BATI AKDENÝZ TARIMSAL ARAªTIRMA ENSTÝTÜSÜ ÖRTÜALTI SEBZE YETݪTÝRÝCÝLÝÐÝNDE GÜBRELEME Cevdet Fehmi ÖZKAN Ziraat Yük. Mühendisi ANTALYA 2007
B-ÖRTÜALTI SEBZE YETݪTÝRÝCÝLÝÐÝNDE GÜBRELEME 1.GÝRݪ 2.GÜBRELEMEYE ETKÝ EDEN FAKTÖRLER 2.1.BÝTKÝ FAKTÖRÜ 2.1.1.BÝTKÝ ÇEªÝDÝ 2.1.2.BÝTKÝNÝN GELݪME DÖNEMÝ 2.2.ÝKLÝM FAKTÖRÜ 2.2.1.SICAKLIK 2.2.2.IªIK 2.2.3.ORANSAL NEM 2.3. TOPRAK ÖZELLÝKLERÝ: 2.3.1.TOPRAK REAKSÝYONU (ph): 2.3.2.TUZLULUK 2.3.3.ORGANÝK MADDE 2.3.4.BÜNYE 2.3.5.KÝREÇ (%CaCO3) 2.3.6.KÖK BÖLGESÝNDE BULUNAN BÝTKÝ BESÝN MADDESÝ MÝKTARI 2.4.SU 2.4.1.SU KALÝTESÝ 2.5.BÝTKÝ BESÝN ELEMENTLERÝ 3.TOPRAK VE YAPRAK ÖRNEKLERÝNÝN ALINMASI 3.1.TOPRAK ÖRNEKLERÝNÝN ALINMASI 3.2.YAPRAK ÖRNEKLERÝNÝN ALINMASI 3.3.BÝLGÝ FORMU: 4.GÜBRELER VE GÜBRELEME 4.1.GÜBRELER VE ÖZELLÝKLERÝ 4.2.GÜBRE MÝKTARININ SAPTANMASI 5.SONUÇ 6.KAYNAKLAR
B-ÖRTÜALTI SEBZE YETݪTÝRÝCÝLÝÐÝNDE GÜBRELEME 1.GÝRݪ Kültür topraklarýnýn verim gücünü yükseltmek, ürünün verim ve kalitesini artýrmak amacýyla herhangi bir maddenin topraða verilmesine GÜBRELEME denir. Bitki, toprak ve iklim koºullarýna göre gübreler ve gübreleme tekniði deðiºiktir. Sebzeler diðer bitkilerle kýyaslandýðýnda çok daha fazla besin maddesine ihtiyaç duyarlar. Bu yüzden sebze yetiºtiriciliðinde gübrelemenin ayrý bir önemi vardýr. Örtü altýnda yapýlan yetiºtiricilikte sebzeler, yüksek verimli hibrit çeºitlerin yetiºtirilmesi ve yetiºtirme süresinin uzun olmasý nedeniyle tarlada yapýlan yetiºtiriciliðe göre birim alandan daha çok besin maddesi kaldýrýrlar. Bu yüzden serada yapýlan yetiºtiricilikte tarlaya göre % 50-100 oranýnda daha fazla gübre kullanýlmaktadýr. Ancak bilgisizce uygulanan bir gübreleme programý pek çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Ürünle topraktan kaldýrýlan yada çeºitli yollarla uzaklaºan besin maddeleri, yeterince saðlanamazsa yada bilinçsizce fazla uygulanýrsa verim ve kalite olumsuz etkilenmektedir. Örtüaltý yetiºtiriciliðinde bu kadar yüksek miktardaki besin maddesini topraða açýkta yetiºtiricilikte olduðu gibi sezon boyunca 2-3 defada vermek mümkün deðildir. Çünkü bu ºekilde yoðun olarak uygulanan gübreler tuzluluk sorunu yaratmakta ve bitkilerin su ve dolayýsýyla besin maddesi alýmý da engellenmektedir. Ülkemizde örtüaltý yetiºtiriciliðinde yaygýn olarak damla sulama sistemi kullanýlmaktadýr. Bitkilere gübreler bu sistemle verilmektedir. Modern tarýmda sulama suyu içinde gübrelerin uygulanmasýna sulama ve gübreleme kelimelerinin birleºmesinden oluºan Fertigasyon denir. Bu ºekilde gübre uygulamasý bütün sulama sistemleri ile yapýlabilirse de mini yaðmurlama ve damla sulama sistemleri diðerlerine göre suyun etkili kullanýmýný saðladýðý için daha uygundur. Bitkisel üretimde yüksek verimli ve kaliteli ürün elde etmenin ilk koºulu; kök bölgesinde yeterli miktarda su ve bitki besin maddesinin sürekli bulunmasýdýr. Damla sulama ile gübre uygulamasý sonucu bu koºul en iyi ºekilde yerine getirilir. Damla sulama sistemi ile gübre uygulamasýnýn üstünlükleri ºunlardýr: --Bu sistemle su, yalnýz kök bölgesine verildiði için su ve gübrenin etkili kullanýmý saðlanýr. En az düzeyde su ve gübre kaybý olur. --Bitki kök ortamýnda bitki besin maddesi miktarýnýn kontrolü kolay saðlanýr --Toprak solüsyonunda bulunan tuz miktarýndaki dalgalanmalar azaltýlýr. --Bitkinin geliºme dönemlerine göre verilmesi gerekli besin maddesi miktarý, çeºidi, oraný, verilme ºekli ve zamaný farklýdýr. Bu esneklik kolaylýkla saðlanabilir. --Gübrenin dýºýnda ilaç ve benzeri diðer kimyasallar uygulanabilir. --Tarýma elveriºli olmayan taºlý, kumlu vb. alanlarda yetiºtiricilik yapýlabilir. --Su ve gübre uygulamasýnda daha az iºçilik ve zaman ister. Bu sistemin olumsuz yanlarý ise ; -- Ýlk yatýrým maliyeti yüksektir. -- Sulama sisteminin hatalý düzenlenmesi sonucu su ve gübre uygulamalarýnda uygun olmayan sonuçlar ortaya çýkabilir. --Sulama suyu içinde kimyasal madde verilmesi sulama sisteminde týkanma ve aºýnmalara neden olabilir. -- Geleneksel yöntemlere göre daha fazla teknik bilgi ister. 2.GÜBRELEMEYE ETKÝ EDEN FAKTÖRLER 2.1.BÝTKÝ FAKTÖRÜ 2.1.1.BÝTKÝ ÇEªÝDÝ
