Yasama ÜNİTE 8 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Yasama yetkisinin yasal tanımını yapabilecek, TBMM'nin görev ve yetkileri konusunda bilgi sahibi olacak, TBMM seçimlerine, milletvekilliğine ve yasama dokunulmazlığına ilişkin yasal düzenlemeleri öğreneceksiniz. İçindekiler Yasama Yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Kuruluşu Seçimler Seçimlerin Genel Gözetim ve Denetimi Milletvekilliği Yasama Dokunulmazlığı Milletvekilliğinin Sona Ermesi Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Görev ve Yetkileri Toplantı ve Çalışma Yöntemi Özet Değerlendirme Soruları
Çalışma Önerileri Yasama organının işleyişine ilişkin ayrıntılı ve teknik bilgiyi TBMM İçtüzüğünden edinebilirsiniz. Yasama organının işleyişine ilişkin olarak edineceğiniz hukuki bilgiyi, günlük siyasi hayatımızda gerçekleşen olaylarla örneklendirebilirsiniz. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
YASAMA 111 1. Yasama Yetkisi Yasama yetkisi esas olarak kanun yapmak, değiştirmek ve kaldırmaktır. Ayrıca, her ülkenin koşullarına göre, yasama organlarına çeşitli yetkiler tanınabilir. Yasama organları, parlamento olarak adlandırılmaktadır. Daha önce belirtildiği gibi, egemenlik kayıtsız şartsız millete aittir. Ancak, egemenliğin doğrudan kullanılmasına olanak bulunmadığı için, yetkili organlar aracılığıyla kullanılması kabul edilmiştir. Anayasa, yasama yetkisinin Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisi'nce kullanılacağını ve yasama yetkisinin devredilemeyeceğini hükme bağlamaktadır. Yasama yetkisi asli bir yetkidir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, başka bir organın yetkilendirmesine gerek kalmaksızın, dilediği her alanda, soyut, objektif, uyulması zorunlu düzenlemeler yapabilir, Anayasada belirtilen koşullarla Anayasayı değiştirebilir. Teorik olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi, yeni Anayasa yapmak yetkisine de sahiptir. Nitekim 1921 ve 1924 Anayasaları TBMM'nin eseridir. Ancak şu noktayı da belirtmek gerekiyor, ülkemizin yeni Anayasaya ihtiyacı yoktur, sadece gelişen durumlara göre Anayasa değişiklikleri yapmakla yetinilebilir. Meclis, bu yetkiye sahiptir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, kamu yararını gözeterek dilediği alanda, düzenlemeler yapabilir; fakat, bu yasaların Anayasaya aykırı olmaması gerekmektedir. 2. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Kuruluşu Türkiye Büyük Millet Meclisi, genel oyla seçilen 550 milletvekilinden oluşmaktadır. 1982 Anayasası'nın ilk şeklinde milletvekili sayısı 400 olarak belirlenmişti, 1987 yılında yapılan bir değişiklikle 450 milletvekilinden oluşması kabul edildi, 1995 senesindeki son değişiklikle milletvekili sayısı 550'ye çıkarıldı. 1961 Anayasası döneminde, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki meclisten oluşmaktaydı. Cumhuriyet Senatosu'na yükseköğrenim görmüş ve kırk yaşını doldurmuş kimseler seçilebilmekteydi. Böylelikle, yasama organının seviyesi yükseltilmek istenmiştir. Ayrıca, Cumhurbaşkanının seçtiği üyeler ve tabii senatör olarak adlandırılan üyeler de mevcuttu. Tabii senatörler, eski Cumhurbaşkanları ve 1960 ihtilalinin yönetimini oluşturan Milli Birlik Komitesi üyelerinden oluşmaktaydı. 1982 Anayasası, yasama faaliyetlerinde etkili olmaması, yasama işlevini yavaşlatması ve çift meclisin tarihi ve federal yapıdan kaynaklandığı, ülkemizde ise bu kuruma gerek olmadığı gerekçeleriyle ikinci meclise yer vermemiştir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
