AMELİYATHANEDE KULLANILAN HASSAS CİHAZ VE CERRAHİ ALETLERİN YENİDEN KULLANIMA HAZIRLANMASINDA MERKEZİ STERİLİZASYON ÜNİTESİ ÇALIŞANLARININ SORUMLULUKLARI 16-20 Mart 201 de 17. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi nde poster bildiri olarak sunulmuştur. Firdevs TABAK*, İlknur İNANIR** *Acıbadem Kozyatağı Hastanesi, Merkezi Sterilizasyon Ünitesi Sorumlu Hemşiresi **Acıbadem Sağlık Grubu, Ameliyathaneler ve Merkezi Sterilizasyon Üniteleri Koordinatörü Merkezi Sterilizasyon Üniteleri (MSÜ) sterilizasyon güvenliğinin sağlanması ve enfeksiyon riskini önlemede büyük sorumluluğa sahiptir. MSÜ nin öncelikle bütün hastane ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde planlanmış bir üst yapıya ve bu yapıyı iyi bir şekilde destekleyebilecek yeterli sayıda yetkin personele sahip olması gerekmektedir. MSÜ leri aynı zamanda hassas cihaz ve cerrahi aletlerin yeniden kullanıma hazırlanmasında önemli rol oynar. Hassas cerrahi aletler; hammadde, üretim, işlem sırasında kullanım ve bakım aşamalarında özel süreçlerden geçmesi gereken aletlerdir. Tekrar kullanıma hazırlanması, diğer cerrahi alet gruplarına göre de daha fazla dikkat gerektiren aletlerin tümünü içermektedir (1). Bu çalışma ameliyathanede kullanılan hassas cerrahi alet ve cihazların kullanım sürelerinin uzatılması, uygun koşullarda temizliğinin yapılması ve bakımları ile ilgili yöntemlerin MSÜ çalışanları arasında bilinirliğini sağlamak amacıyla tanımlayıcı bir çalışma olarak yapılmıştır. Bu çalışma sonucunda elde edilen bilgilerin, Merkezi sterilizasyon ünitesi hemşire ve teknisyenlerinin hassas cerrahi aletlere yaklaşımlarını standardize ederek bu konuda ortak dil oluşturulmasına olanak sağlayacağını düşünmekteyiz. Hassas Cihaz ve Cerrahi Aletlerin Yeniden Kullanıma Hazırlanması Hassas cihaz ve cerrahi aletlerin yeniden kullanıma hazırlanmasında üretici firma talimatlarına uyulmalıdır (5). Hassas cihaz ve cerrahi aletler arasında; mikrocerrahi aletler, motorlu sistemler, minimal invaziv cerrahi aletler (MİC), Fleksible endoskop ve aksesuarları yer almaktadır. Resim 1: Göz aletleri Resim 2: Ultrasonik aspiratör Resim 3: Nöronavigasyon el aletleri Resim 4: Nöronavigasyon el aletleri 1
Hassas Cerrahi Aletlerin Yeniden Kullanıma Hazırlanmasında Temizlik / Dezenfeksiyon Süreci Yeniden kullanıma doğru hazırlamanın ilk adımları ameliyathane içinde başlamaktadır. Paslanmaz çelikten üretilmiş aletler kesinlikle serum fizyolojik içine bırakılmamalıdır. Usulüne uygun olmadan sepetlere yerleştirilen aletler hasar görebilir. Kontamine tıbbi araçlar kapalı sistemler içinde sulandırılmadan taşınmalıdırlar. Kontamine tıbbi araçların tekrar kullanıma hazırlama sürelerinin uzun olmaması gerekir. Uzun bekleme süreleri korozyon tehlikesinden dolayı önlenmelidir. Mikro cerrahi aletleri için özel raflar veya uygun tutma tertibatlarının kullanılması gerekmektedir. Motorlu sistemleri kullandıktan hemen sonra üretici firma bilgilerine göre parçalarına ayrılmaları gerekmektedir. Parçalarına ayrılabilen minimal invaziv cerrahi aletlerin ve endoskopların tekrar kullanıma hazırlanmadan önce üretici bilgilerine göre parçalarına ayrılmaları gerekmektedir. Optikler ayrı kaplar içine konulmalıdır. Fleksible endoskopların kullanıldıktan hemen sonra, temizleyici veya dezenfekte edici, protein tutucu özelliği olmayan bir çözeltiye batırılmış tüysüz bir bezle silinmesi gerekir. a) Manuel Temizlik / Dekontaminasyon Manuel temizlik için aktif temizlik ve enzimler kullanılmalıdır. Günlük olarak hazırlanan