Bitkinin çeºidi gübrelemeyi etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Farklý çeºitler farklý besin maddelerine ihtiyaç duyarlar.bu, hasat edilen organa göre de deðiºir. Örneðin marul gibi yapraðý yenen sebzeler domates ve hýyara göre daha çok azota ihtiyaç duyarlar. Domates ve hýyarýn ise fosfor, potasyum ve kalsiyum isteði fazladýr. Bitki çeºidine göre besin maddesi oranlarý deðiºtiði gibi her bitkinin ürünle topraktan kaldýrdýðý besin maddesi miktarlarý da farklýdýr. Ayrýca bitkinin kök sistemi ve köklerin besin maddelerini tutma kapasitesi de önemlidir. 2.1.2.BÝTKÝNÝN GELݪME DÖNEMÝ Bitkinin geliºme dönemi de gübrelemede dikkate alýnmalýdýr. Her bitki fide, meyve büyütme ve hasat gibi farklý geliºme dönemlerinde farklý miktarlarda ve oranlarda besin maddesine ihtiyaç duyarlar. Örneðin domatesin toplam ihtiyacýnýn % 15 i fide döneminde (Dikimden bitki boyu 40 cm olana kadar), % 30 u geliºme döneminde (bitki boyu 40-60 arasý), % 55 ide kalan sürede verilmelidir. Hýyarda ise toplam besin maddesi gereksiniminin % 33 ü ilk meyve tutumuna kadar % 66 sýda kalan sürede verilmelidir. Ayrýca bitkiler geliºme dönemlerine göre farklý oranlarda besin maddesine ihtiyaç duyarlar. Genel olarak N/K2O oranýný dönemlere göre aºaðýdaki gibi verebiliriz: Geliºme Dönemi N/K2O oraný Kök Geliºimi 1/1 Yüksek P Yaprak ve çiçek geliºimi 1/1 Meyve tutumu ve büyüme 2/3 Meyve olgunlaºma ve hasat 1/3 2.2.ÝKLÝM FAKTÖRÜ 2.2.1.SICAKLIK: Bitkilerin geliºebilmeleri için gündüz ve gece sýcaklýk istekleri farklýdýr. Örtü altýnda yaygýn olarak yetiºtirilen bazý sebzelerin sýcaklýk istekleri aºaðýdaki gibidir(c): ÇEªÝT GÜNDÜZ GECE Domates 19-24 14-18 Hýyar 22-24 16-18 Biber 21-27 15-19 Patlýcan 25-30 18-19 Bitkilerin besin maddelerini alýmý üzerinde, toprak sýcaklýðýnýn da önemli rolü vardýr. 13-14 C tan düºük toprak sýcaklýðýnda özellikle P, Ca, Fe ve Mn alýmý engellenmektedir. Kýºýn ve erken ilkbaharda görülen noksanlýklarýn sebebi topraðýn soðuk olmasý sonucu kök geliºiminin ve besin maddesi alma kapasitesinin düºük olmasýdýr. Bu tür noksanlýklarýn giderilmesi için fazla gübreleme deðil malçlama gibi toprak sýcaklýðýný arttýrýcý önlemlerin alýnmasý önerilir. Ayrýca toprak sýcaklýðýnýn düºük olmasý topraktaki mikroorganizma faaliyetini azaltarak organik maddenin ayrýºmasýný da yavaºlatýr.
2.2.2.IªIK: Iºýk fotosentezi ve bitkide besin maddesi oluºumunu etkiler. Iºýk az olursa solunum artar, besin maddesi parçalanýr ve bitki zayýf düºer. Iºýk fazla ise bitki daha çok azot daha az potasyum tüketir, bu yüzden N/K oraný 1/1,2 olmalýdýr. Kýºýn ise bitki daha çok potasyum ister ve bitkinin ýºýksýzlýktan aðarmasýný önlemek amacýyla N/K oraný 1/2-3 olmalýdýr. Yüksek potasyum kýºýn meyve kalitesini arttýrýr, bitkinin daha sýký ve saðlam geliºmesini saðlar. 2.2.3.ORANSAL NEM : Örtüaltý yetiºtiriciliðinde her bitkinin sera içi oransal nem isteði farklýdýr. Domates için % 50-70, hýyar için % 80-90 olmalýdýr. Domateste % 50 nin altýnda olursa polen çimlenmesi azalýr. Hýyarýn nem isteðinin yüksek olmasýnýn nedeni ise ;kökleri aracýlýðýyla aldýðý su ile yapraklarýndan terleme yoluyla kaybettiði su arasýndaki dengesizliktir. Yüksek oransal nem miktarý terlemeyi azaltýr. Buda su alýmý ve bazý besin maddelerinin taºýnmasýný engeller. Örneðin yüksek nem domateste Ca un alýnmasýný engeller ve meyvede çiçek dibi çürüklüðü görülmesine neden olur. 2.3. TOPRAK ÖZELLÝKLERÝ: 2.3.1.TOPRAK REAKSÝYONU (ph): Bitki besin maddelerinin alýnabilirliðini etkiler. Birçok besin elementinin yarayýºlýlýðý hafif asit ve nötr reaksiyonlarda daha fazladýr. Damla sulama ile gübreleme yapýlan alkali ve hafif alkali topraklarda fizyolojik asit veya nötr karakterli gübreler kullanýlmalýdýr. Ayrýca sulama suyunun PH ý asit eklenerek ayarlanmalý ve topraktaki besin maddelerinin yarayýºlýlýðý arttýrýlmalýdýr. 