112 YASAMA 3. Seçimler Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin seçimleri beş yılda bir yapılır. Bu süre dolmadan seçimlerin yenilenmesi mümkündür. Ayrıca, Anayasa şu hallerde seçimlerin yenilenmesini öngörmüştür: Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde yapılan Cumhurbaşkanı seçimlerinde dördüncü turda Cumhurbaşkanı seçilemezse, TBMM seçimleri derhal yenilenir (m.102). Bakanlar Kurulu'nun güvenoyu alamaması ve güvensizlik oyuyla düşürülmesi hallerinde; kırkbeş gün içinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamadığı veya kurulduğu halde güvenoyu alamadığı takdirde, Cumhurbaşkanı Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı'na danışarak seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Ayrıca Başbakan'ın istifa etmesi üzerine kırkbeş gün içinde veya yeni seçilen Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde Başkanlık Divanı seçiminden sonra yine kırkbeş gün içinde Bakanlar Kurulunun kurulamaması hallerinde Cumhurbaşkanı, Meclis Başkanı'na danışarak seçimlerin yenilenmesine karar verebilir(m.116). Cumhurbaşkanı, Anayasada öngörülen yenileme sebepleri gerçekleştiğinde, ülke koşullarına bakarak karar verme yetkisine sahip kılınmıştır. 1961 Anayasası döneminde Meclis seçimlerinin yenilenmesi yetkisinin imkansız denecek koşullara bağlanmış olması eleştirilmiş, Meclisten güvenoyu alamadığı halde uzun süre işbaşında kalan hükümetlere rastlanmıştır. Bu döneme tepki olarak, Cumhurbaşkanı'na belirli sürede Bakanlar Kurulu'nun kurulamaması halinde seçimleri yenileme yetkisi verilerek, Parlamento uzlaşmaya zorlanmış; güvenoyu almaksızın hükümette kalma engellenmiştir. Cumhurbaşkanı, yeni düzenlemedeki takdir yetkisi kullanırken, asıl amacın milli iradeye dayalı bir Bakanlar Kurulu olduğunu gözönünde bulundurarak, uzun süreli güvenoyu almamış hükümetlere imkan tanımamalı, seçimleri yenileme kararı vermelidir. Milletvekilliğine yeniden seçilmek mümkündür. Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclis seçilene kadar sürer (m.77). 1982 Anayasası öncesinde TBMM seçimleri dört yılda bir yapılmaktaydı. Siyasal iktidarlara, daha rahat çalışma süresi tanımak için beş yıllık süre getirilmiştir. Ancak, ülkemizin siyasal koşulları, beş yıllık sürenin uygulanmasına olanak tanımamış; 1982 Anayasasının yürürlükte olduğu dönemde beş yıllık süre beklenmeksizin seçimler yenilenmiştir. Anayasanın 78. maddesine göre, savaş sebebiyle yeni seçimlerin yapılmasına imkan görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi, seçimlerin bir yıl geriye bırakılmasına karar verebilir. Seçimlerin ertelenmesini gerektiren durumun sürmesi halinde, seçimlerin yeniden ertelenmesi mümkündür. Genel seçimlerin yanısıra, boşalan TBMM üyelikleri için seçim yapılabilir. Ara seçim olarak adlandırılan bu seçimler, her seçim döneminde bir defa ve genel seçimlerden otuz ay sonra yapılabilir. Ancak, boşalan üyeliklerin sayısı, üye tamsayısının ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
YASAMA 113 yüzde beşini bulduğu takdirde üç ay içinde ara seçim yapmak zorunludur. Çünkü yüzde beş oranında bir boşalma, iktidar değişikliklerine sebep olabilecek bir noksanlık olarak görülmüştür. Anayasa TBMM üyelerinin sayısını 550 olarak belirlediğine göre ara seçimin üç ay içinde zorunlu hale gelmesi için 27 üyeliğin boşalması gerekmektedir. Seçimlerin yenilenmesine karşı olanlar ise, 50 sayısının yüzde beşinin 2.5 olduğunu bu sayının üçe tamamlanması gerektiğini, bu sebeple 28 üyeliğin boşalması halinde ara seçimin zorunlu olacağını ileri sürebilirler. Ülkemizde buna benzer tuhaf gerekçelere çok sık rastlanmıştır. Ayrıca, Anayasa, genel seçimlere bir yıl kalmışsa ara seçim yapılamayacağını öngörmektedir. 4. Seçimlerin Genel Gözetim ve Denetimi Seçimlerin genel gözetim ve denetimi, yargı organlarına bırakılarak, siyasal iktidarların seçimleri etkilemesi engellenmiş, halkın iradesinin olduğu gibi yansıtılması sağlanmıştır. Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzlukları, şikayet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek Seçim Kurulu'nundur. Yüksek Seçim Kurulu, seçilmiş milletvekillerinin seçilme yeterliliğini taşımadıkları itirazlarını inceleyerek, seçilme yeterliliğini taşımadığı halde seçilen milletvekillerininin seçim tutanaklarını iptal yetkisine de sahip olduğu görüşündedir. Seçim tutanağının iptali ise milletvekilliğine son verme anlamına gelmektedir. Yüksek Seçim Kurulu yedi asıl ve dört yedek üyeden oluşur. Üyelerin altısı Yargıtay, beşi Danıştay genel kurullarınca kendi üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğunun gizli oyuyla seçilir. Bu üyeler, salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından bir başkan ve bir başkan vekili seçerler. Danıştay ve Yargıtay'dan seçilmiş üyeler arasında ad çekme ile ikişer yedek üye ayrılır. Yüksek Seçim Kurulu dışında seçimlerin denetim ve gözetimiyle yetkili il ve ilçe seçim kurulları da oluşturulmuştur. 298 sayılı ve 1961 tarihli, Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun'un 15. maddesine göre, il seçim kurulları, iki yılda bir Ocak ayının son haftasında, il merkezinde görev yapan en yüksek dereceli üç yargıçtan kurulur. Derecesi en yüksek olan kurulun başkanıdır. Kurulun yargıçlardan oluşan iki de yedek üyesi vardır. Kanunun 18. ve 19. maddelerinde düzenlenen ilçe seçim kurulları ise ilçede görevli en yüksek dereceli yargıcın başkanlığında son genel seçimde en çok oy almış olan dört siyasal partinin gösterdiği üyelerle, ilçede görev yapan iki devlet memurundan oluşur. Kurulda görev yapacak devlet memurlarında en az on yıllık görev süresi aranmaktadır. Ayrıca, seçimlere siyasi parti adayı olarak katılmamış ve evvelce hiç bir siyasi partiye kaydolmamış olmaları gerekmektedir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
114 YASAMA 5. Milletvekilliği Milletvekili seçilebilmek için otuz yaşını doldurmuş olmak gerekmektedir. En az ilkokul mezunu olmayanlar, kısıtlılar, yükümlü olduğu askerlik hizmetini yapmamış olanlar; kamu hizmetinden yasaklılar, taksirli suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasına hüküm giymiş olanlar; zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı suçlarla, kaçakçılık, resmi ihale ve alım satımlara fesat karıştırma, devlet sırlarını açığa vurma, ideolojik veya anarşik eylemlere katılma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçlarından biriyle hüküm giymiş olanlar, affa uğramış olsalar bile milletvekili seçilemezler. Hakimler ve savcılar, yüksek yargı organları mensupları, yükseköğretim kurumlarındaki öğretim elemanları, Yükseköğetim Kurulu üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri ile yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri ve silahlı kuvvetler mensupları, görevlerinden çekilmedikçe aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler( AY. m.76). Daha önce de belirtildiği gibi milletvekilleri, seçildikleri bölgeyi değil, bütün Milleti temsil ederler. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, göreve başlarken aşağıdaki şekilde and içerler: "Devletin varlığı ve bağımsızlığını, vatanın ve milletin bölünmez bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma; hukukun üstünlüğüne, demokratik ve laik Cumhuriyete ve Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlı kalacağıma; toplumun huzur ve refahı, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde herkesin insan haklarından ve temel hürriyetlerinden yararlanması ülküsünden ve Anayasaya sadakattan ayrılmayacağıma; büyük Türk Milleti önünde namusum ve şerefim üzerine and içerim." Milletvekilleri, devlet ve diğer kamu tüzelkişilerinde ve bunlara bağlı kuruluşlarda; devletin veya diğer kamu tüzelkişilerinin doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak katıldığı teşebbüs ve ortaklıklarda; özel gelir kaynakları ve özel imkanları kanunla sağlanmış kamu yararına çalışan derneklerin ve devletten yardım sağlayan ve vergi muafiyeti olan vakıfların, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ile sendikalar ve bunların