HEDEFLER İÇİNDEKİLER ÇALIŞMA SÜRELERİ Çalışma Süreleri Kavramı Özellik Arz Eden Çalışmalar Fazla Çalışma Fazla Sürelerle Çalışma İŞ HUKUKU Prof. Dr. Fahrettin KORKMAZ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Çalışma süreleri, özellik arz eden çalışmalar ve uygulamada çok rastlanılan fazla çalışma hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 10
GİRİŞ Çalışma süreleri, iş hukukunun, devlet müdahalesinin tarafların iradesine en fazla olduğu ve dünyadaki gelişmelerden ve kanunumuzun esnekleştirilmesi çalışmalarından en fazla etkilendiği bölümüdür. Bu bölüm, İş Kanunu nun 63. maddesi ve devamında ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Kanunumuzun yanı sıra bu konu ile alakalı olarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca birçok yönetmelik çıkarılmıştır. İş hukukunda böyle bir kuruma yer verilmesinin temel amacı, işçinin çalışma yaşamı ile birlikte sosyal yaşamını da güvence altına almak ve işçiyi mümkün olduğu kadar ailesi ve sosyal çevresiyle birlikte tutmaktır. Aynı zamanda bu kurum, işçi sağlığı ve güvenliğinin korunmasıyla da yakın ilişkilidir. Benzer şekilde, bu kurumu işveren ve iş yeri bakımından düşünürsek; dinlenmek, beslenmek, eğlenmek gibi doğal ihtiyaçları karşılanan işçilerin iş yerindeki performansları da aynı oranda artış gösterecektir. ÇALIŞMA SÜRELERİ KAVRAMI İş süresi, işçinin çalıştırıldığı, işte geçirdiği süredir (Yön. md 3). İşin düzenlenmesi, İş Kanunu nda ayrıntılı olarak düzenlenmesine karşılık iş süresinin ne olduğuna ilişkin bir tanımına yer verilmemiştir. Fakat İş Kanunu nun 63/3. maddesi gereğince, Bakanlıkça hazırlanan Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde iş süresi tanımlanmıştır. Buna göre iş süresi, işçinin çalıştırıldığı, işte geçirdiği süredir (Yön. md 3). Bu maddenin devamında İş Kanunu nun 66. maddesinde yer alan sürelerin de kanuni olarak çalışma süresinden sayılacağı ve fakat ara dinlenmelerinin çalışma sürelerinden sayılmayacağı düzenlenmiştir. Bu tanımlar ışığında çalışma sürelerini, fiilî çalışma süreleri ve farazi çalışma süreleri olarak ikiye ayırabiliriz. İşçinin fiili çalıştığı süreler, işin başladığı ve bittiği süreler arasındaki zaman dilimini ifade ederken farazi süreler ise işçinin fiili bir çalışmasının mevcut olmadığı hâlde çalışma sürelerinden sayılan hâlleri ifade eder. Bu hâller İş Kanunu nun 66. maddesinde sayılmıştır. Buna göre; -Madenlerde, taş ocaklarında yahut her ne çeşit olursa olsun yer altında veya su altında çalışılacak işlerde, işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler, -İşçilerin, işveren tarafından iş yerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere göndermeleri hâlinde yolda geçen süreler, -İşçinin, işinde ve işverenin her an buyruğuna hazır bir hâlde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler, Bu hüküm gösteriyor ki çalışma süreleri, sadece fiili çalışma sürelerinden oluşmamaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
-İşçinin, işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işverenin evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler, - Emzikli kadın işçilerin çocuklarına süt verme için belirtilecek süreler, Emzikli kadın işçilere, bir yaşından küçük çocuklarına süt vermeleri için günde toplam bir buçuk saatlik süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu konu, Gebe veya Emzikli Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelikte ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Süt izni, işin ifası için zaruri olmamasına rağmen sosyal devlet ilkesi gereğince iş süresinden sayılmaktadır. Okula giden çocukların çalışmaları eğitim saatleri dışında yaptırılacak ve bu süre günde iki, haftada 10 saati geçemeyecektir. Eğitim öğretimin yapılmadığı dönemlerde ise, bu süre günde yedi, haftada 35 saat olarak düzenlenecektir. On beş yaşını doldurmuş çocuklar için bu süre günde sekiz, haftada 40 saat olacaktır. -Demir yolları ve sair yollar ve köprülerin yapılması, muhafazası yahut tamir ve tadili gibi işlerde, işçilerin ikamet ettikleri mevkilerden uzak bir mesafede bulunan iş yerlerine hep birlikte nakledilmeleri gereken her türlü işlerde, bunların toplu ve belirli bir surette götürülüp getirilmeleri sırasında geçen süreler, işçinin günlük kanuni çalışma sürelerinden sayılır. Bu madde hükmünün uygulanması için birincisi, yukarıda sayılan işler gibi getirilip götürülme, işin niteliğinden kaynaklanmalı; ikincisi, iş yerinin işçilerin ikametlerinden uzak olması; üçüncüsü, işçilerin toplu ve düzenli bir şekilde taşınmaları şartları gerekmektedir. İş Kanunu nun 66/son maddesine göre, bu taşıma işi işin niteliğinden değil de sırf sosyal yardım olması için yapılıyorsa, bu götürülüp getirilme sırasında araçlarda geçen süreler çalışma süresinden sayılmaz. Madde fıkralarından da anlaşılacağı üzere çalışma süresi, işçinin yalnız fiilen çalıştığı süreyi ifade etmez. İşçinin, işverenin emir ve talimatları doğrultusunda iş yerine girdiği andan çıktığı ana kadar geçen süre çalışma süresinden sayılır. Burada fiilî çalışmanın pek bir önemi yoktur. Haftalık Çalışma Süreleri ve Günlere Göre Dağılımı İş hukukunun koruyucu özelliğinin gereği olarak haftalık çalışma sürelerine bir sınırlama getirilmiş ve bu süre 45 saat olarak belirlenmiştir. Bu süre, haftalık normal çalışma süresini ifade eder. Normal çalışmayla ilgili olarak İş Kanunu, bazı özel düzenlemeler getirmiştir. Bu özel düzenlemelerden birincisi; Sağlık Kuralları Bakımından Günde ancak 7,5 Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkındaki Yönetmelikte, bir işçinin günde ancak 7,5 saat çalıştırılabileceği işler ve 7,5 saatten az çalıştırılmanın zorunlu olduğu işler düzenlenmiştir. Örneğin; kurşun ve arsenik işlerinde çalışan bir işçi, günde ancak 7,5 saat, cıva işlerinde çalışan bir işçi ise günde en çok 6 saat çalıştırılabilecektir. Bu gibi işlerde fazla çalışma yaptırılamayacağı gibi, başka bir işte çalıştırılmaları da yasaklamıştır. Özel düzenlemelerden ikincisi ise İş Kanunu nun 71. maddesinde düzenlenen çocuk ve genç işçiler ile ilgilidir. Buna göre; temel eğitimini tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların günlük çalışmaları, 7 saatten, haftalık çalışmaları ise 35 saatten fazla olamaz. On beş yaşını doldurmuş çocuklar, günde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