kullanmaya hazır çözeltiler kullanılmalıdır. Cerrahi malzemelerin manuel temizlik ve dezenfeksiyon işleminden sonra yoğun şekilde de mineralize su ile durulanması gerekir. Mikro cerrahi aletler mekanik hasarlara karşı çok hassastırlar, temizliği el ile yapılmalıdır. Mikro cerrahi aletler için özel raflar veya uygun tutma tertibatlarının kullanılması gerekmektedir Mikro cerrahi aletleri taşırken veya depolarken hasara uğramaması için çok dikkat edilmesi gerekir Metal fırçalar ve aşınmaya neden olacak temizleme malzemesi kullanılmamalıdır. Aletlerin zorlama, çarpma, düşürme veya basınca maruz kalmaması gerekir. Bileme, cilalama ve parlatma işlemlerinde yanlış uygulama yapılmaması mikro cerrahi aletlerin temizliğinde önemli basamaklarındandır. Motorlu Sistemler: Motorlu sistemlerin dış yüzeylerinin dezenfektan veya deterjan çözeltisine batırılmış bir bezle silinmesi gerekmektedir. Tüm parçaların, dezenfektanlı sıvılarda dahil olmak üzere hiçbir sıvının içine daldırılmaması gerekir. Şarjlı makinelerde, dezenfeksiyon ve temizlikten önce bataryalar çıkartılır. Resim 5: Yüksek devirli beyin cerrahi motorları Resim 6: Yüksek devirli beyin cerrahi motorları 2
Minimal İnvaziv Cerrahi Aletler (MİC): MİC aletleri ve rijit endoskoplar mekanik hasarlara karşı hassastırlar. İçinde boşluk bulunan ve kanallı sistemler veya bileşenler, temizliğin iyi sonuç vermesi için özellikle itina gerektirmektedirler. Yıkama bağlantısı olan parçalarına ayrılamayan aletlerin temizleyici / dezenfekte edici temizlik çözeltisiyle yeteri kadar durulanmaları gerekmektedir. Optiklerin soğuk ışık kablosu girişlerinin ve merceklerinin temizlenmesi için bunların alkole batırılmış ağaç pamuk çubuklarıyla veya alkole dayanıklı plastik pamuklu çubuklarla hafifçe silinerek temizlenmesi gerekir. Uç kısmında, göz kısmında ya da ışık taşıyıcı kısmında leke ya da kalıntı varsa özel optik temizleyici krem ile temizlenir. Fleksibl Endoskop ve Aksesuarlar: Fleksible endoskoplarda tekrar kullanıma hazırlamadan önce supaplar ve kapaklar çıkartılır. Böylelikle kanallar daha iyi temizlenerek durulanabilir. Temizlik için fleksibl endoskopların temizlenme aşamasında dekontamine, dezenfekte edici materyal içerisine konur. Daha sonra dışından silinerek temizlenir. Endoskop ve aksesuarların kanallı bölümleri bu işlem için özel dizayn edilmiş fırçalar ile temizlenir. Bu aşamalardan sonra dezenfekte edici çözelti ile durulanır. b) Ultrasonik Yıkamada Temizlik / Dekontaminasyon Ultasonik yıkama cihazları özellikle paslanmaz çelik ve sert plastikten üretilen aletlerin yıkanması için uygundur. Hasarları önlemek için özel tutucu (sepet içi çimen vb. ) tertibatlara yerleştirilir. Genel enstrümanlara göre daha hassas olduklar için kesici ve delici uçları özellikle korunmalıdır. Resim 7: Beyin cerrahi mikro aletler Motorlu Sistemler: Motorlu sistemler, basit takımlar ve aksesuar parçaları hariç, kesinlikle ultrasonik banyoda işleme tabi tutulamazlar. Minimal İnvaziv Cerrahi Aletler: MİC aletlerinin, endoskopik aksesuarların sadece üretici bilgilerine göre uygun olan parçaları ultrasonik banyoda tekrar kullanıma hazırlanabilirler. 3