üst kuruluşlarının ve katıldıkları teşebbüs ve ortaklıkların yönetim ve denetim kurullarında görev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt işini doğrudan veya dolaylı olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar. Milletvekilleri, yürütme organının teklifi, seçimi, onaylaması veya atamasına bağlı resmi veya özel herhangi bir işle görevlendirilemezler. Bir milletvekilinin belli konuda ve altı ayı aşmamak üzere Bakanlar Kurulu'nca verilecek geçici bir görevi kabul etmesi meclisin kararına bağlıdır. Anayasanın 82. maddesindeki bu düzenlemenin yanısıra, 1984 tarihli, 3069 sayılı Yasada da Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği ile bağdaşmayan işler düzenlenmiştir. Kanun, Anayasada sayılan yasakları tekrar- ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
YASAMA 115 lamakta, ardından serbest mesleklerini icrada ve kişisel işletmelerini yönetmede milletvekili ünvanının kullanılamayacağını belirterek, milletvekillerinin yasaklananlar dışında işlerle uğraşabileceğini kabul etmektedir. Örneğin, bir milletvekili devletin şahsiyetine karşı işlenen suçlar ile zimmet, ihtilas, irtikap, kaçakçılık ve döviz suçları gibi devletin maddi çıkarıyla ilgili davalarda devlet aleyhine vekillik edemezler; ama diğer davalarda avukatlık yapabilir. Milletvekillerinin serbest meslek icra etmeleri, kişisel işletmelerini yönetmeye devam etmeleri, yasama faaliyetlerine ayıracakları zamanı kısıtladığı gibi, milletvekilliği nüfuzunun kötüye kullanıldığı yorumlarına yol açar ve milletvekilliği şüphe ve zan altına sokulur. Dolayısıyla parlamentonun güvenilirliği tartışmalı hale gelir. Bu nedenle, milletvekillerinin serbest meslekle ve ticaretle uğraşmaları önlenmelidir. 6. Yasama Dokunulmazlığı Yasama dokunulmazlığı Anayasada iki şekilde düzenlenmiştir: Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, mecliste ileri sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki Başkanlık Divanı'nın teklifi üzerine Meclis tarafından yasaklanmadıkça, bu düşünceleri Meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Burada mutlak dokunulmazlık sözkonusudur. Nisbi dokunulmazlık olarak adlandırılabilecek ikinci durumda ise seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekilinin tutuklanması, sorgulanması ve yargılanması için Meclisin izni gerekmektedir. Buna dokunulmazlığın kaldırılması denilir. Anayasanın 83. maddesi, ağır cezayı gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce soruşturmasına başlanmış olmak kaydıyla, temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılması (AY. m.14) kapsamındaki durumlarda yasama dokunulmazlığının sözkonusu olmayacağını kabul etmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında, seçiminden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır; üyelik süresince zaman aşımı işlemez. Yeniden seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma, Meclisin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır. Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki siyasi parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz. Yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin kararlara karşı, kararın alındığı tarihten itibaren yedi gün içinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın Anayasaya, kanuna ve içtüzüğe aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesi'ne başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini onbeş gün içinde karara bağlar (AY. m.85). Günümüzde, milletvekili dokunulmazlığı, bir çok adi suçtan dolayı yargılanamayan milletvekilleri nedeniyle, eleştirilmektedir. Ne yazık ki milletvekilliğiyle ilgisi AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