sekiz, haftada 40 saate kadar çalıştırılabilirler. Okula giden çocukların çalışmaları eğitim saatleri dışında yaptırılacak ve bu süre günde iki, haftada 10 saati geçemeyecektir. Üçüncüsü, İş Kanunu nun 69/3. maddesinde düzenlenen gece çalışmalarının 7.5 saati geçemeyeceğidir. Dördüncüsü, aynı şekilde Gebe ve yeni doğum yapmış ve emziren işçilerin günde 7,5 saatten fazla çalıştırılamayacağıdır (Gebe Y.m.10). Beşincisi, Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliğine göre; günlük çalışma süresinin uygulanmasında, günlük iş süresinin 11 saati, gece çalışma süresinin 7,5 saati, işin niteliği itibarıyla profesyonel ve ağır vasıta ehliyeti ile taşıt kullananların günlük çalışma süresinin 9 saati geçmeyeceğidir. Çalışma sürelerinin sınırlanmasında kişisellik ilkesi önem arz eder. Çalışma Süreleri Yönetmeliğinin 11. maddesine göre çalışma sürelerine getirilen kısıtlamalar, iş yerine veya iş yerinde yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir. Bu ilkenin çalışma süreleri üzerindeki etkisini incelersek: Daha öncede belirttiğimiz gibi normal çalışma süresi haftada en fazla 45 saattir. Bu süre, aksi kararlaştırılmamışsa iş yerinde haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünür (İş K m. 63 ve Çal. Sür. Yön. m. 4). -İşçi, aynı işverene ait birden fazla iş yerinde çalışıyorsa, bütün iş yerlerinde çalıştığı süreler toplanarak haftalık çalışma süresinin kanuni süreyi aşıp aşmadığına karar verilir. -Getirilen sınırlamalar, işçinin şahsına ilişkin olacağından işveren bu sınırlamaları sadece tek bir işçiye uygulayabileceği gibi bir işçi gurubuna veya işçilerin tümüne de uygulayabilir. Aynı şekilde işçilerin işe başlama ve işi bitirme zamanlarının da aynı olması gerekmez. Örneğin; bir belediyenin temizlik işlerinde çalışanlar için bu süre 45 saat, büro hizmetleri için haftalık 40 saat olarak tespit edilerek haftalık çalışma süresini geçirmemek kaydıyla çalışma süreleri, iş yerinin farklı birimlerinde farklı şekillerde belirlenebilir. Yine iş yerlerinde günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme süreleri, iş yerlerinde işçilere duyurulur. İşin niteliğine göre işin başlama ve bitiş saatleri, işçiler için farklı şekillerde düzenlenebilir (İş K. m. 67). -Haftalık en fazla 45 saat çalışma süresi, işçiler için bir düzenleme olduğundan, iş yerleri 24 saat faaliyetlerini sürdürebilirler. Tabi işverenin bunu uygulayabilmesi için, işçileri postalar hâlinde nöbetleşe olarak çalıştırması gerekir. Günlük ve haftalık çalışma süreleri nisbi emredici nitelikte hüküm ifade ettiğinden, bu sürelerin iş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleri ile azaltılması mümkün olacaktır. Ancak belirtilen sürelerin üzerinde bir çalışma süresi belirlemek mümkün olmamaktadır. Çalışma Süresinin Günlere Eşit Dağılımı Daha öncede belirttiğimiz gibi normal çalışma süresi haftada en fazla 45 saattir. Bu süre, aksi kararlaştırılmamışsa iş yerinde haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünür (İş K m. 63 ve Çal. Sür. Yön. m. 4). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Bu madde ışığında haftada 5 gün çalışılan bir iş yerinde günlük çalışma süresi en fazla 45:5=9 saattir. Haftada 6 gün çalışılan bir iş yerinde günlük çalışma süresi ise en fazla 45:6=7.5 saattir. Haftanın bir günü, iş yerinde tam zamanlı bir çalışma yapılmaması durumunda, çalışma süresinin günlere nasıl dağıtılacağı, İş Kanunu nda düzenlenmemesine karşın Çalışma Süreleri Yönetmeliğinin 2. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; haftanın iş günlerinden birinde kısmen çalışılan iş yerlerinde, bu süre haftalık çalışma süresinden düşüldükten sonra çalışılan sürenin çalışılan gün sayısına bölünmesi suretiyle günlük çalışma süreleri belirlenir. Bir örnek verecek olursak, cumartesi günleri 5 gün çalışılan bir iş yerindeki uygulamada genellikle cumartesi günleri kısmi çalışılır; ilk önce bu 5 saatlik çalışma, 45 saatten çıkarılacak, daha sonra çıkan sonuç 5 e bölünecektir. Yani 45-5=40 ve 40:5=8 saat, o iş yerinde günlük en fazla çalışılma süresi olarak bulunacaktır. Şunu unutmamak gerekir ki günlük çalışma süresi, her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamaz. Bu süre, hem İş Kanunu nda hem de Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde açıkça belirtilmiştir (iş K m. 63 ve Çal. Sür. Yön. m. 4). Çalışma Süresinin Günlere Farklı Dağılımı Şunu unutmamak gerekir ki günlük çalışma süresi, her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamaz. Her hafta 45 saat çalışma Taraflar, sözleşmeler veya iş yeri iç yönetmeliği niteliğindeki düzenlemeler ile haftalık çalışma süresini aşmamak kaydıyla günlük çalışma süresini her gün için farklı şekillerde kararlaştırabilirler. Bu durumda haftanın çalışılan günlerinde yapılan çalışma saatlerinin toplamının miktarı, azami süre olan haftada 45 saati aşamaz. Örneğin; haftada 5 gün çalışılan bir iş yerinde 3 gün, günde 11 saat, bir gün 7 saat ve en son gün ise 5 saat çalışılabilir. Çünkü bütün bu çalışma sürelerinin toplamı, 45 saati aşmamıştır. Tabi burada da dağıtım yapılırken ne olursa olsun işçi günde en fazla 11 saat çalışılma yapabilir. Haftalık ortalama 45 saat çalışma (yoğunlaştırılmış iş haftası ve denkleştirme süreleri) 1475 sayılı İş Kanunu nun çalışma sürelerinin günlere eşit dağıtılması zorunluluğunu içermesi, AB düzenlemelerine aykırılık teşkil etmesi ve gelişen iş dünyası ihtiyaçlarına cevap verememesi gerekçeleriyle eleştirilmekteydi. 4857 sayılı İş Kanunu nun çalışma sistemimize bu konu ile kazandırdığı yeniliklerden birincisi, çalışma sürelerinin haftanın çalışan günlerine günde 11 saati aşmamak kaydıyla farklı şekilde dağıtılabilmesidir ki yukarıda değindik. İkincisi ise yoğunlaştırılmış iş haftası ve denkleştirme süreleriyle çalışma imkânıdır. Bu, işçi ve işveren tarafının karşılıklı anlaşmaları ve günde 11 saati aşmamaları şartıyla bazı haftalarda 45 saatin üstünde ve bazı haftalarda 45 saatin altında çalışma yaparak iki aylık çalışma süresinin ortalamanın 45 saati bulmasıdır. Bu durumda işçilerin haftalık çalışma süreleri, haftada 6 gün çalışılan bir iş yerinde 66 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