2.3.2.TUZLULUK: Tuzluluk bitki geliºimini engelleyen en önemli faktörlerden birisidir. Bitkilerin tuza dayanýklýlýðý türlere göre deðiºmektedir(çizelge-1). Seralarda yaygýn olarak yetiºtirilen türler arasýnda tuza dayanýklýlýðý en yüksek olaný domatestir.aºýrý tuzluluk bitkilerin su almasýný, dolayýsýyla besin maddesi alýmýný da engellemektedir. Örtüaltý yetiºtiriciliðinde çok fazla gübre kullanýlmasý ve tuzlu sularýn etkisi ile toprakta aºýrý tuz birikimi olmaktadýr. Tuzluluðu gidermek için drenaj sorunu olmayan seralarda toprak bol su ile yýkanmalýdýr. Toprakta tuz deðerinin 2 mmhos/cm un altýnda olmasý gerekir. Çizelge-1 Farklý tuz seviyelerinde yetiºtirilen, bazý sebzelerde meydana gelen ürün kayýplarý Topraðýn EC deðeri mmhos/cm Bitki Ürün Kaybý %10 %25 %50 Domates 4 6 8 Hýyar 3 4 6 Kavun 3 4 6 Marul 2 3 5 Biber 2 3 5 2.3.3.ORGANÝK MADDE: Organik maddenin kaynaðý bitki ve hayvan artýklarý ile toprak canlýlarýdýr. Organik madde topraðýn su tutma kapasitesini arttýrýr, havalanma koºullarýný düzenler, toprak sýcaklýðýný arttýrýr. Toprak canlýlarý için besin kaynaðýdýr. Tamponlama etkisiyle PH ý ayarlar. Ayrýºmasý sonucu bitkiye yarayýºlý halde besin maddeleri ile hümik ve fülvik asitler ortaya çýkar. Bu organik asitler toprakta
alýnamaz formdaki besin maddeleri ile tepkimeye girerek, onlarýn bitkiler tarafýndan alýnmasýný kolaylaºtýrýr. Seralarda yoðun kimyasal gübre kullanýmý sonucu topraðýn doðal yapýsý ve canlýlýðý bozulmaktadýr. Bunu düzeltmenin ve ayný sera topraðýný deðiºtirmeden uzun süre kullanmanýn en uygun yolu topraðý organik maddece zenginleºtirmektir. Bunun için seralara topraðýn organik maddesini %5 e çýkartacak miktarda çiftlik gübresi verilmelidir. 2.3.4.BÜNYE: Topraðýn su tutma, havalanma ve katyon deðiºim kapasitesi bünye ile doðrudan ilgilidir. Aðýr topraklarýn su tutma ve katyon deðiºim kapasitesi yüksek ancak havalanma koºullarý uygun deðildir. Hafif topraklar ise tam tersi özelliklere sahiptir. Bu yüzden hafif topraklarda yýkanma ile besin maddesi kaybý daha fazla olmaktadýr. Sulamada ise verilecek su miktarý ile sulama aralýðý bünyeye göre deðiºir. Damla sulama ile gübre uygulamasý için topraklarýn hafif bünyeli olmasý uygundur. 2.3.5.KÝREÇ (%CaCO3): Bitkiler için Ca kaynaðýdýr. Toprakta yüksek olduðu zaman PH ýn yükselmesine sebep olur ve P, Fe, Zn gibi bazý elementlerin bitkiler tarafýndan alýnmasýný engeller. Ancak CaCO3 formunda kaldýðý sürece bitki için zararý yoktur. 2.3.6.KÖK BÖLGESÝNDE BULUNAN BÝTKÝ BESÝN MADDESÝ MÝKTARI Damla sulama ile gübrelemede yalnýz kök bölgesi olarak küçük bir hacim ýslatýlmaktadýr. Bu yüzden bazý kaynaklarda kök bölgesindeki besin maddesi miktarý önemsiz kabul edilmektedir. Ancak yapýlan bir çok araºtýrmada bunun önemli olduðu ve damla sulamaya uygun gübre önerisi hazýrlanýrken dikkate alýnmasý gerektiði belirlenmiºtir. Özellikle örtüaltý sebze yetiºtiriciliðinde çok fazla gübre kullanýldýðý için toprakta gübre birikiminin olmasý bu konunun önemini arttýrmaktadýr. Örneðin Hollanda Seracýlýk Araºtýrma Enstitüsü Laboratuvarlarýnda Toprak analiz sonuçlarýna göre domates için önerilen potasyum miktarý 120-320grK/ton su arasýnda deðiºmektedir. Verilmesi gerekli potasyum miktarý arasýndaki fark 3 kata yakýndýr ve önemli gübre tasarrufu saðlamaktadýr. Narenciye ve Seracýlýk Araºtýrma Enstitüsünde ilkbahar dönemi hýyar yetiºtirilerek yapýlan bir çalýºmada damla sulama ile deðiºik dozlarda gübre uygulamasý ile aºaðýdaki sonuçlar alýnmýºtýr (Çizelge-2): Çizelge-2 Farklý Gübre Uygulamalarýnýn Hýyar Verimine Etkisi Gübre Uygulamalarý (gr/ton su) Verim N P2O5 K2O (Kg/da) 0 0 0 10 038 60 22 90 17 139 120 44 180 16 775 180 66 270 16 335 Bu denemenin yapýldýðý sera topraðýnda; genellikle çiftçi seralarýnda olduðu gibi çok fazla gübre birikimi vardýr. Bu yüzden gübre verilmeyen parsellerde bile ürün alýnmýºtýr. Ayrýca gübre dozu arttýkça verim artmamýº azalma eðilimi göstermiºtir. 2.4.SU
