başvurduğu işgal politikasını açıklar niteliktedir. Grafik 11 de görüldüğü üzere, Çin in 1990-2012 yılları arasındaki petrol üretim ve tüketimi değerlerine baktığımızda gün geçtikçe enerji ihtiyacının arttığı görülmektedir. Çin; hızlı sanayileşme sürecinde giderek artan ihtiyaçlarını karşılamak için daha fazla enerji kaynağına gereksinim duymakta; bunun yanı sıra muazzam nüfusu ise enerji sorununu şiddetlendirmektedir. 172
Grafik 11. Çin in Petrol Üretim ve Tüketimi, 1990-2012 Kaynak: EIA-Nisan 2011 (http://www.eia.gov/countries/cab) Çin in daha fazla hidrokarbon kaynağı bulmaya ihtiyacı vardır. Bu nedenle deniz altında petrol ve gaz yatakları olduğu tahmin edilen Spratly Takımadaları, hükümeti için önemli bir cazibe merkezidir. Ayrıca adaların (deniz ticaret hatlarının güvenliği için stratejik bir öneme sahip olduğunu gördüğünden bölgeyi, enerji güvenliğinin bir parçası olarak da değerlendirmektedir. Taraf devletler arasında Çin, şüphesiz en büyük askeri güce sahip ülkedir. Deniz gücü, Güney Çin Denizi ndeki ülkelere göre orantısız bir şekilde büyümektedir. 1980 li yıllarda ülke; bütçe kısıtlamasından muzdarip ve süresi dolmuş teçhizat kullanırken 1990 lardan bu yana Çin Halk Kurtuluş Ordusu Deniz Kuvvetleri, lojistik zenginliğini genişletmekte ve silahlı kuvvetlerini modernize etmektedir. Arazi ve sınır savunmasına odaklanan Çin, bunu değiştirerek deniz gücü yeteneklerini önemli ölçüde iyileştirmektedir. Kara kuvvetlerinin askeri gücü azaltılırken donanma gücü arttırılmaktadır. Çin; yeni silah sistemleri tedarik etmiş, silahlı kuvvetlerini yeniden yapılandırmış, Rus destroyer ve denizaltıları satın almış ve Güney Denizi Filosu (SSF) nun amfibi yeteneklerini geliştirmiştir. 25 Çin Halk Kurtuluş Ordusu 21.yy ın ortalarında küresel bir deniz gücü olmayı 25 Emmers, a.g.m. 173
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları hedeflemektedir. 26 Ayrıca Güney Çin Denizi ndeki adalar ve resifler üzerindeki kontrol kapasitesini de geliştirmektedir. Mischief Reef dahil olmak üzere adacıklar üzerindeki tesisleri, uçaksavar ve deniz toplarının yanı sıra helikopter iniş pistleri ile güçlendirmektedir. Çin, Fiery Cross Resifi nde kendisine erken uyarı imkan ve yeteneği sağlayan J-17C radar sistemine sahiptir. 27 Çin Halk Kurtuluş Ordusu aynı zamanda Sanya Hainan Adası yakınlarında Çin in stratejik varlığı ve kapasitesini önemli ölçüde artıracak olan nükleer denizaltı inşa etmektedir. 28 Taraf ülkeler, Güney Çin Denizi içinde güç dağılımındaki bu hızlı değişim ve Çin in bölgedeki ezici deniz gücünü bir gün egemenlik sorununu gidermek için kullanmak istemesi olasılığı nedeniyle endişe içindedirler. Güneydoğu Asya da taraf ülkelerden en güçlüsü Vietnam bile, Çin ile rekabet edebilecek askeri kapasiteye sahip değildir. Hurrell; Eşit olmayan güç, bazı kollektif otoriteler tarafından kontrol altına alınmazsa sonrasında bu gücün olası siyasi sonuçları göz ardı edilemez; bu durum, savaş ve çatışmaya kaçınılmaz şekilde yol açmaktan değil; güç patolojisinin, yasal ve normatif düzenin yapısı ile işleyişini etkileme eğiliminde olmasından kaynaklanır. şeklinde orantısız gücün olası negatif etkilerinden bahsetmektedir. 