saate kadar çıkabilir(6x11). İşte, işçinin 45 saatlik zorunlu süreyi aşarak hafta içerisinde yaptığı çalışmaya, yoğunlaştırılmış iş haftası çalışması denilmektedir. İki aylık denkleştirme süresi içerisinde işçinin haftalık ortalama çalışmasının 45 saati aşmaması gerekmektedir. Buna örnek verecek olursak; bir işçi, beş hafta boyunca 66 saat (66x5=330 saat), altıncı hafta 20 saat, yedinci hafta 10 saat çalıştığı takdirde sekizinci haftayı çalışmadan geçirebilecektir. Böyle bir durumda işçinin haftalık ortalama çalışma süresi 45 saati geçmemiş olacaktır (330+20+10+0=360:8=45). Yani yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftalarından sonraki dönemde işçi, daha az çalıştırılmak suretiyle toplam çalışma süresi, çalışması gerekli toplam normal 45 saatlik süreyi aşmayacak şekilde denkleştirilir (Çal. Sür. Yön m. 5). Yoğunlaştırılmış çalışma şeklinde günlük 11 saatlik sınır aşılamaz, 11 saatlik çalışmadan sonra işçiye fazla çalışma da yaptırılamaz ve 11 saati aşan kısımlar denkleştirmeye tabi tutulamaz. Yoğunlaştırılmış çalışma şeklinde günlük 11 saatlik sınır aşılamaz ve 11 saatlik çalışmadan sonra işçiye fazla çalışma da yaptırılamaz ve 11 saati aşan kısımlar denkleştirmeye tabi tutulamaz. Yukarıda da değindiğimiz gibi denkleştirmenin uygulanabilmesinin ikinci şartı, işçinin onay vermesidir. Bu onayın şekli İş Kanunu nda belirtilmemesine karşın Çalışma Süreleri Yönetmeliğinin 5. maddesine göre yazılı olmalıdır. Ayrıca, bu onayın toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmesi ile de çalışılmaya başlanmadan alınacağı yönünde doktrinde hakim görüş vardır. Kanımızca, yazılı izin alınmamışsa veya toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmesinde buna ilişkin bir hüküm yoksa, denkleştirme sistemine göre çalışma, iş sözleşmesinde esaslı değişiklik teşkil eder ve bu durumda İş Kanunu nun 22. maddesi uygulama alanı bulur. Denkleştirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalışma süreleri ile denkleştirme süresi uygulamasının başlangıç ve bitiş tarihleri, işverence belirlenir ve denkleştirme sayısı ile ilgili olarak kanuni bir sınırlama mevcut olmadığından yılda birkaç kez tekrarlanarak yapılabilir. Kanunda sözü edilen iki aylık denkleştirme süresi, toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar arttırılabilmektedir (İş K. m. 63). Taraflar, anlaştıkları takdirde iki aydan az süreli denkleştirme yapabilirler. Yoğunlaştırılmış çalışmanın iş yerinde çalışan tüm işçilere uygulanması zorunlu değildir. Bu uygulamanın iş yerinde çalışan belirli bir işçi grubuna yaptırılmasında kanuni bir engel bulunmamaktadır. Ayrıca, denkleştirme döneminde yoğunlaştırılmış iş haftalarında, günlük 11 saatin aşılmaması koşuluyla 45 saati aşan çalışmalar için de fazla mesai ücreti ödeme zorunluluğu bulunmamaktadır. Kara yollarında, demir yollarında ve Deniz İş Kanunu na tabi olmayan göl ve akarsularda yapılan taşıma işlerinde, hareket halindeki araçlarda yürütülen işlerde, bu işlerin nitelikleri, dolayısıyla haftalık çalışma süresi çalışma günlerine bölünememekte ve İş Kanunu nun 63.maddesinin öngördüğü tarzda haftalık çalışma süreleri belirlenememektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Bu gibi yerlerdeki günlük çalışma süreleri, günlük kanuni çalışma süresini aşmayacak şekilde ve en çok altı aya kadar denkleştirme süresi tanınarak uygulanmasını sağlayacak yöntemler, Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde düzenlenmiştir (İş K. m. 76/1). Çalışma süresinin haftalara tam bölünemediği işlerde çalışma süresi, her iş günü 7,5 saatlik iş süresi kabul edilmek suretiyle hesap edilir. Ayrıca, yönetmelik kapsamına giren işlerde, bir çalışma dönemi içindeki haftalık iş süresi, 45 saatten az veya çok olarak belirlenebilir. Ancak kararlaştırılan çalışma dönemindeki çalışma süresinin bir iş haftasına düşen ortalama süresi, 45 saati geçemez. Yönetmeliğin 3. maddesine göre; çalışma dönemi, işin yapılmasının gerektirdiği en az iki, en çok altı aylık bir denkleştirme süresini ifade eder ve bu dönem, işveren tarafından belirlenir. Söz konusu Yönetmelikte günlük çalışma süresinin uygulanmasında, günlük iş süresinin 11 saati, gece çalışma süresinin 7,5 saati, işin niteliği itibarıyla profesyonel ve ağır vasıta ehliyeti ile taşıt kullananların günlük çalışma süresinin 9 saati geçmeyeceği ifade edilmiştir. Böylelikle iş hukukunun kamu hukuku yönü bir kez daha ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca bu tarz işlerde ara dinlenmesi, günlük dinlenme, hafta tatili, fazla çalışma gibi konular da bu yönetmelikte düzenlenmiştir. Özellik arz eden çalışmaları; gece çalışmaları, postalar hâlinde çalışma, hazırlama, tamamlama, temizleme işleri, günde 7.5 saat veya daha az çalışılması, telafi çalışması, kısa çalışma, fazla veya fazla sürelerle çalışma olarak sıralayabiliriz. Olağanüstü Hâl Kanunu nun 8/4. maddesine göre; gerekli görülen hâllerde çalışılan iş yerlerinde gündüz ve gece çalışmalarında günlük iş saatleri, işlerin niteliğine ve ihtiyaç derecesine göre artırılabilir. Hafta Tatili Kanunu, Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun, Öğle Dinlenmesi Kanunu, hükümleri kısmen veya tamamen uygulanmayabilir. Böylelikle, haftada 45 saatin üstünde hiçbir ek ödeme yapılmadan işçi çalıştırılabilmenin yolu açılmıştır. Özellik Arz Eden Çalışmalar Özellik arz eden çalışmaları; gece çalışmaları, postalar hâlinde çalışma, hazırlama, tamamlama, temizleme işleri, günde 7.5 saat veya daha az çalışılması, telafi çalışması, kısa çalışma, fazla veya fazla sürelerle çalışma olarak sıralayabiliriz. Bu çalışmalar, haftada 45 saatlik çalışma süresi, denkleştirme gibi genel kurallardan ayrı özellikler taşımaktadırlar. Bundan dolayı kitabımızda bu bölümü ayrı olarak inceleyeceğiz. Haftalık en fazla 45 saat çalışma, işçi ile bağlantılı olduğundan, iş yerlerinin 24 saat devamlı olarak çalışma imkânı söz konusudur ve bundan dolayı bu konuların genel düzenlemelerden ayrılması ve ayrı olarak incelenmesi zorunluluğunu doğurmuştur. Gece çalışmaları Gece çalışmaları, İş Kanunu nun 69. maddesinde düzenlenmiştir. İlk önce şunu söylemek gerekir ki kanuna göre çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her hâlde en fazla on bir saat süren dönemdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Fakat bu kural olmayıp bazı işlerin niteliğine ve gereğine göre yahut yurdun bazı bölgelerinin özellikleri bakımından, çalışma hayatına ilişkin "gece" başlangıcının daha geriye alınması veya yaz ve kış saatlerinin ayarlanması gibi imkânlar, kanun tarafından düzenlenmiştir. İşin kısmen gündüz kısmen gece yapılması durumu ile ilgili İş Kanunu, herhangi bir hüküm içermemesine karşın Postalar Hâlinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkındaki Yönetmelik bu konuyu düzenlemiştir. Buna göre çalışma süresinin yarısından çoğu, gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması, gece çalışması sayılır. Sürelerin eşit olması durumunda ise işçi yararına yorum ilkesi gereği, bu işin gece çalışması olduğunun kabulü gerekir. Çünkü gece çalışmalarına ilişkin hükümler genel hükümlere, oranla işçi aleyhine daha ağır koşullar içermektedir. Yukarıda da değindiğimiz gibi gece çalışmaları, genel kurallardan ayrılır. İlk olarak şunu söyleyebiliriz ki gece çalışmalarında çalışma süresi 7.5 saati geçemez. İkinci olarak, gece çalıştırılacak işçilerin sağlık durumlarının gece çalışmasına uygun olduğu, işe başlamadan önce alınacak sağlık raporu ile belgelenir (İş K. m.69/4). Gece çalıştırılan işçiler, en geç iki yılda bir defa işveren tarafından periyodik sağlık kontrolünden geçirilirler. İşçilerinin sağlık kontrollerinin masrafları, işveren tarafından karşılanır. Postası değiştirilecek işçi, kesintisiz en az 11 saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz. Gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, mümkünse gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir (İş K m.69/5). Üçüncü olarak, sanayiye ait işlerde on sekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır. Postalar hâlinde işçi çalıştırma 24 saat faaliyet gösteren bir iş yerinde postalar hâlinde(vardiyalı) çalışma, bir iş yerinde birden fazla işçi grubunun sıralı bir şekilde, bir hafta gece, bir hafta gündüz çalışması suretiyle işin yürütülmesini ifade eder. Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası, gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası, gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar, sıraya konur. Fakat kanunumuzun esnekleştirilmesi sonucu gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir (İş K. m.69/7). Ama postası değiştirilecek işçi, kesintisiz en az 11 saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz (İş K. m.69/8). Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar hâlinde işçi çalıştırılarak işletilen veya nöbetleşe işçi postaları ile yapılan işlerde, çalışma sürelerine, gece çalışmalarına, hafta tatillerine ve ara dinlenmesine ilişkin özel usul ve esaslar Postalar Hâlinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte düzenlenmektedir. Aynı zamanda, İş Kanunu nun 69.maddesi de postalar hâlinde çalışma ile ilgili hükümler içermektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Burada önemli olan nokta şudur ki her ne kadar yönetmelikte nitelikleri dolayısıyla postalar hâlinde çalışma yapılmasının zorunlu olduğu işler denilse de niteliği gereği bu işlerden olmayıp işverenin isteği doğrultusunda postalar halinde çalışılan işlerde de bu yönetmelik ve ilgili kanun maddesi uygulanır. Sadece nitelikleri gereği postalar hâlinde çalışma yapılmanın zorunlu olduğu işlerde posta sayısının, 24 saatlik süre içinde en az üç işçi postası çalıştırılacak şekilde düzenlenmesi gerekirken işin niteliğinden kaynaklanmayıp da işverenin isteği doğrultusunda bu iş yapılıyorsa, 24 saatlik süre içinde çalıştırılacak işçi postaları sayısının, her bir işçi postasının çalışma süresinin, Çalışma Süreleri Yönetmeliğindeki süreleri aşmamak üzere düzenlenmesi gerekir. Aynı şekilde, Sağlık kuralları bakımından günde 7,5 saat ya da daha az çalışılması gereken işlerde işçi postaları sayısının, her bir postanın çalışma süresinin, çalışma süreleri yönetmeliğindeki süreleri aşmamak üzere düzenlenmesi gerekir. Postalar hâlinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere, İş Kanunu nun 68. maddesindeki esaslar uyarınca ara dinlenmesi verilir. Asıl iş için belirlenmiş olan günlük çalışma sürelerine ek olarak bu sürelerin başlama saatlerinden önce veya bitme saatlerinden sonra hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerini yapacak olan işçiler, bu işlerde günde en çok iki saat daha çalıştırılabilir. Fakat hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri de dâhil olmak üzere, günlük çalışma süresi 11 saati aşamaz. Postalar hâlinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere, haftanın bir gününde 24 saatten az olmamak üzere ve nöbetleşme yolu ile hafta tatili verilmesi zorunludur. Zorunluluk olmadıkça işçilerin postaları değiştirilemez. Ancak İş Kanunu nun 69. maddesi uyarınca, gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye, işveren, olanakların elverdiği ölçüde gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir. İş Kanunu na göre sanayiye ait işlerde on sekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaklanırken yönetmelikte kapsam genişletilerek 20.00-06.00 saatleri arasındaki işçi postalarında, 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmaları yasaklamıştır. Yani sanayiden olsun veya olmasın gece postalarında çocuk ve genç işçi çalıştırılması yasaklamıştır. On sekiz yaşını doldurmuş kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılmasına ilişkin usul ve esaslar, Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelikte ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Buna göre kadın işçiler, her ne şekilde olursa olsun gece postasında 7.5 saatten fazla çalıştırılamaz (Yön. m. 5). Aynı şekilde Kadın işçiler, gebe olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar, emziren kadın işçiler ise doğum tarihinden başlamak üzere altı ay süre ile gece postalarında çalıştırılamazlar (Yön. m. 9). Kadın işçilerin, gece postalarında çalıştırılabilmeleri için, işe başlamadan önce iş yeri hekimi, iş yeri ortak sağlık birimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırasıyla en yakın Sosyal Sigortalar Kurumu, sağlık ocağı, Hükümet veya belediye doktorlarına muayene ettirilerek çalışmalarına engel bir durumun olmadığına dair sağlık raporlarının alınması şarttır. Bu işçilerin muayeneleri her altı ayda bir tekrarlanır (Yön. m. 7). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri Hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri, asıl işin başlamasından önce veya asıl iş bittikten sonra asıl işte çalışan işçilerin bir kısmı veya hepsi tarafından bu asıl işin daha düzenli ve sağlıklı yapılabilmesi için yapılan yardımcı işler olarak tanımlanabilir. Bu konu; Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliğinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Burada önemli olan nokta şudur ki hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri asıl işte çalışan işçiler tarafından değil de bu iş için ayrı tahsis edilmiş işçiler tarafından yapılırsa bu yönetmelik hükümleri değil, İş Kanunu nun genel hükümleri uygulanır. Ayrıca hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin, asıl işe ilişkin günlük çalışma sürelerinden önce veya sonra yaptırılabilmesi, teknik bir zorunluluğun bulunmasına veya bu işlerin, asıl işin yürütümü sırasında yapılmasının sağlık ve güvenlik yönünden sakıncalı olmasına bağlıdır (Yön m. 4). Asıl iş için belirlenmiş olan günlük çalışma sürelerine ek olarak bu sürelerin başlama saatlerinden önce veya bitme saatlerinden sonra hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerini yapacak olan işçiler, bu işlerde günde en çok iki saat daha çalıştırılabilir (Yön m. 5).Fakat hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri de dâhil olmak üzere, günlük çalışma süresi 11 saati aşamaz (Yön m. 12). Bu işlerin nöbetleşe yapılması esas olup aksi kararlaştırılabilir. Sağlık kuralları bakımından bazı işlerde, çalışma sürelerine ilişkin genel kuralların uygulanması bile tehlike arz ettiğinden dolayı günde en fazla 7.5 saat veya daha az çalışılması gerekir. İş yerinde yürütülen asıl işin bitmesinden sonra hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerini yapacak olan işçilerin, bu işlere başlamadan önce yarım saatten az olmamak üzere dinlenmeleri zorunludur (Yön. m. 10). Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinde çalıştırılacak işçilerin sayısı, 1-15 çalışanı bulunan iş yerlerinde 3 işçiden, 16-30 çalışanı bulunan iş yerlerinde 4 işçiden, 31-60 çalışanı bulunan iş yerlerinde 6 işçiden, 61-80 çalışanı bulunan iş yerlerinde 8 işçiden, 81-100 çalışanı bulunan iş yerlerinde 10 işçiden ve 100 den fazla çalışanı bulunan işyerlerinde ise, çalışan sayısı toplamının yüzde onundan fazla olamaz (Yön. m. 6). Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinde çalışılan her saat başı ücret, işçinin normal aldığı saat başı ücretinin yüzde elli fazlasıdır (Yön. m. 15). Günde yedi buçuk saat veya daha az çalışılması gereken işler Sağlık kuralları bakımından bazı işlerde, çalışma sürelerine ilişkin genel kuralların uygulanması bile tehlike arz ettiğinden dolayı, günde en fazla 7.5 saat veya daha az çalışılması gerekir. Bu işlerin neler olduğu, İş Kanunu nun 63/4. maddesi gereği, bakanlıkça çıkarılan Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelikte ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Yönetmelikte, bir işçinin günde ancak 7,5 saat çalıştırılabileceği işler ve 7,5 saatten az çalıştırılmanın zorunlu olduğu işler düzenlenmiştir. Örneğin; kurşun ve arsenik işlerinde çalışan bir işçi günde ancak 7,5 saat, cıva işlerinde çalışan bir işçi ise günde en çok 6 saat çalıştırılabilecektir. Bu gibi işlerde fazla çalışma yaptırılamayacağı gibi, başka bir işte çalıştırılmaları da yasaklamıştır. Telafi çalışması 1475 sayılı İş Kanunu nda telafi çalışmasına ilişkin bir hüküm olmamasına karşın çalışma sürelerine ilişkin kanuni düzenlemelere aykırı olmakla birlikte, uygulamada işverence işçiler ve/veya sendika ile anlaşmak suretiyle ya da bizzat işçilerin talebi üzerine, özellikle ulusal bayram genel tatil günlerinden önce veya sonra iş yerinin tatil edilmesi hâlinde, daha sonraki günlerde yaptırılan telafi çalışmalarının hangi hâllerde yaptırılabileceği belirtildikten sonra bu telafi çalışmasının ne kadar süre içinde ve bir günde en fazla kaç saat olabileceği hüküm altına alınabiliyorlardı. İşte yeni kanunumuz, telafi çalışmalarına bir düzen getirilmeyi amaçlamıştır. Telafi çalışmaları, günlük en çok çalışma süresini (11 saat) aşmamak koşulu ile günde üç saatten fazla olamaz. Kanunumuza göre; zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra iş yerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle iş yerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hâllerinde telafi çalışması yaptırabilir. Kanunun bu ifadesinden telafi çalışması, ancak 3 durumda yapılabilir. Birincisi, zorunlu nedenlerle işin durmasıdır. İş Kanunu nun 24/III ve 25/III. maddelerinde belirtilen bir haftalık bekleme süresi, burada uygulanmaz. Zorunlu sebeplerden iş, bir gün bile dursa dahi telafi çalışması yapılabilir. İkinci olarak, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra iş yerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle iş yerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesidir. Çalışma süresinin önemli ölçüde azalmasından bahsedilmesine karşın ne oranda olacağına dair bir hüküm kanunda bulunmamaktadır. Doktrin ise, kısmi süreli çalışmanın düzenlendiği İş Kanunu nun 13. maddesinin gerekçesinde kısmi çalışmanın normal çalışmaya göre üçte ikisinden az olması ifadesinin buraya da uygulanmasını savunarak çalışmanın en az üçte iki oranında azalması gerektiğini savunmuşlardır. Ayrıca, maddede veya, benzer nedenler gibi ifadeler kullanılarak sınırlı sayı ilkesi kabul edilmemiştir. Üçüncü olarak ise işçinin sözleşmeden veya kanundan kaynaklanan tatil günlerinin dışında izin almasıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Telafi çalışması yaptıracak işveren, bu çalışmanın İş Kanunu nun 64. maddesinde sayılan nedenlerden hangisine dayandığını açık olarak belirtmek, hangi tarihte çalışmaya başlanacağını, ilgili işçilere bildirmek zorundadır. Telafi çalışması, kaynağını oluşturan zorunlu nedenin ortadan kalkması ve iş yerinin normal çalışma dönemine başlamasını takip eden 2 ay içerisinde yaptırılır. Telafi çalışmaları, günlük en çok çalışma süresini (11 saat) aşmamak koşulu ile günde üç saatten fazla olamaz (İş K.m.64). Kanun veya sözleşmeden kaynaklanan tatil günlerinde telafi çalışması yaptırılamaz. Bu çalışmalar, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sayılmaz. Bundan dolayı da işçilerin zamlı ücret talep etme hakkı bulunmamaktadır. Fakat kanunun bu hükmü nisbi emredici olduğundan, işçi lehine olmak üzere sözleşmelerde zamlı ücret kararlaştırılabilir. Kısa çalışma Kısa çalışma ilk olarak İş Kanunu nun 65. maddesinde düzenlenmişken daha sonra 5763 sayılı kanun ile birlikte bu madde yürürlükten kaldırılarak bazı küçük değişikliklerle İşsizlik Sigortası Kanunu na ek 2. madde olarak eklenmiştir. Genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerle iş yerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak önemli ölçüde azaltılması veya işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen geçici olarak durdurulması hallerinde, işyerinde üç ayı aşmamak üzere kısa çalışma yapılabilir. Buna göre, genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerle iş yerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak önemli ölçüde azaltılması veya iş yerinde faaliyetin tamamen veya kısmen geçici olarak durdurulması hâllerinde, iş yerinde üç ayı aşmamak üzere kısa çalışma yapılabilir. Kısa Çalışma ve Kısa Çalışma Ödeneği Hakkındaki Yönetmeliğe göre genel ekonomik kriz; ulusal veya uluslararası ekonomide ortaya çıkan olayların, ülke ekonomisi ve dolayısıyla iş yerini ciddi anlamda etkileyip sarstığı durumları; Zorlayıcı sebepler ise; işverenin kendi sevk ve idaresinden kaynaklanmayan, önceden kestirilemeyen, bunun sonucu olarak bertaraf edilmesine olanak bulunmayan, dışsal etkilerden ileri gelen, geçici olarak çalışma süresinin azaltılması ve faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulması ile sonuçlanan deprem, yangın, su baskını, salgın hastalık, seferberlik ve benzeri nedenleri ifade eder. İşveren, kısa çalışma talebini, derhâl gerekçeleri ile birlikte Türkiye İş Kurumuna, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı sendikaya bir yazı ile bildirir. İş Kurumu, işverenin kısa çalışma talebini, öncelikle kurum tarafından sebep ve şekil yönünden değerlendirir ve sonra talebi Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına intikal ettirir. Bakanlıkça durum, ivedilikle incelendikten sonra rapor kuruma bildirilir. İş Kurumu sonucu işverene ve varsa taraf işçi sendikalarına ve iş yerinde yazılı olarak ilan edilmek suretiyle işçilere bildirilir. Bakanlıkça kısa çalışmanın kabulünün ardından İşsizlik Sigortası Fonundan kısa çalışma ödeneği ödenir. İşçinin kısa çalışma ödeneğine hak kazanabilmesi için; a) İşverenin kısa çalışma talebinin Bakanlıkça uygun bulunması, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