Su, bitki dokusunda önemli oranda bulunur. Fotosentez olayýnda ve bitki bünyesinde besin maddelerinin taºýnmasýnda önemli rol oynar. Bitki yetiºtiriciliðinde ve damla sulama ile gübre uygulamasýnda suyun miktarý ve kalitesi çok önemlidir. Bitkiye verilecek su miktarýnýn saptanmasý Sulama ile ilgili bölümde ayrýntýlý olarak verilmiºtir. Bitkinin su gereksinimi bitkinin geliºimi ile doðrudan ilgilidir. Bitki hýzlý geliºtiði sýcak mevsimlerde daha fazla su tüketir. Bu dönemde gübre ihtiyacý da fazladýr. Damla sulama sistemi ile gübreler, sulama suyu miktarýna orantýlý olarak uygulanmalýdýr. 2.4.1.SU KALÝTESÝ: Sulama suyunun kalite özelliklerini; PH, tuzluluk ve içerdiði bazý katyon ( Ca, Mg, K, Na) ve anyonlarýn ( Cl, SO4,HCO3 ve CO3) miktarý ve oraný (SAR) belirlemektedir. Damla sulama ile gübrelemede; gübreler sulama suyunun içinde eritilerek verildiði için su kalitesi özellikle önemlidir. Suyun içindeki K, Ca ve Mg gibi bazý elementler bitki besin maddesidir. Suyun PH ý eðer yüksekse; bitki besin maddelerinin büyük çoðunluðunun alýnmasý için en uygun PH olan 6-6,5 a Nitrik asitle ayarlanmalýdýr. Bir çok sulama suyunda bulunan ve bitkilerin çok az ihtiyaç duyduðu Na ve Cl en önemli tuzluluk kaynaðýdýr. Bu sistemde gübreli su belli oranda tuz içereceði için sulama suyunun tuz miktarý düºük olmalýdýr. Aksi takdirde bitki kök bölgesinde aºýrý tuzluluk yaratacaðý için bitkinin su ve besin maddesi alýmý engellenir. Özellikle sert sularda fazla miktarda bulunan Ca, P ile birleºerek fosforun bitkiler tarafýndan alýnamaz forma dönüºmesine sebep olur. Suda bikarbonat(hco3) miktarý yüksek olursa Fe alýmý engellenir. 2.5.BÝTKÝ BESÝN ELEMENTLERÝ : Bitki geliºimi için mutlaka gerekli 16 elemente ihtiyaç vardýr. Bunlar makro ve mikro element olmak üzere iki gruba ayrýlýrlar. Makro elementler : Karbon( C ), Hidrojen( H ), Oksijen( O ), Azot( N ), Fosfor( P ) Potasyum(K ),Kalsiyum( Ca ), Magnezyum(Mg), Kükürt( S ) Mikroelementler : Demir( Fe), Mangan(Mn), Çinko(Zn), Bakýr(Cu), Bor( B), Klor(Cl),Molibden(Mo). Bitki besin elementlerinin bitki bünyesinde 5 ana iºlevi vardýr: a- Organik maddenin ana bileºeni ( C H O N S) b-enzim aktivasyonu ve etkinleºtirilmesi (K Fe Mn Cu Zn) c-enerji oluºumu ve aktarýmý, kullanýlmasý (P) d-osmotik potansiyelleri ayarlama (K) e-hücre duvarýnýn yapýsýný oluºturma ve dayanýklýlýðýný saðlama (Ca,B) Bitki besin elementlerinin bitki tarafýndan alýnma ºekli ve hareketi de farklýdýr. (Çizelge-1). Çizelge-3. Bitki Besin elementlerinin bitki tarafýndan alýnma ºekli ve hareketi Grup Besin maddesi 1 Aktif alým, hýzlý hareket NO 3, NH 4, P, K, Mn 2 Orta derecede hareket Mg, S, Fe, Zn, Cu, Mo, C 3 Pasif alým, yavaº hareket Ca, B Ayrýca bitki besin elementleri arasýnda, diðerinin alýnmasýný teºvik edici ve engelleyici iliºkiler vardýr (Çizelge-2). Bitkide görülen besin maddesi noksanlýk ve
fazlalýðýnýn görülmesi, sadece o besin elementinin kök bölgesinde noksan veya aºýrý miktarda bulunmasýndan deðil, bu antagonistik ve sinergetik iliºkilerden de kaynaklanabilir. Çizelge-4. Bitki Besin Elementleri Arasýndaki Ýliºkiler Alýnan Alýmý azalan Alýmý Artan NH4 Mg K Ca Mo Mn P Cl S NO3 Fe Zn Mg K Ca Mo P Cu Zn Mo K Ca Mg Mn (asit top) Ca K Mg Mn (asit top) Mg Ca K Mo Fe Cu, Zn Zn Cu Cu Zn Mo Mn Zn Ca Mo Gübreleme yapýlýrken mutlaka besin elementlerinin; bitki bünyesindeki hareketi, alým ºekli ve aralarýndaki iliºkiler dikkate alýnmalýdýr. Bitki bünyesinde yaptýklarý görevlerinin etkisiyle, bitkide besin elementlerinin az yada aºýrý miktarlarda bulunmalarý bitki geliºimini, verim ve kaliteyi önemli oranda etkiler. Her elementin noksanlýk yada fazlalýðýnda karakteristik belirtiler ortaya çýkar. Bu belirtiler bitkiye göre deðiºebilir. Azot( N ): Noksanlýk: Azot noksanlýðýnda bitkide büyüme geriler, yaºlý yapraklarda sararma ortaya çýkar. Domateste yapraklar küçük açýk yeºil, sarý renkli ve yukarýya doðru kalkýktýr. Gövde dik, ince ve liflidir. Çiçeklerde dökülme görülür. Meyveler küçüktür ve kýzarmadan önce soluk yeºil renk alýrlar. Hýyarda yaºlý yapraklarda sararma görülür. Gövde ince ve liflidir. Meyveler kýsa ve soluk yeºildir. Meyvelerin çiçek dibinde büzülme görülür. Fazlalýk: Azot fazlalýðýnda yapraklar koyu yeºil olur, vejetatif geliºme artar. Ürünün kalitesi düºer meyve ve sebzelerin tadý bozulur. Hastalýk etmeni ve böcek zararlarý ile dondan bitki daha çok etkilenir. Ýletim dokularý zarar gördüðü için hýyar gibi bazý bitkilerde Ca noksanlýðý görülebilir. Fosfor( P ): Noksanlýk: Bitki önce koyu yeºil daha sonra mor renk alýr. Noksanlýk önce yaºlý yapraklarda görülür. Meyvede olgunlaºma gecikir. Gövdede kýsalma ve incelme