29 ASEAN çatışmaların önlenmesi ve yönetimi modeli uygulaya- 26 20 Ağustos 2011 tarihinde, <http://www.sinodefence.com/navy/default.asp> adresinden alınmıştır. 27 Wiencek, David G. (2002, s.62). Cooperative monitoring in the South China Sea: satellite imagery, confidence-building measures, and the Spratly Islands disputes. 28 <http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/china / 1917167 / Chinese - nuclear - sub marine-base.html> adresinden alınmıştır. 29 Hurrell, A. (2007, s.31). On Global Order: Power, Values, and the Constitution of International Society. Oxford: Oxford University Press. 174
rak Güney Çin Denizi nde eşit olmayan güç dağılımını azaltmak için çabalamaktadır. Bunun için, egemenlik sorununu bir kenara koyarak bunun yerine, güven inşa etme ve çatışma yönetimi konularına odaklanmıştır. 30 1976 da uyarlanmış ASEAN çatışma yönetimi modelinin özü olan TAC (Treaty of Amity and Cooperation) modeli birliğe, norm tabanlı ve gayrı resmi diplomasi ile bölge devletleri arası ilişkileri düzenleme; bununla birlikte mevcut ya da potansiyel anlaşmazlıkları yönetme imkanı sağlamaktadır. Bu modelin başarılarının göstergesi ise, 2002 yılında imzalanan Güney Çin Denizi nde Tarafların Davranışları Deklarasyonu nun içeriğinde yer alan; güç kullanma tehdidi ve güç kullanımının yasaklanması, kendine hakim olma egzersizi, uluslararası anlaşmazlıkların barışçıl yollarla çözümlenmesi, güven artırıcı önlemlerin benimsenmesi, iş birliği, danışma ve uluslararası hava-deniz navigasyon özgürlüğü prensiplerinin bulunmasıdır. Bu, Güney Çin Denizi ndeki savaş veya askeri bir çatışma tehdidinin azaltılması anlamına gelmektedir. Böyle bir iş birliği; bölgedeki barış, ortaklık ve istikrar için ortam yaratma, güven inşa etme ve ASEAN ile arasında karşılıklı anlayışın geliştirilebilmesi açısından büyük öneme sahiptir. Ancak deklerasyonda yer alan ilkelerin uygulanması, tarafların iyi niyet ve çabalarıyla doğru orantılıdır. 31 Ortak yönetim programı için mutabakatın aşama aşama gelişmesi gerekir. Çatışma çözümleme bir bitiş noktası değildir. Aksine, çatışma çözümleme bir sürece yayılır ve ilerleme sağlamak için yapılacak özel nitelikli kararlar gerektirir. Çatışma yönetimi bu sü- 30 Emmers, a.g.m. 31 T. Nguyen Hong (2003). The 2002 Declaration on the Conduct of Parties in the South China Sea: A Note. Ocean Development & International Law. 34/ss. 279 285. 175
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları reçte kritik öneme sahiptir; küçük sürtüşmeler veya olaylar, güven inşa sürecinde büyük anlaşmazlıklar ya da ciddi aksamalara neden olmamaları için kontrol edilmelidir. 