Optikler, kamera sistemleri ve ışık kabloları kesinlikle ultrasonik banyo içinde temizlenemezler. Fleksibl Endoskop ve Aksesuarlar: Fleksibl endoskoplar, özel ve hassas dizayn edilmiş aletler olduğu için ultrasonik banyo bu aletleri bozacağından işleme tabi tutulamazlar. Sadece aksesuarları (subaplar, kapaklar, kıskaçlı halkalar, pensler vb.) ultrasonik banyoda temizlenebilir. c) Otomatik Makine ile Temizlik / Dekontaminasyon Temizlik ve dezenfeksiyonun standardizasyonu en iyi şekilde makineli yöntemle elde edilebilir. Aletlerin tekrar kullanıma hazırlanması sırasında iyi temizlenmeleri ayrıca değerlerinin korunması için de önemlidir ve başarılı sterilizasyonun şartıdır. Mikro cerrahi aletler özel konteynerların içinde yıkanmalıdır. Bu konteynerın içinde bulunan raflar ve sepet içinde güvenilir bir şekilde tutlduklarında ve yıkama tekniği uyarlandığında mikro cerrahi aletler yıkama makinalarında güvenli bir şekilde tekrar kullanıma hazırlanabilirler. Motorlu Sistemler: Motorlu sistemler üretici firma tarafından onay verildiği takdirde bazı yardımcı maddeler ve aksesuarlar ile hazırlanarak bu makinelarda kullanım için hazırlanabilir. Minimal İnvaziv Cerrahi Aletler: MİC aletleri, rijit endoskoplar makineyle tekrar kullanıma hazırlanmak için üretici bilgilerine göre parçalarına ayrılmaları gerekmektedir. Bu sırada contaların çıkartılması ve vanaların açılması gerekmektedir. Hasarları önlemek için parçaların güvenli bir şekilde sabitlenmesi gerekmektedir. Makine ve makine tepsiler, içi boş aletlerin içten uygun bağlantılar üzerinden yıkanmasını sağlamalıdır. Fleksibl Endoskop ve Aksesuarlar: Fleksibl endoskoplar sadece özel yıkama dezenfeksiyon cihazlarıyla tekrar kullanıma hazırlanabilirler. Endoskoplar, makineyle tekrar kullanıma hazırlanmadan önce ön işleme tabi tutulduklarında, kullanılan bütün ürünlerin birbirlerine uyarlanması gerekir. Böylece etki kayıpları, endoskoplar üzerinde yüzey değişimleri ve makine içinde aşırı köpük oluşumu önlenmektedir. Makineyle tekrar kullanıma hazırlamadan önce üretici bilgilerine göre bir kaçak testi yapılmalıdır. Makineyle tekrar kullanıma hazırlama sırasında endoskopun makine içinde sabit bir şekilde durması gerekmektedir. İlgili tertibatlar, bütün dış yüzeylerin ve kanalların içinin güvenilir ve iyice durulanmasını sağlamalıdır. Hassas Cerrahi Aletlerin Yeniden Kullanıma Hazırlanmasında Kontrol ve Bakım Fonksiyon kontrolünden önce eklemli aletler ve dişlisi olan aletler gerekli yerlerinden 4
yağlanmış olmalıdır. Bakım maddesinin ( cerrahi alet yağları vb. ) manuel olarak eklem, dişli ve kayıcı yüzeyler üzerine sürülmesi gerekmektedir. Parçalarına ayrılan aletlerin kontrolü monte edilmiş halde yapılır. Mikro cerrahi aletler depolama ve üniteler arası transfer aşamasında uygun yöntem ve teknik kullanılarak emniyete alınmalıdır. Resim 8: Mikro aletlerin bakımı Motorlu Sistemler : Motorlu sistemler maliyetleri yüksek olduğu için yeniden kullanıma hazırlık aşamasının tüm basamaklarında üretici firma talimatlarına uyulmalıdır. Bu aşamada kullanılacak yağlama ve bakım ürünleri üretici firma tarafından onaylanmış ürünler olmalıdır. Basınçlı hava motorlarının hava giriş kanalına birkaç damla özel yağ damlatılmalıdır. Bakım gerektirmeyen ve üzerinde bununla ilgili bir işaret bulunan basınçlı hava motorları istisnadır. Cerrahi motorların ve aksesuarlarının sterilizasyondan önce üreticinin kullanma kılavuzuna uygun olarak bir fonksiyon kontrolüne tabi tutulmaları gerekmektedir. Minimal İnvaziv Cerrahi Aletler: MİC aletlerinin ve rijit endoskopların kusursuz fonksiyonu sadece bir fonksiyon testi ile sağlanabilir. Bunun için; parçalarına ayrılmış bütün aletler monte edilir, aletlerin kontrolünün yapılmasından sonra sterilizasyon için tekrar parçalarına ayrılır. Endoskoplar, soğuk ışık kabloları ve kamera başlıklarının cam yüzeylerindeki artıklar firma tarafından önerilen bir madde ile temizlenir. Işık iletken kablolar ve endoskoplar, optik-distal yanı bir ışık kaynağına doğru tutularak ve diğer uç (optik-ışık iletken kablosu) içine bakılarak elyaf kırıkları yönünden kontrol edilmelidir. Siyah noktalar elyaftaki kırıkların belirtileridir. Bu durumda ışık verimi yetersiz olacağından dolayı tamire verilmesi gerekmektedir. Resim 9: Optiklerin Leke Kontrolü 5