görülür. Çiçeklenme ve meyve tutumu zayýftýr. Fazlalýk: Özellikle Fe ve Mn gibi mikroelement noksanlýðý ortaya çýkar. Potasyum( K ): Noksanlýk: Önce yaºlý yapraklarda görülür. Yaprak ucundan baºlayan ve kenarlara yayýlan sararma ve kahverengileºme sonucu yapraklar yukarý doðru kývrýlýr. Bu belirtiler ortaya çýkmadan önce yaprakta beyaz, sarý veya kahverengi noktacýklar belirir. Verim ve kalite düºer. Hastalýk etmeni, zararlý ve dona karºý dayanýklýlýk azalýr. Domateste ayrýca meyvelerde çatlama ve dökülme görülür. Kýzarma düzenli deðildir ve renkler donuktur. Hýyarda ise meyveler küçüktür ve çiçek kýsmýna doðru incelme görülür. Fazlalýk: Genellikle Mg ve Ca noksanlýklarýna ait belirtiler ortaya çýkar.
Kalsiyum( Ca): Noksanlýk: Ýlk belirtiler genç yapraklarda ve büyüme uçlarýnda görülür. Köklerin büyüme uçlarý kahverengileºir ve ölür. Genç yapraklar küçülür, yaprak uçlarý ve kenarlarý yukarý doðru kývrýlýr, kahverengi benekler ortaya çýkar. Domateste karakteristik olarak meyvelerde çiçek dibi çürüklüðü görülür. Hýyarda ise meyveler küçülür ve bükülür. Fazlalýk: Ca fazlalýðý K,Mg ile Fe, Mn,Zn ve B eksikliðine sebep olur. Magnezyum(Mg) : Noksanlýk: Noksanlýk belirtileri yaprak ucu ve kenarlarýndan baºlayarak ilerler. Yaºlý yapraklarda damarlar arasýnda sararma ºeklinde ortaya çýkar. Damarlar yeºil kalýrken, yaprak að görünümü alýr. Fazlalýk: K ve Ca noksanlýklarý ºeklinde ortaya çýkabilir. Demir( Fe) : Noksanlýk: Ýlk belirtiler genç yapraklarda baºlar. En ince damarlar bile yeºil kalýrken damar aralarýnda sararma görülür. Yaprak að görünümü alýr. Noksanlýk ºiddetli olursa belirtiler alt yapraklara doðru yayýlýr. Fazlalýk: Önemli bir belirtisi yoktur. Çinko noksanlýðý görülebilir. Mangan(Mn): Noksanlýk:Genç yapraklarda damarlar arasý sararma görülür. Daha sonra beyazlaºýr ve dokunun ölmesi sonucu kahverenkli lekeler belirir. Bu lekeler domatesin gövdesinde de görülebilir Hýyar ve domates Mn noksanlýðýna duyarlýdýr.. Fazlalýk: Geliºmede gerilik ve Fe noksanlýðý ortaya çýkar. Çinko(Zn) : Noksanlýk: Uç yapraklarda sararma ve küçülme, boðum aralarýnda kýsalma olur. Bitki bodurlaºýr ve çalýmsý bir görüntü alýr. Domateste ayrýca yaprak tüylülüðü artar ve meyveler küçükken kýzarýr. Hýyarda ise çiçek sayýsý azdýr ve döllenmemiº durumdadýr. Fazlalýk: Demir noksanlýðýna sebep olabilir Bor( B): Noksanlýk: Ýlk belirtiler büyüme uçlarýnda anormallikler ºeklinde ortaya çýkar. Büyüme noktalarý ve kök uçlarý ölür. Boðum aralarý kýsalýr. Gövde ve yaprak sapýnda çatlamalar görülür. Tomurcuk, çiçek ve tohum oluºumunda azalma meydana gelir. Domateste meyveler deforme olur, içleri kahverengileºir. Fazlalýk: Alt yapraklarýn kenarlarý sararýr, kurur ve dökülür. 3.TOPRAK VE YAPRAK ÖRNEKLERÝNÝN ALINMASI Tarýmsal üretimde verim ve kaliteyi arttýran en önemli kültürel tedbirlerin baºýnda gübreleme gelmektedir. Gübreleme ile yetiºtirilecek bitkinin ihtiyaç duyduðu besin maddeleri topraða verilmektedir. Ancak bitki çeºidine göre uygulanmasý gerekli gübrelerin cinsi, miktarý, verilme ºekli ve zamanýnýn tesbit edilmesi için en önemli yöntem toprak ve bitki analizlerinin yapýlmasýdýr. 3.1.TOPRAK ÖRNEKLERÝNÝN ALINMASI
Toprak analizleri ile topraðýn fiziksel ve kimyasal özellikleri ile içerdiði bitki besin maddesi miktarý saptanýr. Genel olarak ; topraklarda; PH, Kireç, Organik Madde, Bünye, Tuzluluk, P, K, Ca ve Mg analizleri yapýlýr. Analiz sonuçlarýnýn deðerlendirilmesiyle eksik bitki besin maddeleri tamamlanýr ve uygun olmayan fiziksel ve kimyasal özellikler düzeltilmeye çalýºýlýr. Ancak analiz sonuçlarýndan doðru deðerler elde edebilmek için örneklerin usulüne uygun ºekilde alýnmasý gereklidir. Çünkü örnek alýnmasý sýrasýnda yapýlan hatalar analiz sýrasýnda yapýlana göre çok daha fazladýr. Toprak örnekleri dikimden en az bir ay önce alýnmalýdýr. Örnek almak için serada veya tarlada M yada N ºeklinde dolaºarak 8-10 nokta iºaretlenir. Buralardan 20-30 cm derinliðinde V ºeklinde çukur açýlýr. Bu çukurun bir kenarýndan 5cm kalýnlýðýnda bir toprak dilimi alýnýr ve bir kovaya boºaltýlýr. 