32 Model, 1995 Mischief Resifi Çatışması ndan 2000 li yılların ortalarına kadar bölgedeki tansiyonu düşürmesi ve 2002 Deklerasyonu ile başarılı addedilmiş olsa bile, 2006 yılından bu yana Çin in iddialarında kararlılığını arttırdığı görüldüğünden yeterlilik arz etmediği şeklinde değerlendirilmektedir. Durum dinamik ve kırılgan olmaya devam etmektedir. Bu şartlar ortak kalkınma planı içeren, ortak yönetim rejimi etrafında kurulmuş ve yapılandırılmış güçlü, çok taraflı bir yaklaşıma ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Böyle derin bir düzenlemenin olmaması ise, (ezici gücün zayıf tarafların ekonomik koşullarını değiştirmesiyle) zayıf ülkeleri kırılgan bir durumun ortasında bırakabilir. Dahası, geniş kurumsal yapı ve mekanizmalardan yoksun ortak bir kalkınma planı, Güney Çin Denizi nde eşit olmayan güç dağılımı ışığı altında Çin in toprak iddialarını teyit eder. Diğer taraftan, Güneydoğu Asya daki taraf ülkeler de sadece Pekin ile egemenlik iddialarının çakıştığı alanlarda keşif sürecine dahil olacaktır. Bu nedenle ortak bir arama ve geliştirme planı, tarafların mevcut toprak taleplerini donduran ve bölge devletleri arasındaki ilişkileri düzenleyen, mevcut veya olası anlaşmazlıkları yöneten bağlayıcı bir anlaşma şeklinde olmalıdır. Timor GAP Antlaşması Açısından Değerlendirme: Bir Spratly Kaynak Geliştirme Kurumu, Güney Çin Denizi nde egemenlik iddiaları ile ilgili çatışma baskılarını hafifletebilir. Böyle bir iş birliği düzenlemesi, siyasi açıdan istikrarlı, askerden arındırılmış bir ortam içerisinde bölge kaynaklarının geliştirilmesi adı- 32 Joyner, a.g.m. 176
na ortak bir çaba içinde olan taraflara, finansal ihtiyaçlar için bir havuz teşkil edebilir. Örneğin Timor Gap Anlaşması; Timor Gap bölgesinde doğal kaynakların ortak aranması ve işletilmesi için Ortak İşbirliği Bölgesi nin kurulması amacıyla Avustralya ve Doğu Timur arasında 11 Aralık 1989 tarihinde imzalanmıştır. Şubat 1991 yılında yürürlüğe giren Antlaşma, Doğu Timor ve Avustralya arasındaki tartışmalı deniz sınırı alanındaki 60.000 km 2 lik (23,000 mil kare) alanı kapsayan üç alana kurulmuş olan İş Birliği Bölgesi nden oluşmaktadır. Avustralya ya en yakın alan Zone B için; Avustralya, Endonezya ya toplam petrol üretiminin %10 u kadar brüt kaynak kira vergisi öder. Benzer şekilde; Endonezya, C Alanı nda Avustralya ya benzer ödemeler yapar. A Bölge Alanı nı yönetmek için sorumluluk, Bakanlar Kurulu na devredilmiştir. Devletlerin eşit sayıda temsilcilerinden oluşan konsey yılda bir toplanır ve oy birliği ile faaliyet gösterir. Müşterek kurum, konseye karşı sorumlu olan petrol arama ve kullanma faaliyetlerini yönetir. 33 Timor Gap Antlaşması nda taraf sayısını ters kıyılara sahip 2 ülke oluşturmakta ve içinde bulunulan anlaşmazlık kıta sahanlığı sınırının belirlenmesi ile ilgili olup hiçbir adayı içermiyor iken; Spratly uyuşmazlığında 6 taraf ülke ve 400 den fazla coğrafi oluşumun varlığı göze çarpmaktadır. Timor Gap Antlaşması, sorunlar açısından her ne kadar farklılık gösterse de Spratly Adaları uyuşmazlığının çözümü için örnek bir model olabileceği değerlendirilmektedir. Örneğin; Brunei iddia ettiği alanı içinde, Louisiana Reef i kapsayan bölgeyi düşünelim. Çin ve Malezya tarafından da iddiaların yöneltilmiş olduğu bu bölge ortak geliştirme bölgesini oluştururken; Malezya nın eşit sayıda temsilcilerinden oluşan Bakanlar Konseyi ve Ortak Yönetimi ise bu bölgeyi kontrol etsin. Timor Gap Antlaşması ndaki gibi Bakanlar Konseyi; Çin, Brunei ve 33 Joyner, a.g.m., ss.105-106. 177