116 YASAMA olmayan bu suçlarda artış gözlenmektedir. Görevli memura hakaret, kadın trafik memurunu dövmek, ulu orta silah teşhir etmek ve silah atmak ilk akla gelen yüz kızartıcı örneklerdir. Bu nedenle Anayasa değişikliği gündeme gelmiş, milletvekili dokunulmazlığını, milletvekilliği göreviyle sınırlamak düşünceleri dile getirilmeye başlanmıştır. Bu çalışmaların olumlu sonuçlanması Parlamentomuz bakımından da yararlı olacaktır. Milletvekilleri, Mecliste ve dışında düşüncelerinden ve yasama faaliyetlerinden dolayı mutlak dokunulmazlığa sahip olmalıdır; ama diğer suçlar için korumanın haklı gerekçesi yoktur. Yasama dokunulmazlığının sınırlandırılmasına ilişkin görüşleri, kendi düşünceleriniz açısından değerlendirin. 7. Milletvekilliğinin Sona Ermesi Milletvekilliği, Meclisin görev süresinin tamamlanmasıya sona erer. İstifa yoluyla milletvekilliğinin sona ermesinde Anayasa ilginç bir düzenleme içermektedir. Düzenlemenin ilginçliği, istifanın geçerliliğinin TBMM Başkanlık Divanınca tesbit edildikten sonra, Meclis tarafından kararlaştırılmasıdır. Buna göre, bir milletvekili istifa etse dahi, Millet Meclisi karar vermedikçe milletvekili sayılacaktır. Halbuki istifa kişisel bir işlemdir. İnsanların istekleri dışında çalıştırılmaları yasaktır. Milletvekilliğine engel bir mahkumiyet kararının kesinleşmesi veya bir milletvekilinin mahkeme tarafından kısıtlanması halinde, bu husustaki kesin mahkeme kararının Genel Kurula (TBMM Genel Kurulu) bildirilmesiyle, milletvekilliği düşer. Milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir görevi sürdürmekte ısrar eden milletvekilinin, yetkili komisyonun bu durumu tesbit eden raporu üzerine Genel Kurul tarafından, milletvekilliği düşürülür. Meclisin çalışmalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içinde toplam beş iş günü katılmayan milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesi biraz daha zor koşula bağlanmıştır. Bu durumda üye tam sayısının salt çoğunluğu aranmaktadır. Diğerlerinde karar çoğunluğu yeterli olacaktır. Devamsızlığa, ilgisizliğe verilen bu ödünün sebebini anlamak da mümkün değildir. Milletvekilliğinin düşmesine ilişkin Meclis kararlarına karşı da ilgili veya bir diğer milletvekili, yedi gün içinde Anayasa Mahkemesi'ne başvurabilir. Anayasa Mahkemesi onbeş gün içinde iptal istemini karara bağlar. Anayasanın 84. maddesinde sayılan bir diğer durum ise, siyasal partilerin temelli kapatılmasına beyan ve eylemleriyle sebep olduğu, Anayasa Mahkemesi'nin kapatma kararında belirtilen milletvekillerinin milletvekilliğinin sona ermesidir. Kapatma kararının Resmi Gazete'de yayınlandığı tarihte milletvekilliği sona ermektedir. Ayrıca Cumhurbaşkanı seçilen milletvekilinin de milletvekilliği sona erer. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
YASAMA 117 8. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Görev ve Yetkileri 8.1. Kanun Koymak, Değiştirmek ve Kaldırmak Kanun teklif etmek yetkisi, milletvekillerine ve Bakanlar Kurulu'na verilmiştir. Milletvekillerinin sunduğu metne kanun teklifi, Bakanlar Kurulu'nun hazırladığı metne ise kanun tasarısı denilir. Teklif ve tasarılar, Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğündeki usul ve esaslara göre yapılır. Anayasanın 89. maddesine göre Cumhurbaşkanı, TBMM tarafından kabul edilen yasaları onbeş gün içinde yayımlar. Cumhurbaşkanı, yayımlanmasını uygun görmediği yasaları bir daha görüşülmek üzere aynı süre içinde Meclise gönderebilir. Meclis, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbaşkanınca yayımlanır. Meclis, geri gönderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa, Cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar meclise geri gönderebilir. 