b) İşçinin kısa çalışmanın başladığı tarihte, 4447 sayılı Kanun un 50. maddesine göre çalışma süreleri ve işsizlik sigortası primi ödeme gün sayısı bakımından işsizlik ödeneğine hak kazanmış olması, c) İşverenin kısa çalışma ödeneği talebinde bulunması gerekmektedir. Zorlayıcı sebeplerle kısa çalışma yapılması halinde, kısa çalışma ödeneği ödemeleri 4857 sayılı Kanun un 24/III numaralı bendinde ve aynı Kanun un 40. maddesinde öngörülen bir haftalık süreden sonra başlar ve üç ayı aşmamak kaydıyla kısa çalışma süresi kadar ödenir. Fakat ödeneğin süresi, her hâlde hak edilen işsizlik ödeneği süresini aşamaz. Kısa çalışma ödeneği alanların işe girmesi, yaşlılık aylığı almaya başlaması, herhangi bir sebeple silahaltına alınması, herhangi bir kanundan doğan çalışma ödevi nedeniyle işinden ayrılması veya geçici iş göremezlik ödeneğinin başlaması hâlinde, kısa çalışma ödeneği kesilir. Fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar doğrultusunda haftalık 45 saati aşan çalışmalara denir. Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde ise günlük en fazla 11 saati aşan çalışmaların, İş Kanunu nun 41. maddesine tabi olduğunu belirtmiştir. Böylelikle, sadece haftada 45 saati aşan çalışmalar değil, günlük 11 saati aşan çalışmaların da fazla çalışma hükümlerine tabi olduğu yorumunu yapabiliriz. Kısa çalışma ödeneğinin miktarı, işsizlik ödeneği miktarı kadardır. Fakat iş yerindeki faaliyetin kısmen durdurulması durumunda ise çalışmadaki indirim miktarıyla orantılı ödenmelidir. Fazla Saatlerle Çalışmalar Fazla çalışma Fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar doğrultusunda haftalık 45 saati aşan çalışmalara denir. Fazla sürelerle çalışma ise, tarafların anlaşması ile sözleşmede haftada 45 saatin altında çalışma süresi belirlenmişse, belirlenen bu süre ile 45 saat arasında yapılan çalışmaları ifade eder. Örneğin; tarafların anlaşması ile haftada en fazla 35 saat çalışma yapılacağı belirlenmiş ve o hafta 48 saat çalışılmışsa, 35 saatten 45 saate kadar olan çalışmalara fazla sürelerle çalışma,45 saatten 48 saate olan çalışmalara ise fazla çalışma denir. Böyle bir ayrım yapılmasının nedeni, fazla sürelerle çalışmanın ve fazla çalışmanın farklı hükümler içermesidir. En temel farklılık, ücret konusundadır. Fazla sürelerle çalışmalarda saat başına, normal çalışma zamanında çalışanın saat başına aldığı ücretin yüzde yirmi beş artırılması suretiyle ödenmesi gerekirken fazla çalışmalarda bu oran yüzde ellidir. Tabi tarafların anlaşması sonucu bu oranlar, işçi lehine artırılabilir. Kanunumuz, haftalık azami sürenin aşılması durumunda fazla ve fazla sürelerle çalışma gündeme getirirken 1475 sayılı eski İş Kanunu muz, günlük azami çalışma sürelerinin aşılması durumunda bu uygulamaları kabul etmişti. Yani kanunumuz, haftayı ölçüt alırken eski kanunumuz günü ölçüt almıştı. Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde ise günlük en fazla 11 saati aşan çalışmaların, İş Kanunu nun 41. maddesine tabi olduğunu belirtmiştir. Böylelikle, sadece haftada 45 saati aşan çalışmalar değil, günlük 11 saati aşan çalışmaların da fazla çalışma hükümlerine tabi olduğu yorumunu yapabiliriz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
İş yerlerinde denkleştirme esasının uygulandığı hâllerde, işçinin ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmaması koşulu ile bazı hâllerde toplam 45 saati aşsa da bu çalışmalar, fazla çalışma sayılmayacaktır (İş K. m. 41/1). Ancak iki ay içinde yapılan çalışmaların ortalamasının haftalık 45 saati geçmesi hâlinde, fazla çalışma yapılmış sayılacaktır. Başka bir ifade ile iki aylık denkleştirme süresi içerisinde (8 haftax45 saat=360 saat) 360 saati aşan çalışmaya, fazla çalışma hükümleri uygulanacaktır. Fazla ve fazla sürelerle çalışma, Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Fazla Çalışma Türleri ve Koşulları Kanuni sebeplerden ve doktrin görüşlerinden dolayı fazla çalışma türlerini üçe ayırabiliriz; olağan fazla çalışma, zorunlu fazla çalışma, olağanüstü fazla çalışma. Olağan fazla çalışma Fazla çalışma, ülkenin yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi sebeplerle kanunda yazılı günlük çalışma süresinin dışında işçiye yaptırılan çalışmadır(iş K. m.41/1). Burada kanunun gibi ifadesinden yola çıkarak bu şartların sınırlı sayıda olmadığı yönünde doktrinde hakim görüş vardır. Süre ile ilgili sınırlama, İş Kanunu nun 41 ve Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 5. maddesinde Fazla çalışma sürelerinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz. denilerek çizilmiştir. Bu kanun maddesi, olağan fazla çalışmanın birinci koşulunu oluşturmaktadır. Yani olağan fazla çalışmanın sebebi, kanunda sayılan bu sebeplerden veya benzer sebeplerden kaynaklanmalıdır. Olağan fazla çalışmanın ikinci koşulu, işçinin onayının alınmasıdır (İş K. m. 41/7). Ayrıca Çalışma Süreleri Yönetmeliğine göre de işçinin her yılbaşında yazılı onayının alınması gerektiği vurgulanmıştır (Yön. m. 9/1 ve 2). Yönetmeliğin bu hükmünden yola çıkarak daha önce de iş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleri ile alınan izinler, ancak 1 yıl geçerli olup 1 yıl sonra işçilerin tekrar yazılı izinlerinin alınması gerektiği kanısındayız. İşveren tarafından usulüne uygun olarak alınan izinden sonra artık işçinin haklı bir sebebi yoksa, o yıl içinde yapılacak olan fazla çalışmalardan kaçınamaz. Aksi hâlde, işveren için işçinin iş sözleşmesini haklı nedenle fesih hâli söz konusu olur (İş K. m. 25/II- h). Fazla çalışma kararını, işveren, yönetim hakkına dayanarak verir. İşçi tarafından böyle bir talep olmaksızın kendiliğinden yapılan çalışmaları fazla çalışma olarak adlandıramayız. Yani işçinin fazla çalışmaya onay vermesinin yanında, işveren tarafından da böyle bir talebin yapılması gerekmektedir. Aynı şekilde, işçinin böyle bir çalışmasından haberdar olan işverenin sesini çıkarmaması da zımni kabuldür. Olağan fazla çalışma ile ilgili sınırlamalar Süre ile ilgili sınırlama, İş Kanunu nun 41 ve Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 5. maddesinde Fazla çalışma sürelerinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