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları Malezya nın katılımıyla yılda bir kez dönüşümlü olarak toplanacak ve bölgeyle ilgili bütün sorumluluğu alacaktır. Benzer şekilde, bölgenin ticari bloklar halinde alt bölümlere ayrılması ve bu blokların petrol arama sözleşmelerinde yer alması Ortak Kurum un sorumluluğunda olacaktır. Ortak Kurum tüm kararları oy birliği ile alacaktır. Her üye eşit ağırlıklı oy hakkına sahip olacak ve taraflar olan Çin, Brunei, Malezya; hidrokarbon işletilmesi sonucunda ortaya çıkan ürünü eşit olarak paylaşacaktır. Kaynak yönetimi için müzakere yapılmış olan Timor Gap gibi anlaşmalar, Güney Çin Denizi iş birliği için yapılacak çerçeve antlaşmada; temel ilkeler, yapılar ve prosedürler bakımından fayda sağlayabilir. Yorumcular Timor Gap Antlaşması na; «bir uzlaşma zaferi» veya «sınır anlaşmazlıkları konusundaki çıkmazı aşmak için yaratıcı bir yaklaşım» şeklinde atıflarda bulunmaktadırlar. 34 Böyle bir uygulamanın Spratly Adaları taraf ülkeleri için kabul edilebilir olup olmadığı ise hala belirsizdir. Tüm taraflar, klasik bir tutsak ikilemi içindedirler. Takımadaların tek taraflı kontrolü, o devlet için en faydalı/karlı olandır. Taraf olan her ülkenin bölgede tek yönlü kontrolü uygulamaya çalışması muhtemel askeri bir çatışmayı meydana getirebilir. Bu da aktörlerin çok yüksek askeri, finansal ve politik kayıplar vermesi anlamına gelir. Karşılıklı iş birliği ve adaların tek taraflı kontrolü ile Güney Çin Denizi, doğal kaynakların sömürülmesinden daha az faydalanırken; bu işbirliğinin kalıcı ya da şiddetlenir çatışmanın oluşturacağı yüksek maliyete karşı kesinlikle koruyucu bir rol üstleneceği değerlendirilmektedir. Ancak ortak bir geliştirme anlaşması oluşturulmadan önce geniş anlamda bir iş birliği için taraf ülkelerin, daha fazla güven artırıcı önlem alması gerekmektedir. Ülkeler, tüm anlaşmazlıklara barışçıl çözüm getiren ve uyuşmazlıklarda iş birliği sağlayan çok taraflı davranış kurallarını 34 Lian, a.g.m. 178
uygulamada istekli olmalıdır. Harita 9. Avustralya ve Endonezya Cumhuriyeti Arasında İmzalanan Timor Gap Antlaşması. Kaynak: <http://www.atns.net.au/agreement.asp> Sonuç Asya Pasifik bölgesindeki adalar sorunlarına taraf olan ülkeler, Güney Çin Denizi içinde güç dağılımındaki hızlı değişimin ve Çin in bir gün bölgedeki ezici deniz gücünü egemenlik sorununu çözmek için kullanabilmesi olasılığının vermiş olduğu tedirginlikle endişe içindedirler. ASEAN; Güney Çin Denizi nde eşit olmayan güç dağılımını, çatışmaların önlenmesi ve çatışma yönetimi modeli uygulayarak azaltmaya çabalamaktadır. Bunun için, egemenlik sorununu bir kenara bırakıp bunun yerine güven inşa etme ve çatışma yönetimi konularına odaklanmıştır. Durum dinamik ve kırılgan olmayı sürdürmektedir. Bölgede Çin in yükselişi nedeniyle değişmekte olan güç dengesinin, adalar üzerindeki anlaşmazlıklara önemli yansımaları olacaktır. Ancak bölgede karşılıklı ekonomik bağımlılığın arttırılmasıyla 179