Fleksibl Endoskop ve Aksesuarlar: Fleksible endoskoplarda bütün kanalların açık olup olmadığı kontrol edilmelidir. Bakım gerektiren vanaların üretici talimatlarına göre alet yağıyla veya üreticinin izin verdiği özel bir yağla bakımlarının yapılması gerekir. Endoskop dış yüzeylerinin bakım spreyleriyle işlenmesi uygun değildir, çünkü spreylerin itici gazları aletlere zarar verebilir. Endoskopla yapılan her müdaheleden önce aletin bütün fonksiyonları üretici bilgilerine göre kontrol edilmelidir (2, 3, 4, 5, 6, 8, 9) Sonuç olarak; aletler bir hastanenin genel yatırımları dahilinde önemli ölçüde maddi bir değer oluşturmaktadırlar. Tıbbi araçların alanında yetkin kişiler tarafından tekrar kullanıma doğru hazırlanması, hassas cihaz ve cerrahi aletlerin değerlerini ve ömrünü uzun yıllar korumasına yardımcı olmaktadır (7). Cerrahi aletlerin farklılıkları düşünüldüğünde, yeniden kullanıma hazırlanmasında üreticilerin önerileri dikkate alınarak hastanelerin yazılı politika ve prosedürlerinin olması gerekmektedir. Sterilizasyon güvenliğinin sağlanması, ilgili süreçlerin eksiksiz yürütülmesi, enfeksiyon riskini önleme ve hasta güvenliği açısından önemli sorumluluğa sahip olan Merkezi Sterilizasyon Üniteleri hassas cihaz ve cerrahi aletlerin yeniden kullanıma doğru hazırlanmasında büyük rol oynamakla birlikte hassas cihaz ve cerrahi alet kullanıcılarına da kolaylık ve kullanılabilirlik sağlamaktadır. Bu cihaz ve aletlerin kullanıcıya olan katkısında önemli bir nokta da merkezi sterilizasyon üniteleri çalışanlarının eğitimleri ve cihaz yetkinlikleridir. Merkezi sterilizasyon ünitesi çalışanlarının oryantasyon süreçleri dahilinde ve oryantasyon sürecinden sonraki dönemde de eğitimlerinin sürekliliğinin sağlanmasında, güncellemelerin yapılmasında ve eğitimlerinin kayıt altına alınmasında merkezi sterilizasyon ünitelerindeki yöneticilerin sorumluğu önemlidir. KAYNAKLAR Aydın K. Sterilizasyon Birimi Yöneticisine Düşen Görevler ve Sterilizasyon Konusunda Yasalarımız ve Yaptırım Gücü: Yasal Zorunluluklar Nelerdir? 4.Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi 2005. s. 558-564. Dağlı ve arkadaşları, Merkezi Sterilizasyon Üniteleri ve Uygulamaları. http://www.gata.edu.tr/duyurular. Erişim Tarihi: 27.12.2010. Durmaz B. Sterilizasyon Dezenfeksiyon Dekontaminasyon. http://web.inonu.edu.tr. Erişim Tarihi: 23.12.2010. Eti Aslan F., Olgun N., İnanır İ. Asepsi. 2010. s.35-36. Sonntag H.G. Aletlerin Tekrar Kullanıma Doğru Hazırlanması. 8. Yenilenmiş Baskı. 2006. Sterilizasyon Rehberi Taslak 2007. http://www.mth-servis.com.tr/sterilizasyon.pdf. Erişim Tarihi: 27.12.2010. Şenses Z. Dezenfektanlarda Korozyon Önleyici Maddeler Nelerdir? Cerrahi Aletlerin Bakımında Kullanılacak Maddeler Nelerdir? Bakım Nasıl Yapılmalıdır? 4. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi 2005. s.15-18. Wilke Topçu A., Söyletir G., Doğanay M. Enfeksiyon Hastalıkları Kitabı, Nobel kitap evi, 1996. s. 223. Zenciroğlu D. Sterilizasyon Kontrolü. Hastane Enfeksiyonları: Korunma ve Kontrol. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri. Sempozyum Dizisi No: 60. Ocak 2008. s.169-181. 6