8.2. Milletlerarası Andlaşmaları Uygun Bulmak Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlararası kuruluşlarla yapılacak andlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır. Ekonomik, ticari veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan andlaşmalar, Devlet Maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kişi hallerine ve Türkler'in yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayımlama ile yürürlüğe konabilir. Bu takdirde bu andlaşmalar, yayımlarından başlayarak iki ay içinde TBMM'nin bilgisine sunulur. Milletlerarası bir andlaşmaya dayanan uygulama andlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik, ticari, teknik veya idari andlaşmaların TBMM'ce uygun bulunması zorunluluğu yoktur. Türk kanunlarında değişiklik getiren her türlü andlaşmanın onaylanması, meclis tarafından onaylanmanın kanunla uygun bulmasına bağlıdır. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar, kanun hükmündedir. Bunlar hakkında anayasaya aykırılık iddiasıyla Anayasa Mahkemesi'ne başvurulamaz. 8.3. Kanun Hükmünde Kararname Çıkarma Yetkisi Vermek Yasama organının işleyişinin ağır olması gerekçe gösterilerek, 1971 Anayasa değişiklikleriyle Bakanlar Kurulu'na kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi tanınmıştır. 1982 Anayasası'nda da yer alan bu yetkinin kullanılabilmesi için, Meclisin bir yetki yasası çıkarması gerekmektedir. Yetki yasasında, kanun hükmünde kararnamenin amacı, kapsamı, ilkeleri, süresi ve bu sürede birden fazla kararname çıkarı- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
118 YASAMA lıp çıkarılamayacağının belirtilmesi gerekmektedir. Bakanlar Kurulu'nca çıkarılan kanun hükmünde kararnameler, adından da anlaşılacağı üzere kanun kuvvetindedir. Bu nedenle Anayasa, temel hakların, kişi hakları ve ödevlerinin ve siyasi haklar ve ödevlerin kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenmesine olanak tanımamıştır. Ayrıca bu yetki ivedi ve zorunlu hallerde, kısa süreli kullanılması gereken bir yetkidir. Aksi takdirde yasama yetkisinin devredilmezliği ilkesi ihlal edilmiş olur. Ancak, sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde Cumhurbaşkanı'nın başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, yetki yasası olmaksızın ve herhangi bir konu sınırlaması bulunmaksızın kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisine sahiptir (AY. m.91). 8.4. Savaş Hali İlanı ve Silahlı Kuvvet Kullanılmasına İzin Vermek Anayasanın 92. maddesine göre, milletlerarası hukukun meşru saydığı hallerde savaş hali ilanına ve Türkiye'nin taraf olduğu milletlerarası andlaşmaların veya milletlerarası nezaket kurallarının gerektirdiği haller dışında, Türk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ülkelere gönderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye'de bulunmasına izin verme yetkisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nindir. Meclis tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir silahlı saldırıya uğraması ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanılmasına derhal karar verilmesinin kaçınılmaz olması halinde Cumhurbaşkanı da Türk Silahlı Kuvvetleri'nin kullanılmasına karar verebilir. 8.5. Bütçe ve Kesin Hesap Kanun Tasarılarını Kabul Etmek Devletin ve kamu iktisadi teşebbüsleri dışındaki kamu tüzelkişilerinin harcamaları yıllık bütçelerle yapılır. Anayasada gösterilen süre ve usullerle görüşülerek kabul edilen bütçe yasası dışında kamusal harcama yapmak mümkün değildir. 8.6. Para Basılmasına Karar Vermek 8.7. Genel ve Özel Af İlanına Karar Vermek Anayasanın 14. maddesindeki fiilerden dolayı hüküm giyenler hariç olmak üzere, bazı suçlardan veya tüm suçlardan dolayı verilen mahkumiyetleri af yetkisi Meclis'e aittir. Genel af kapsamına giren kişiler hiç suç işlememiş sayılır ve mahkumiyetleri tüm sonuçlarıyla ortadan kalkar. Özel afta ise suçluluk ortadan kalkmaz; fakat ceza ortadan kaldırılır veya azaltılır. Meclisin genel veya özel af ilan etmesi bu konuda çıkarılacak bir yasayla olur. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