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları adalar anlaşmazlıklarının şiddetinin azaltılabileceği değerlendirilmektedir. Doğu Asya ülkelerinin kendi aralarında, Serbest Ticaret Anlaşmaları yla bu konuda olumlu beklentiler içine girdiği görülmektedir. 2010 yılının başından itibaren ASEAN-Çin Serbest Ticaret Bölgesi hayata geçirilmiştir. Bu bölge 1 milyar 900 milyonluk bir nüfusu kapsamaktadır. ASEAN sadece bir ay gibi kısa bir sürede Çin in en büyük ticari ortağı konumuna gelmeyi başarmıştır. Yaşanan bu gelişmelerle birlikte (özellikle dört yeni üye ülke olan) Myanmar, Kamboçya, Laos ve Vietnam ın da Serbet Ticaret Bölgesi ne katılmış olması; bölgede karşılıklı ekonomik bağımlılığın artacağı ve bu gelişmelerin adalar anlaşmazlıklarının çözümüne olumlu etki edeceği şeklinde değerlendirilmektedir. Diğer taraftan Çin in günümüzde petrol ithal eden ikinci büyük ülke olması, enerji talebinin her geçen gün artması ve (ülkenin deniz ticaret hatlarının güvenliği için stratejik önem arz etmesi açısından) adaları enerji güvenliğinin bir parçası olarak görmesi, buna ek olarak ise Güney Çin Denizi ndeki deniz gücünde orantısız bir şekilde gelişim göstermesi bölgede yer alan diğer ülkeleri tedirgin etmektedir. Anlaşıldığı üzere Spratly Adaları uyuşmazlığı karmaşık bir sorun olup uluslararası hukuk ve BMDHS nin bu duruma kesin bir çözüm sağlamakta yetersiz kaldığı görülmektedir. Her ne kadar sorunlar birçok açıdan farklılık gösteriyor olsa da Spratly Adaları Uyuşmazlığı nın çözümü için; Timor Gap Antlaşması nın örnek bir model olabileceği, Doğu Timor ve Avustralya arasında meydana getirilmiş ortak iş birliği bölgelerinin benzer şekilde Spratly Adaları Bölgesi nde de kurulmasıyla var olan uyuşmazlığa olası bir çözüm getirilebilineceği değerlendirilmektedir. Ancak ortak bir geliştirme anlaşması oluşturulmadan önce geniş anlamda bir iş birliği adına, taraf ülkelerin güven artırıcı daha fazla önlem alması gerekmekte- 180
dir. Ülkeler tüm anlaşmazlıklara barışçıl çözüm ve iş birliği sağlayan çok taraflı davranış kurallarını uygulamada istekli olmalıdır. SPRATLY ADALARI SORUNU İLE İLGİLİ EK BİLGİLER DENİZ HUKUKUNDA ADALAR: Su Ülkesi, kara ve hava ülkeleri ile birlikte, devletin kurucu unsurlarından olan ülke kavramı içinde yer alır. Su ülkesinin bölümleri deniz sahası, akarsular ve göller olmak üzere üç bölümden oluşur. Bunların arasında en kapsamlısı ve doğal olarak en tartışmalısı deniz sahası(ülkesi)dır. Bir devlet ülkesinin deniz sahası, kendi egemenliğine tâbi deniz kısımlarından oluşur. Denizlerle ilgili ayrıntılı kurallar 1958 Cenevre Sözleşmesi ile tespit edilmiştir. Anılan sözleşme hükümleri, güncel ihtiyaçları karşılamaktan uzak kalınca, Malta nın teklifiyle 1967 den itibaren BM koordinatörlüğünde yeni bir sözleşme hazırlanması çalışmalarına başlanmıştır. 1974 yılında Venezuella nın başkenti Karakas ta (Caracas) nihai sözleşme çalışmaları başlamış ve 11 dönem süren zorlu süreçten sonra; 320 maddeden oluşan metin oluşturulmuş, 10 Aralık 1982 de Jamaika nın Montego Bay şehrinde 119 ülke tarafından imzalanmıştır. 2010 yılı itibariyle anlaşmayı onaylayan ülke sayısı 161 dir. Türkiye, karasuları ve bitişik bölge hükümlerinden dolayı sözkonusu anlaşmaya taraf değildir. Bu bölümde kavram ve tanımlardan bahsedilmesinin nedeni; özellikle Spratly ve Paracel Adaları bölgesinin farklı tür kara parçalarından oluşması ve pek çok sahildar devletin olmasıdır. Çok taraflı ve karmaşık olan adalar uyuşmazlıklarının anlaşılabilmesi için deniz hukukunda yer alan bazı kavramların iyi bilinmesi gerekmektedir: Karasuları: Açık deniz ile kara ülkesi arasında kalan bir deniz 181