8-10 noktadan bu ºekilde alýnan topraklar karýºtýrýlýr, taº ve bitki artýklarý ayýklanýr ve 1 kg kadarý laboratuvara ulaºtýrýlýr. Dikimden sonra da örnekler ayný ºekilde alýnýr. Ancak topraklarýn kök bölgesinden alýnmasýna dikkat edilmelidir. Damla sulama sistemi olan seralarda ise topraklar damlatýcýlarýn altýndan ve iki damlatýcý arasýndan eºit sayýda olmak üzere 8-10 yerden alýnýr ve karýºtýrýlýr. Her örnek için bilgi formu doldurulmalýdýr. Toprak Analizi yapýlmadan gübre kullanýlacak olursa ºu yanlýºlýklar yapýlabilir: --Gereðinden fazla gübre kullanýlabilir. --Bitkinin isteðinden daha az gübre kullanýlabilir. --Yanlýº cins gübre kullanýlabilir. --Yanlýº ºekilde ve zamanda gübre uygulanabilir. 3.2.YAPRAK ÖRNEKLERÝNÝN ALINMASI Bitki analizleri ile bitkilerin mineral madde içerikleri belirlenerek beslenme durumu hakkýnda bilgi edinilir. Ayrýca bitkilerin yetiºtirildiði topraðýn verimlilik durumu ile uyguladýðýmýz gübre programýnýn uygun olup olmadýðý da saptanýr. Bitki analizleri sap, gövde, dal, sürgün gibi bitkinin deðiºik aksamlarýnda yapýlabildiði gibi en uygun olaný yaprak analizleridir. Çünkü yapraklar besin maddesi fazlalýk ve noksanlýðýný en iyi yansýtan organlardýr. Yapraklarda yaygýn olarak yapýlan analizler; N, P, K, Ca, Mg, Fe, Mn, Zn ve B dur. Saptanan analiz sonuçlarý ile bitkide bulunmasý gerekli besin maddesi miktarlarýný gösteren standart deðerler karºýlaºtýrýlýp, Noksan, Yeterli, Yüksek ºeklinde deðerlendirilir. Bitki Analizlerinin yararlarýný ºu ºekilde özetleyebiliriz: --Gözle görülen arazlarýn teºhisi --Saklý arazlarýn ortaya çýkarýlmasý --Besin maddesi noksanlýklarý bulunan sahalarýn tesbit edilmesi --Topraða verilen besin maddelerinin bitki tarafýndan alýnýp alýnmadýðýnýn saptanmasý --Bitki besin maddeleri arasýndaki iliºkilerin belirlenmesidir. Yaprak örneklerinin alýnmasý her bitki çeºidi için farklýdýr. Her seradan veya tarladan ayrý örnek alýnmalý ve örnekler temsil edici özellikte olmalýdýr. Sera giriºinden, cam kenarlarýndan ve ýsýtýcýlarýn yakýnlarýndan örnek alýnmamalýdýr. Sera veya tarlada N veya M çizerek dolaºýp örnek alýnmalýdýr. Sera için her örnek en fazla 2 da'ý temsil etmelidir. Alýnan örnekler delikli naylon torbalara koyulmalý bilgi
formlarý doldurularak en geç 4 saat içinde laboratuvara ulaºtýrýlmalýdýr. Bu olanak yoksa buz kutularýnda yada buzdolaplarýnýn sebzeliðinde saklanmalýdýr. Bazý sebzelerde yaprak örneði alma zamaný ve ºekli : Domates : Yaprak örneði alýnmasý birinci döldeki meyveler ceviz iriliðine geldiði zaman baºlar ve geliºme periyodunun ortalarýna kadar devam eder (3-6.döller arasý). Bitkinin büyüme tepesine en yakýn, geliºmesini tamamlamýº genç dalýn orta kýsmýndaki yapraklar örnek almaya uygundur. Analiz için 50 yaprak yeterlidir. Biber ve Patlýcan :Birinci döldeki meyveler kendini gösterdiði zaman yaprak örneði alýnabilir. Örnek alma vejetasyon süresinin ortalarýna kadar devam edebilir. Dal tepesine en yakýn normal iriliðini almýº en genç olgun yaprak örnek almaya uygundur. Analiz için 50-100 yaprak yeterlidir. Hýyar: Birinci döldeki meyvelerin görünmeye baºlamasý ile vejetasyon periyodunun ortalarýna kadar geçen süre örnek almak için uygundur. Büyüme tepesine en yakýn normal iriliðini almýº en genç olgun yaprak örnek olarak alýnýr. 50 yaprak analiz için yeterlidir. 3.3.BÝLGÝ FORMU: Bilgi formunun doðru ve eksiksiz doldurulmasý, analiz sonuçlarýnýn doðru deðerlendirilmesi ve en uygun gübreleme önerisi yapýlmasýna yardýmcý olacaktýr. Bilgi formunda aºaðýdaki bilgiler bulunmalýdýr: BÝLGÝ FORMU Sera sahibinin Adý ve Soyadý: Ýli : Ýlçesi: Köyü: Mevki: Örnek Alma Tarihi: Bitki Türü ve Çeºidi: Sera Alaný: Örtü Tipi: Yetiºtirme Dönemi: Dikim Tarihi: Sulama Sistemi: Gözle Görülebilir Beslenme Noksanlýklarý: Kullanýlan Gübreler: Kullanýlan Ýlaçlar 4.GÜBRELER VE GÜBRELEME 4.1.GÜBRELER VE ÖZELLÝKLERÝ Sulama suyu ile gübrelemeye uygun gübrelerin suda erime oranlarý yüksek olmalýdýr. Kalýntý ve tortu býrakmadan suda çözünmeli ve sistemde týkanmaya sebep olmamalýdýrlar. Yüksek oranda besin maddesi içermeli ve tuz oraný düºük olmalýdýr. Ayrýca besin maddelerinin bitki tarafýndan kolay alýnmasýný saðlamak için hafif asit karakterli olmasý uygundur. Bu özellikler dikkate alýndýðýnda Çizelge-3.de bulunan gübreler sulama suyu ile kullanýlabilir:
Örtüaltý yetiºtiriciliðinde aðýrlýklý olarak azot, fosfor ve potasyumla gübreleme yapýlýr. En ekonomik ve etkili ºekilde gübreleme yapabilmek için yukarýdaki özelliklere sahip olan Amonyum Nitrat ( % 33N), Mono Amonyum Fosfat (MAP) (%12 N- % 61P2O5), Mono Potasyum Fosfat (MKP) (%52P2O5- %34 K2O) ve Potasyum Nitrat ( %13N- %46 K2O) kullanýlabilir. Çizelge-5.Damla sulama sistemleri ile kullanmaya uygun gübreler GÜBRELER Üre Amonyum Nitrat Potasyum nitrat Mono Amonyum Fosfat (MAP) Mono Potasyum Fosfat (MKP) Kalsiyum Nitrat Magnezyum Nitrat Fosforik Asit Nitrik Asit Potasyum Sülfat Amonyum Sülfat Magnezyum Sülfat ETKÝLÝ MADDE MÝKTARLARI (%) 46 N 33 N 13 N-46 K2O 12 N-61 P2O5 52 P2O5-34 K2O 15.5 N-26 CaO 11 N-16 MgO % 85 H3PO4 %60 HNO3 50 K2O 21 N 16 MgO Besin çözeltisi hazýrlarken gübrelerin birbiri ile karýºabilirlik durumu da önemlidir. Kalsiyumlu gübrelerle fosforlu ve sülfatlý gübreler karýºtýrýlmazlar. Aksi takdirde suda erimez halde çökelti meydana gelir. Sulama sisteminde týkanýklýk oluºur. Sertliði yüksek sularda týkanýklýklarý açmak yada PH ý düºürmek için fosforik asit kullanýlýrsa yine çökelti oluºur. Böyle durumlarda nitrik asit kullanýlmalýdýr. Gübrelerin sulama suyu ile veriliº ºeklide önemlidir. Her sulamada mutlaka gübre verilmelidir. Damla sulama sistemi ile gübre uygulamasýnýn amacý olan kök bölgesinde yeterli miktarda su ve bitki besin maddesinin sürekli ve yeterli miktarda bulunmasý ilkesi ancak bu ºekilde saðlanabilir. Aksi takdirde sulama suyu ile gübre verildiði zaman tuzluluk artar, gübre verilmediði zaman ise azalýr ve kök bölgesindeki tuz miktarýnda dalgalanma olur. Bu bitki için stres kaynaðýdýr ve verim miktarýný olumsuz etkiler. Her suda gübre uygulamasý sonucu tuz miktarýnda deðiºme yaºanmaz. 4.2.GÜBRE MÝKTARININ SAPTANMASI Örtüaltý sebze yetiºtiriciliðinde bitkiye verilecek gübrenin miktarý, çeºidi ve oraný; bitki çeºidi ve geliºme dönemi, toprak ve iklim koºullarý ile yetiºtirme dönemi ve sera koºullarýna göre saptanmalýdýr. Gübre miktarýný belirlerken; a) Toprakta bulunan besin maddesi miktarý, b) Bitkinin ürünle topraktan kaldýrdýðý besin maddesi miktarý ve c)damla sulama ile gübre uygulamasýnda ise sulama suyunda bulunmasý gerekli besin maddesi miktarlarý dikkate alýnmalýdýr. a) En uygun gübreleme toprak, yaprak ve su analiz sonuçlarýnýn deðerlendirilmesiyle yapýlýr. Tarým ve Köyiºleri Bakanlýðýna baðlý Yaprak ve Toprak
Analiz Laboratuvarlarý bu hizmeti vermektedir. Aºaðýda analiz sonuçlarýna göre hazýrlanmýº gübreleme önerisi görülmektedir(çizelge-6). Çizelge-6. Toprak Analiz Sonuçlarýna Göre Hazýrlanmýº Gübreleme Önerisi TARIM VE KÖYݪLERÝ BAKANLIÐI NARENCÝYE VE SERACILIK ARAªTIRMA ENSTÝTÜSÜ MÜDÜRLÜÐÜ BÖLGE TOPRAK VE YAPRAK ANALÝZ LABORATUVARI TOPRAK ANALÝZ SONUÇLARI VE GÜBRELEME ÖNERÝSÝ Sera sahibinin Seranýn Bulunduðu Yerin Adý Soyadý : Ramazan GÜNDOÐDU Ýli : ANTALYA Bitkinin Türü : DOMATES Ýlçesi : Manavgat : ( Ýlkbahar ürünü) Köyü - Mevkii : Taºaðýl T O P R A K A N A L Ý Z SONUÇLARI Lab. No. 47 Ph (1:2,5) 7.75 Hafif alkali Kireç (%) 34.30 Yüksek ECX10 6 (25 C) 800 Tuzsuz Kum % 26 Kil % 35 KÝLLÝ TIN Mil % 39 Org. Madde (%) 1.6 P ppm (Olsen) 52 K ppm 496 Ca ppm 1730 Mg ppm 617 DÝKÝM ÖNCESÝ: Dekara 7 ton iyi yanmýº çiftlik gübresi verilmelidir, DÝKÝMDEN SONRA :Damla Sulama ile geliºme dönemlerine göre 1 dekara 1 günde verilmesi gerekli gübre miktarlarý FÝDE DÖNEMÝ( Dikim çiçeklenme arasý) Dekara günde 150 gr. Potasyum nitrat ( % 13 N -% 46 K 2 O Dekara günde 300 gr. Mono amonyum fosfat (% 12 N - % 61 P 2 O 5 ) Dekara günde 250 gr. Amonyum nitrat ( % 33 N) verilmelidir. GELݪME DÖNEMÝ (Çiçeklenmeden hasata kadar Dekara günde 500 gr. Potasyum nitrat ( % 13 N -% 46 K 2 O Dekara günde 300 gr. Mono amonyum fosfat (% 12 N - % 61 P 2 O 5 ) Dekara günde 700gr. Amonyum nitrat ( % 33 N) verilmelidir. HASAT DÖNEMÝ: Dekara günde 600 gr. Potasyum nitrat ( % 13 N -% 46 K 2 O Dekara günde 300 gr. Mono amonyum fosfat (% 12 N - % 61 P 2 O 5 ) Dekara günde 800 gr. Amonyum nitrat ( % 33 N) verilmelidir.