olamaz. denilerek çizilmiştir. Tabi bu süreler, işçinin şahsına ilişkin olup iş yerinin algılanmaması gerekir. Yani bu süre, her bir işçi için ayrı ayrı ele alınacaktır. İş Kanunu nda işçinin yıllık fazla çalışma süresi öngörülmüş ise de günlük fazla çalışma süresiyle ilgili bir sınırlama getirilmemiştir. Bununla birlikte işçiye günde 11 saatin üzerinde çalışma yaptırılamayacaktır. Denkleştirme dönemi sonunda da işçiler, haftalık ortalama 45 saat veya daha az çalışmış olsalar dahi eğer günlük azami 11 saat çalışma süresi aşmışlarsa, aştıkları saat kadar fazla çalışma ücretine hak kazanırlar ve ayrıca bu süreler de iki yüz yetmiş saatin hesabında dikkate alınır. İkinci sınırlama, fazla çalışma yapılamayacak işler başlığı altında Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 7. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; a) İş Kanunu nun 63/son maddesi uyarınca sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde, b) Aynı Kanun un 69/1. maddesindeki tanıma göre, gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde (Şu kadar ki gündüz işi sayılan çalışmalara ek olarak bu yönetmelikte öngörülen fazla çalışmalar gece döneminde yapılabilir), c) Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında fazla çalışma yapılamaz. Yönetmeliğin 8. maddesinde ise çalışacak işçiler bakımından bir sınırlama getirilmiştir; a) 18 yaşını doldurmamış işçiler, Her bir fazla saat çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. b) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği iş yeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı Hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler, c) İş Kanunu nun 88. maddesinde öngörülen yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler, d) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler fazla çalışma yapamazlar. Fazla çalışma karşılığı 4857 sayılı Kanunla, fazla çalışma ücreti konusunda bir değişiklik yapılmamış ve her bir fazla saat çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödeneceği kuralı aynen korunmuştur. Bu hüküm nispi emredici olduğundan, iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmeleriyle bu oran işçi lehine artırılabilir. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler, yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır. Parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde, fazla çalışma süresince işçinin ürettiği parça veya iş tutarının hesaplanmasında zorluk çekilmeyen hâllerde, her bir fazla saat içinde yapılan parçayı veya iş tutarını Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanır. Bu usulün uygulanmasında zorluk çekilen hâllerde, parça başına veya yapılan iş tutarına ait ödeme döneminde meydana getirilen parça veya iş tutarları, o dönem içinde çalışılmış olan normal ve fazla çalışma saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı bulunur. Bu yolla bulunan bir saatlik parça veya iş tutarına düşecek bir saatlik normal ücretin, yüzde elli fazlası fazla çalışma ücretidir. Yüzde usulünün uygulandığı iş yerlerinde fazla çalışma ücreti, Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmelik hükümlerine göre ödenir. Buna göre iş yerinde çalışan her işçi, toplanan yüzdelerden, fiilen çalıştığı gün sayısına ve elde ettiği puana göre yararlanır. Fazla çalışma yapan ve fazla sürelerle çalışan işçilerin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma saatlerine ait puanları, normal çalışma puanlarına eklenir. Yüzdelerden ödenen fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark, işveren tarafından ödenir (Yön. m. 5). İşçinin fazla çalışma karşılığında hak ettiği ücretin hesabında temel alınan ücret, işçinin fazla çalışma dönemindeki çıplak ücretidir. Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi, tanık dinletilmesi de dâhil iddiasını her türlü delille ispat edilebilir. Fakat tanık beyanları arasında çelişkiler bulunuyorsa mahkeme, sadece tanık beyanlarına dayanarak hüküm kurmamalı; bilirkişi incelemesi ve keşif yapılmalıdır. Fazla çalışma ücretinin ödendiği, işveren tarafından işçinin imzasını taşıyan ücret bordroları ile de ispatlanabilir. Serbest zamanın miktarı ise fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikadır. Ücret bordrosunda fazla çalışma ile ilgili bir ödeme bilgisi yoksa veya işçi bordroyu ön koşulsuz imza etmişse bu durumlar işçi aleyhine delil teşkil etmez. Ücret bordrolarının imzalanması, daha fazla çalışma iddiası ve ücreti konusunda Yargıtay Hukuk Genel Kurulunun bir konuya temel teşkil eder. Buna göre, bordrolarda fazla çalışmaya ilişkin sütun bulunup da bu sütunun boş bırakılmış olması, işçinin fazla çalışma yapmadığının bir delili olarak kabul edilemez ve böyle bir bordronun işçi tarafından ihtirazi kayıt konulmadan imzalanmış bulunması da bu haktan feragat edildiği anlamında yorumlanamaz. Buna karşılık aynı bordroda fazla çalışma olmadığı açıkça yazılı olan veya bir kısım işçilerin fazla çalışma ücretine hak kazandıkları yazılı bulunan durumlarda, fazla çalışma yaptığı hâlde, kendisi için bir tahakkuk yapılmadığını ya da eksik yapıldığını belirten işçi, bordroyu imzalarken bu yönde bir ihtirazi kayıt ileri sürmek zorundadır, aksi hâlde, böyle bir şart ileri sürmeden bordroyu imzalaması hâlinde, bunun aksini yazılı delil ile ispatlamak zorunda olup bu haktan feragat anlamına gelmez. İşveren veya vekili, işçinin fazla çalışmalara ilişkin ücretini ödemez veya fazla çalışma karşılığı hak ettiği serbest zaman hakkını 6 ay içinde kullandırmaz veya işçinin onayını almazsa, İş Kanunu nun 102/c maddesi uyarınca para cezası ile cezalandırılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Fazla çalışma ücreti, fazla çalışmanın yapıldığı tarihten itibaren beş yıl geçtikten sonra zaman aşımına uğrar. İş sözleşmesi devam ederken de fazla mesai ücreti, dava yoluyla işverenden istenebilir. Normal iş süresi içinde günün belirli saatlerinde çalışmanın farkı, ücrete tabi olacağı taraflarca kararlaştırılabilir. Çalışma süresi normal çalışma süresini aşmıyorsa bunu fazla çalışma olarak kabul edemeyiz. Kural olan, işçinin fazla çalışma karşılığı ücret almasıdır. Fakat kanun, ücret yerine işçinin işverenden serbest zaman talep etme hakkını da tanımıştır. Önemli olan şudur ki işçi, böyle bir talebini işverene yazılı olarak bildirmelidir. Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 5. maddesi bunu açıkça dile getirmiştir. Serbest zamanın miktarı ise fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikadır. İşçi, bu talebini fazla çalışma yaptığı tarihten itibaren 6 ay içinde kullanmak zorundadır. Aksi hâlde, sadece ücret talep edebilir. İşçi işverenin işin veya iş yerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Fakat işveren, işçiye bu kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandıramaz (Yön m. 6). Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda ise; denkleştirme esasları içinde ortalama haftalık çalışma süresini aşan, fakat 45 saatlik kanuni haftalık çalışma süresinin altında kalan süreler, fazla süreli çalışma olarak kabul edilmiştir. İşverenin, işçinin 6 ay içindeki yazılı talebine rağmen izini kullandırmaması durumunda, bu hakkı ortadan kalkmaz. Aynı şekilde işçi, izin hakkını kullanamadan işveren ile arasındaki sözleşme sona ererse, işçinin sadece zamlı ücret istemesi gerekmektedir. Zorunlu nedenlerle fazla çalışma İş yerinde ortaya çıkan bir arıza ve makineler ya da araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, iş yerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Olağan fazla çalışmadan farklı olarak, zorunlu fazla çalışmalarda işçinin onayı aranmaz. Fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur. Böyle bir durumda yapılan fazla çalışmalar için, haftalık ortalama iş süresi aşıldığı takdirde zamlı ücret söz konusu olacaktır. Ücretin miktarı olağan fazla çalışmadaki gibi 45 saati aşan her saat için, işçinin normal saat başı ücretinin %50 fazlasıdır. Ancak işçinin sağlığının fazla çalışmaya elverişli olmaması hâlinde, işçinin zorunlu sebeplerle de olsa, fazla çalışma yapması istenemez. Haklı sebep olmaksızın zorunlu sebeple fazla çalışmaya katılmaktan kaçınan işçi, sadakat borcuna aykırı davranmış olur ve işveren bu işçinin iş sözleşmesini bildirimsiz fesih yoluyla sonlandırabilir. Olağan fazla çalışmanın aksine, zorunlu sebeple fazla çalışmanın süresi kanunda özel olarak düzenlenmemiştir (İş K. m.42/1). Fakat makine, alet ve edevatın arızasının giderilmesi veya zorlayıcı sebeplerin ortadan kalkması ve iş Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
yerinin normal düzenine dönmesi hâlinde, zorunlu sebeplerle fazla çalışmaya devam edilemez. Olağanüstü sebeple fazla çalışma Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan iş yerlerinde, fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu, günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir (İş K. m. 43). Anayasanın 119. maddesi gereğince, doğal afet ve ağır ekonomik bunalım sebebiyle olağanüstü hâl ilanı ile Anayasanın 120. maddesi gereğince, şiddet olaylarının yaygınlaşması ve kamu düzeninin ciddi şekilde bozulması sebebiyle olağanüstü sebeplerle fazla mesai yaptırılabileceği kabul edilmiştir. Bu tür fazla çalışmanın yaptırılabilmesi için, Bakanlar Kurulu tarafından karar verilmesi gerekmektekidir. Olağanüstü fazla çalışmalardaki ücret hakkındaki hükümler, zorunlu nedenlerle fazla çalışmadaki hükümler ile aynıdır. Fazla Sürelerle Çalışma Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda ise; denkleştirme esasları içinde ortalama haftalık çalışma süresini aşan, fakat 45 saatlik kanuni haftalık çalışma süresinin altında kalan süreler, fazla süreli çalışma olarak kabul edilmiştir (İş K. m. 41/3). Bundan dolayı, 45 saatin altında belirlenen ortalama haftalık çalışma süreleri üzerindeki bu tür çalışmalar, fazla süreli, çalışma olarak değerlendirilmiştir. Örneğin; bir iş yerinde haftalık çalışma süresi sözleşme ile 40 saat olarak belirlenmiş ise, o hafta 48 saat çalışan bir işçi için 45 saate kadar olan çalışması (beş saat) fazla süreli çalışma, 45 ile 48 saat arasındaki çalışması ise fazla çalışma olarak kabul edilecektir (İş K. m. 41/3). Fazla süreli çalışmaların nedenleri de fazla çalışmalar gibi olağan, zorunlu ve olağanüstü nedenlere dayanabilir. Zorunlu ve olağanüstü nedenlere dayanmayan fazla süreli çalışmalarda, işçinin onayının alınması şarttır. Fazla çalışmanın azami miktarı, 270 saat olarak belirlenirken fazla süreli çalışmalar için kanunda böyle bir düzenleme mevcut değildir. Fazla Süreli Çalışma Karşılığı Fazla süreli çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesi ile ödeneceği kabul edilmiştir (İş K. m. 41/3). Fazla çalışmanın ücret ile ilgili diğer hükümleri burada da geçerlidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Ödev Tartışma Çalışma Süreleri Fazla çalışma ve fazla süreli çalışma kavramları hakkında bilgi veriniz. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. İş Kanunu'muzda çalışma sürelerinin denkleştirilmesi kurumunun düzenlenmesindeki amaç ne olabilir? Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
Özet Çalışma Süreleri İş süresi, işçinin çalıştırıldığı, işte geçirdiği süredir (Yön. md 3). Normal çalışma süresi, haftada en fazla 45 saattir. Bu süre, aksi kararlaştırılmamışsa, iş yerinde haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünür. Taraflar, sözleşmeler veya İşyeri İç Yönetmeliği niteliğindeki düzenlemeler ile haftalık çalışma süresini aşmamak kaydıyla günlük çalışma süresini her gün için farklı şekillerde kararlaştırabilirler. Bu durumda haftanın çalışılan günlerinde yapılan çalışma saatlerinin toplamının miktarı, azami süre olan haftada 45 saati aşamaz. Yoğunlaştırılmış iş haftası ve denkleştirme süreleriyle çalışma ise, işçi ve işveren tarafının karşılıklı anlaşmaları ve günde 11 saati aşmamaları şartıyla bazı haftalarda 45 saatin üstünde ve bazı haftalarda 45 saatin altında çalışma yaparak iki aylık çalışma süresinin ortalamanın 45 saati bulmasıdır. Gece çalışmaları, İş Kanunu'nun 69. maddesinde düzenlenmiştir. İlk önce şunu söylemek gerekir ki kanuna göre çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her hâlde en fazla on bir saat süren dönemdir. Gece çalışmaları, 7, 5 saatten fazla olmaz. Postası değiştirilecek işçi, kesintisiz en az 11 saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz. Sağlık kuralları bakımından bazı işlerde, çalışma sürelerine ilişkin genel kuralların uygulanması bile tehlike arz ettiğinden dolayı, günde en fazla 7.5 saat veya daha az çalışılması gerekir. Hazırlama, tamamlama temizleme işleri ise 11 saat aşmamak koşuluyla günde en fazla 2 saat yapılabilir. Telafi çalışması, günde 11 saati aşmamak kaydıyla 3 saat yapılabilir. Genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerle iş yerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak önemli ölçüde azaltılması veya iş yerinde faaliyetin tamamen veya kısmen geçici olarak durdurulması hâllerinde, iş yerinde üç ayı aşmamak üzere kısa çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar doğrultusunda haftalık 45 saati aşan çalışmalara denir.her bir fazla saat çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda ise; denkleştirme esasları içinde ortalama haftalık çalışma süresini aşan, fakat 45 saatlik kanuni haftalık çalışma süresinin altında kalan süreler, fazla süreli çalışma olarak kabul edilmiştir.her bir fazla süreli çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesi suretiyle ödenir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20