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları parçasıdır. Her devlet karasularının genişliğini tesbit etme hakkına sahiptir; bu genişlik bu Sözleşmeye göre tesbit edilen esas hatlardan itibaren 12 deniz milini geçemez (BMDHS, m. 3). İki devletin sahilleri bitişik veya karşı karşıya olduğunda, aralarında aksine anlaşma olmadıkça, bu devletlerden ne birinin ne de diğerinin kendi karasularını, bütün noktaları bu iki devletin herbirinin karasularının genişliğinin ölçülmeye başlandığı esas hatların en yakın noktalarından eşit uzaklıkta bulunan orta hattın ötesine uzatmaya hakkı yoktur. Bununla beraber bu hüküm, tarihi hakların veya diğer özel durumların varlığı nedeniyle, her iki devletin karasularının başka şekilde sınırlandırılmasını gerekli olduğu durumlarda uygulanmaz (BMDHS, m. 15). Bu bağlamda Boğazlarda uygulanan karasuları rejimi de önemlidir. Buna göre, her iki yakası da aynı ülkeye ait olan Boğazlarda, Boğaz genişliği, o ülkenin karasuları genişliğinin iki katından az olduğu takdirde karasuları rejimi uygulanır, iki katından fazla olduğu takdirde ise sahildar devlet sayısına bakılmaksızın, devlet/devletlerin karasuları genişliği dışında kalan kısımda açık deniz rejimi uygulanır. Bitişik Bölge: Kıyı devletinin belli amaçları için yetkilerin kullanabileceği ve karasularının ölçülmeye başladığı hattan belirli bir genişliğe kadar uzanan deniz kesimidir. Bitişik bölge, karasuları genişliğinin ölçülmeye başlandığı esas hatlardan itibaren 24 deniz milinin ötesine geçemez (BMDHS, m. 33). Münhasır Ekonomik Bölge: Kıyı devletinin, deniz yatağı ve deniz yatağının toprak altında, araştırma, kullanma, canlı veya canlı olmayan doğal kaynakların yönetimi ve korunması, enerji üretimi gibi bölgenin ekonomik araştırma ve kullanımı hususundaki faaliyetleri konusunda sahip olduğu egemen haklarını belirten bir kavramdır. Münhasır ekonomik bölge, karasularının ölçülmeye başlandığı esas hatlardan itibaren 200 deniz milinin 182
ötesine uzanmayacaktır (BMDHS, m. 57). Münhasır ekonomik bölgede sahildar devletin hak, yetki ve yükümlülükleri vardır (BMDHS, m. 56): a) Deniz yatağı üzerindeki sularda, deniz yataklarında ve bunların toprak altında canlı ve cansız doğal kaynaklarını araştırılması, işletilmesi muhafazası ve yönetimi konuları ile; aynı şekilde sudan, akıntılardan ve rüzgarlardan enerji üretimi gibi, bölgenin ekonomik amaçlarla araştırılmasına ve işletilmesine yönelik diğer faaliyetlere ilişkin egemen haklar: b) İşbu Sözleşmenin ilgili hükümlerine uygun olarak; suni adalar, tesisler ve yapılar kurma ve bunları kullanma; denize ilişkin bilimsel araştırma yapma;. deniz çevresinin korunması ve muhafazası; konularına ilişkin yetki; c) İşbu sözleşmede öngörülen diğer hak ve yükümlülükler. Sahilleri bitişik veya karşı karşıya bulunan