b) Bitkinin ürünle topraktan kaldýrdýðý besin maddesi miktarý gözönüne alýnarak gübre miktarý saptanabilir. Bununla ilgili olarak bazý ürünlerin 1 ton ürünle kaldýrdýðý besin maddesi miktarý Çizelge-7 de verilmiºtir. Çizelge-7. Bazý sebzelerin 1 ton ürünle topraktan kaldýrdýðý besin mddesi miktarlarý ( kg) SEBZE TÜRÜ AZOT (N) FOSFOR (P2O5) POTASYUM (K2O) Domates 3.50 1.20 6.50 Hýyar 2.00 1.30 3.00 Patlýcan 7.00 2.40 8.00 Biber 7.00 1.60 7.00 Bitkiye verilecek gübre miktarý ;beklenen ürün kaç ton ise 1 ton ürünle kaldýrýlan besin maddesi ile çarpýlarak bulunabilir. c) Gübre miktarýnýn saptanmasýnda üçüncü yol ise sulama suyunda bulunmasý gerekli besin maddesi miktarlarýnýn dikkate alýnmasýdýr. Damla sulama sistemi ile gübrelemede bitki besin maddeleri sulama suyu miktarýna orantýlý olarak uygulanýr. Bazý kaynaklarda bu deðerler 1 ton sulama suyunda bulunmasý gerekli besin maddesi (gr)miktarý olarak bitki çeºidine göre verilmiºtir (Çizelge-8). Bu oranlar bitkinin deðiºik geliºme dönemlerine ve iklime göre deðiºtirilerek uygulanabilir. Çizelge-8. Bazý ürünler için sulama suyunda bulunmasý gerekli besin maddesi miktarlarý (gr/ton) : AZOT(N) FOSFOR(P) POTASYUM(K) HIYAR 100-150 30-50 150-200 DOMATES 150-180 30-50 200-250 BÝBER 130-170 30-50 150-200 PATLICAN 130-170 50-60 150-200 MARUL 100 30-50 150 ÇÝLEK 80-100 30-50 150-200 Çizelge 9 te ise bitkiye göre deðiºen bu bitki besin maddesi miktarlarýnýn damla sulama sistemine uygun gübrelere çevrilmiº ºekli görülmektedir. Bu miktarlar bitki su tüketimi ile çarpýlarak uygulanýr. Çizelge-9. Bazý ürünler için sulama suyunda bulunmasý gerekli gübre miktarlarý (gr/ton) : Potasyum Nitrat ( %13N- %46 K2O) Mono Amonyum Fosfat (MAP) (%12 N- % 61P2O5) Amonyum Nitrat ( % 33N) HIYAR 450 150 100 DOMATES 585 150 185 BÝBER 450 150 175 PATLICAN 450 200 150 MARUL 390 150 100 ÇÝLEK 450 150 75
5.SONUÇ: Örtüaltý sebze yetiºtiriciliðinde gübrelemeye yönelik her koºulda geçerli bir reçete vermek olanaksýzdýr. Bitki çeºidi ve geliºme dönemi, toprak ve iklim koºullarý ile yetiºtirme dönemi ve sera koºullarýna göre gübreleme programý hazýrlanmalýdýr 6.KAYNAKLAR ATEª T.,ÖZKAN C.F.,ARI N.,ARPACIOÐLU A.E.,KÖSEOÐLU A.T. VE DURCEYLAN E.1998. Cam Serada Çift Mahsül Hýyar Yetiºtiriciliðinde Ürünle Topraktan Kaldýrýlan besin Maddesi Miktarlarýnýn Belirlenmesi. Yayýnlanmamýº Sonuç Raporu. Narenciye ve Seracýlýk Araºtýrma Enstitüsü. Antalya. AYERS,R.S. VE WESTCOT D.W., 1989. Water Quality for Agriculture. FAO Irrig. and Drain.Paper,29. Rome. BURT,C.,O CONNOR, K.and RUEHR,T.1995. Fertigation. Irrigation Training and Research Center California Polytechnic State University. San Luis Obispo,California,USA.. GÜNEª,A..,ALPASLAN,M.ve ÝNAL,A.,2000. Bitki Besleme ve Gübreleme. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayýn No: 1514.Ankara. PAPADOPOULOS,I., 2000. Fertigation of Vegetables Under Protected Conditions. Expert Consultation on Protected Cultivation 15-18 November.Agadir,MOROCCO. SEVGÝCAN,A.,1999. Örtüaltý Sebzeciliði. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayýnlarý No:528.Ýzmir.