YASAMA 119 8.8. Ölüm Cezalarının Yerine Getirilmesine Karar Vermek Mahkemelerce verilen ve tüm yargısal aşamalardan geçerek kesinleşen ölüm cezalarının infaz edilmesi için meclis kararı gerekmektedir. Meclis, ölüm cezalarının yerine getirilmesini kanunla kararlaştırmaktadır. 8.9. Bakanlar Kurulu'nu ve Bakanları Denetlemek Parlamenter rejimin gereği olarak, yasamaya yürütmeyi denetleme yetkisi tanınmıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin bilgi edinme ve denetim yolları: Soru, meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve meclis soruşturmasıdır. Soru: Bakanlar Kurulu adına sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılmak üzere Başbakan veya bakanlardan bilgi istemektir. Meclis Araştırması: Belli bir konuda bilgi edinmek için yapılan incelemedir. Genel Görüşme: Toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu'nda görüşülmesidir. Gensoru: Gensoru Bakanlar Kurulunun veya bir bakanın faaliyetleri hakkında Meclisce yapılan etkili bir denetim yoludur. Gensoru görüşmeleri sonunda, Bakanlar Kurulu veya hakkında gensoru verilen bakan yapılan oylamada düşürülebilir. Bakanlar Kurulu'nun veya bir bakanın düşürülebilmesi için TBMM üye tam sayısının salt çoğunluğunun güvensizlik oyu vermesi gerekmektedir. Meclis Soruşturması: Meclis soruşturması ilgililerin yargılanmasını sağlayan etkili bir denetim yoludur. Başbakan veya bakanlar hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az onda birinin vereceği önerge ile soruşturma açılması istenebilir. Soruşturma sonucu, kurulan komisyonun raporu Mecliste görüşülür ve gerekli görüldüğü takdirde, üye tam sayısının salt çoğunluğunun oyuyla, ilgilinin Yüce Divan'a sevkine karar verilir. Yüce Divan görevini Anayasa Mahkemesi yapmaktadır. Anayasanın 113. maddesine göre, Yüce Divan'a verilen bir bakan, bakanlıktan düşer; Başbakanın Yüce Divan'a sevki halinde, hükümet istifa etmiş sayılır. Bu nedenle Yüce Divan'da yargılanan bir kimsenin Başbakanlığa atanması da mümkün değildir. 8.10. Yasalarla Verilen Diğer Görevleri Yerine Getirmek Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin görev ve yetkileri, Anayasada belirtilenlerle sınırlı değildir. Çeşitli yasalarla görev verilebilir. Örneğin, Radyo ve Televizyon Üst Kuruluna üye seçmek, Sayıştay üyelerini seçmek gibi. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
120 YASAMA 9. Toplantı ve Çalışma Yöntemi Türkiye Büyük Millet Meclisi, her yıl Ekim ayının ilk günü kendiliğinden toplanır. Meclis, bir yasama yılında en çok üç ay tatil yapabilir; ara verme veya tatil sırasında, doğrudan doğruya veya Bakanlar Kurulu'nun istemi üzerine Cumhurbaşkanınca toplantıya çağırılabilir. Ayrıca, Meclis Başkanı da doğrudan doğruya veya üyelerin beşte birinin yazılı istemi üzerin Meclisi toplantıya çağırabilir. Meclis çalışmaları Meclisin seçtiği Başkanlık Divanı tarafından yönetilir. Parlamentomuzun çalışmaları, Meclisin yaptığı İçtüzük kurallarına göre yürütülür. İçtüzük hükümleri, siyasal parti gruplarının, Meclisin tüm faaliyetlerine üye sayısı oranında katılmalarını sağlayacak şekilde düzenlenmelidir. Siyasal partilerin mecliste grup kurabilmeleri için en az 20 milletvekiline sahip olmaları gerekmektedir. Anayasada başka bir kural bulunmadığı sürece, Meclis, üye tamsayısının en az üçte biri ile toplanır ve toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar verir; ancak karar yeter sayısı hiçbir şekilde üye tamsayısının dörtte birinin bir fazlasından (136'dan) az olamaz. Bakanlara bir başka bakan adına oy kullanma yetkisi tanınmıştır. Ancak, bir bakan kendi oyu ile birlikte en çok iki oy kullanabilir. Kural olarak, parlamento görüşmeleri açıktır ve tutanak dergisinde yayımlanır. İçtüzüğün öngördüğü durumlarda kapalı oturumlar yapılabilir. Bu oturumlardaki görüşmelerin yayımı Türkiye Büyük Millet Meclisi kararına bağlıdır. Meclisteki açık görüşmelerin o oturumdaki Başkanlık Divanı'nın teklifi üzerine Meclisce