devletler arasında münhasır ekonomik bölgenin sınırlandırılması, hakkaniyete uygun bir çözüme ulaşmak amacıyla, Uluslararası Adalet Divanı Statüsünün 38. maddesinde belirtildiği şekilde uluslararası hukuka uygun olarak anlaşma ile yapılacaktır (BMDHS, m. 74). Kıta Sahanlığı (Continental Shelf): Coğrafi, jeolojik ve oşinografik bir kavramdır. Deniz yatağı kıyıdan itibaren denizin derinliklerine doğru uzanırken değişik seviyeler göstererek yavaş yavaş derinleşir. Genellikle 200 metre, bazı yerlerde ise 500 metre derinliğine vardıktan sonra birdenbire keskin bir yamaç biçimini alarak derinleşmeye başlar. Kıyı çizgisi ile derinleşmeye başladığı yer arasında kalan deniz tabanı ve bunun toprak altı kıt a sahanlığını oluş- 183
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları turur. BMDGHS, kıt a sahanlığının deniz tabanı ile ilgili bir kavram olduğunu ve kıt a eşiğinin doğal uzantısının dış kenarına kadar kıt a sahanlığının uzadığını ve dış kenarının belirli bir uzaklığa kadar ulaşmadığı durumlarda, kıt a sahanlığının genişliğinin, karasularının ölçülmeye başlandığı esas hattan 200 mile kadar uzatılabileceğini belirtmekte ve istisnai bazı durumlarda kıt a sahanlığının 350 mile kadar genişletilebileceğini de hükme bağlamaktadır (Mad.76). Ada (Island): Etrafı sularla çevrili, kıtadan küçük, adacıktan büyük kara parçasıdır. Adaları kıta ve adacıklardan ayıran belirli bir özellik yoktur. Bununla birlikte adalar iki kısımda incelenirler: Kıtasal Adalar (Kıta eşiklerine oturmuş olanlar) ve Okyanus Adaları (Kıta eşiklerinden bağımsız durumdakiler). Adacık (Islet): Adadan daha küçük kara parçalarına verilen genel addır. Ancak bunun üst limitini tanımlayan belli bir ölçüt yoktur. Bununla birlikte aşağıdaki kara parçaları genel olarak adacık sınıfına sokulurlar ve adacık yerine bu adlarla anılarak, ada dan ayrılırlar. (a) Kayalık (Rock): Genel olarak kayalardan oluşan, üzerinde yaşanmayan ve çok az bitki örtüsüne sahip kara parçasıdır. (b) Kumul, Sığlık (Sandbar, Bar, Sandbank): Genellikle içinde su bulunan veya su içine girmiş durumda olan, kumluk, alüvyonlu veya çakıllı toprağı bulunan doğrusal bir kara parçasıdır. (c) Key (Cay): Mercan resiflerinin yüzeyindeki küçük kumlu kara parçalarıdır. Genellikle Pasifik, Atlantik ve Hint Okyanusları nda bulunurlar. Üzerlerinde yaşanabildiğinden ve tarıma elverişli olduklarından, pek çok insan için önemlidirler. BMDHS ne göre; cezir zamanı ortaya çıkan yükseklikler»den, deniz ile çevrili olan, cezir zamanı açıkta kalan ve med zamanı örtülen doğal kara yükseklikleri anlaşılır. Cezir zamanı ortaya çıkan yükseklikler, kıtadan veya 184
bir adadan, tamamen veya kısmen karasuları genişliğini aşmayan bir uzaklıkta bulundukları takdirde bu yüksekliklerdeki en düşük cezir hattı, karasularının genişliğinin ölçülmesinde esas hat olarak alınabilir. Cezir zamanı ortaya çıkan yükseklikler kıtadan veya bir adadan karasuları genişliğini aşan bir uzaklıkta bulundukları takdirde, bunların kendilerine özgü karasuları yoktur (BMDHS, m. 13). Mercan Kümesi (Atol): Mercan kümelerinin ada niteliğindeki kısımları veya serpiştirilmiş kayalıklarla çevrili adalar söz konusu olduğunda, karasularının ölçülmeye başlandığı esas hat, sahildar devlet tarafından resmen kabul edilmiş deniz haritalarında belirtildiği şekliyle, kayalık üzerinde, açık deniz tarafındaki, en düşük cezir hattıdır (BMDHS, m. 6). Resif (Reef): Denizcilik terminolojisinde, suyun ortalama olarak 12 m. kadar altında kalan kayalık, kumluk ve benzer kara parçalarına resif adı verilir. 2. SPRATLY ADALARI LİSTESİ (Tablo 12): SPRATLY ADALARI LİSTESİ İsim Ön Plana Çıkan Özellikleri İşgalcisi Alicia Annie Resifi Alison Resifi Vietnam Tarih yok Amboyna Keyi Vietnam 1975/1978 Ardasier Resifi Sadece gelgitin çekilmesi sırasında yüzeyde kalır. Bir lagünü çevreler. Az miktarda kumlukları vardır. Malezya nın 20 askeri var. Malezya 1986 Baker Resifi 185
Asya da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları Ban Than Resifi Barque Canada Resifi 1995 Baharında Yapılandırma Projesi kapsamında Itu Aba kum keyinin olduğu yerden Tayvan ve Vietnam arasında işgal edilerek paylaşılmıştır. Mercan adası. En yüksek noktası 4,5 m.dir. Resifin çoğunluğu su altındadır. Kumluk bölümleri vardır. Yaklaşık 27 km. uzunluğundadır. Malezyanın işgalinden sonra askeri tesisler artmıştır. Tayvan Mart 1995 Vietnam, 1987 Malezya, 1988 Bombay Keyi Bombay Sığlığı Boxall Resifi Central Resifi Vietnam 1978 Collins Resifi Johnson South Resifi ile bağlantılı olduğu için bu adla da anılır. Güneybatı köşesinde, cezirde yüzeye çıkan bir mercan bulunur. Vietnam Tarih yok Commodore Resifi Filipinler 1978 Cornwallis South Resifi Malezya nın 1 subay ve 8 askerden oluşan birliği vardır. Vietnam 1988 Cuarteron Resifi Çin, 1988 Da Ba Dao (V) Dallas Resifi Malezya nın 1 subay ve 8 askerden oluşan birliği vardır. Ayrıca turistik olarak da Malezya 1987 kullanılmaktadır. Discovery Great Resifi Vietnam 1988 Discovery Small Resifi Vietnam burayı işgal etmiş olmasına rağmen diğer ülkeler bu işgali desteklememişlerdir. Doğu Resifi Vietnam 1988 Eldad Resifi Erica Resifi Şimdilerde Çin tarafından işgal edildiği iddia edilmektedir. Vietnam? 1978 1983 Çin? 186
Fiery Cross / Kuzeybatı Resifi İlk Thomas Sığlığı Çin bölgeye, 8080 m² alana oturan, 21 km. uzunluğunda, içinde bir uçak pisti olan bir askeri liman inşa etmiştir. 1988 de bir Deniz araştırma istasyonu kurulmuştur. Çin, 1988 Flat Adası Filipinler Tarih yok. Gaven Resifleri Çin, 1988. Grainger Kümesi Vietnam 1989. Grierson Resifi Vietnam 1988. Half Moon Sığlığı Çin burada kaya (sığ su) işareti yerleştirmiştir. Hardy Resifi Higgens Resifi Holiday Resifi Hopps Resifi Hughes Resifi Araştırmacı Resifi Iroquois Resifi Irving Resifi Filipinler Tarih yok. En büyük Spratly adasıdır. Adada 600 asker, deniz feneri, telsiz ve meteoroloji istasyonları, Itu Aba Adası bir beton mendirek Tayvan ve güneybatıda iki adet kuyu 1956/1963 bulunmaktadır. Ayrıca 2 km. uzunluğunda bir uçak pisti ve balıkçı barınağı olduğu bilinmektedir. Jackson Resifi Johnson Kuzey Resifi Johnson Güney Resifi Burası 1988 yılındaki Çin- Vietnam çatışmasına neden Çin 1988. olan yerdir. (Mc)Kennan Resifi Çin 1988 Ladd Resifi Çin 1992 Lansdowne Resifi Vietnam Tarih yok. 187