başkaca bir karar alınmadıkça, her türlü vasıta ile yayımı serbesttir. Özet Kanun yapmayı, değiştirmeyi ve kaldırmayı içeren yasama yetkisi asli bir yetkidir. Anayasa, yasama yetkisinin Türk Milleti adına TBMM'ce kullanılacağını ve devredilemiyeceğini hükme bağlamaktadır. Türkiye Büyük Millet Meclisi 550 milletvekilinden oluşmakta, seçimler beş yılda bir yapılmaktadır. Ancak bu süre dolmadan seçimlerin yenilenmesi mümkündür. Anayasa seçimlerin genel gözetim ve denetimini yargı organlarına bırakarak, siyasal iktidarların seçimleri etkilemesini engellemiş, halkın iradesinin olduğu gibi yansıtılmasını sağlamıştır. Seçimlerin başlamasından bitimine kadar genel gözetim ve denetiminden Yüksek Seçim Kurulu sorumludur. Yüksek Seçim Kurulu üyeleri Yargıtay ve Danıştay Genel Kurulları tarafından kendi üyeleri arasından seçilir. İl ve ilçelerde de seçim kurulları oluşturulmuştur. Anayasa'da belirtilen şartlara sahip kişilerin milletvekili seçilebilmeleri mümkündür. Milletvekilleri seçildikleri bölgeyi değil, bütün milleti temsil etmektedirler. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
YASAMA 121 TBMM üyeleri meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, mecliste ileri sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki Başkanlık Divanı'nın teklifi üzerine meclis tarafından yasaklanmadıkça, bu düşünceleri meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Bu halde mutlak yasama dokunulmazlığı söz konusudur. Nisbi dokunulmazlık olarak adlandırılabilecek ikinci durumda ise seçimden önce veya sonra suç işlediği ileri sürülen bir milletvekilinin tutuklanması, sorgulanması ve yargılanması için meclisin izni gerekmektedir. Buna dokunulmazlığın kaldırılması denilir. Milletvekilliği meclisin görev süresinin tamamlanmasıyla sona erer. İstifa yolu ile milletvekilliğinin sona erebilmesi için, meclisin bu konuda karar vermesi gerekmektedir. TBMM'nin görev ve yetkilerinin kanun koymak, değiştirmek, kaldırmak; milletlerarası andlaşmaları uygun bulmak; kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermek; savaş hali ilanı ve silahlı kuvvet kullanılmasına izin vermek; bütçe ve kesin hesap kanun tasalarılarını kabul etmek, para basılmasına karar vermek; genel ve özel af ilanına karar vermek; ölüm cezalarının yerine getirilmesine karar vermek; Bakanlar Kurulu ve bakanları denetlemek ve yasalarla verilen diğer görevleri yerine getirmek olarak sıralanması mümkündür. TBMM her yıl Ekim ayının ilk günü kendiliğinden toplanır. Meclis, Anayasada başka bir kural bulunmadığı sürece üye tam sayısının en az üçte biri ile toplanır ve katılanların salt çoğunluğu ile karar verir. Kural olarak parlamento görüşmeleri açıktır ve tutanak dergisinde yayımlanır. Değerlendirme Soruları 1. Aşağıdaki Anayasalardan hangisi Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki meclisten oluşan bir TBMM öngörmüştür? A. 1876 Anayasası B. 1921 Anayasası C. 1924 Anayasası D. 1961 Anayasası E. 1982 Anayasası 2. Aşağıdaki organlardan hangisi seçimlerin genel gözetim ve denetiminden sorumludur? A. Yüksek Seçim Kurulu B. Danıştay C. Sayıştay D. Yargıtay E. Anayasa Mahkemesi AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
122 YASAMA 3. Milletvekili dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin kararlara karşı hangi mahkemeye başvurulabilir? A. İdare Mahkemesi B. Danıştay C. Sayıştay D. Anayasa Mahkemesi E. Asliye Hukuk Mahkemesi 4. Aşağıdakilerden hangisi TBMM'nin görev ve yetkilerindin birisi değildir? A. Kanun koymak B. Milletlerarası andlaşmaları onaylamak C. Savaş hali ilanı D. Para basılmasına karar vermek E. Ölüm cezası vermek 5. Aşağıdakilerden hangisi TBMM'nin Bakanlar Kurulunu denetim yollarından birisi değildir? A. Meclis Araştırması B. Meclis Soruşturması C. Meclis Kararı D. Soru E. Gensoru ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