KÜTAHYA Ege Bölgesinin Ýç Batý Anadolu bölümünde, Yukarý Sakarya ve Güney Marmara bölümlerinin kavþaðýnda yer alan Kütahya, kuzeyden ve kuzeybatýdan Bursa, kuzeydoðudan Bilecik, doðudan Eskiþehir, güneydoðudan Afyonkarahisar, güneyden Uþak, güneybatýdan Manisa, batýdan ise Balýkesir illeri ile çevrilidir. Yüzölçümü 11.977 km² olan ilin 2008 yýlý adres kayýt sistemine göre nüfusu 565.884 dür. Ýlin 512 köyü, 59 beldesi vardýr. Deniz seviyesinden yüksekliði 969 m. olan il topraklarý, Ýç Anadolu çanaðý ile Ege ovalarý arasýnda, kuzeybatýgüneydoðu doðrultulu dað dizileriyle, ortalama 1200 m. yükseltili bir eþik durumundadýr. Türkmen, Murat, Þaphane, Eðrigöz daðlarý Akdað ile Örencik, Simav, Tavþanlý ve Altýntaþ ovalarý bölgenin yüzey þekillerini oluþturur. Enne, Söðüt, Kayaboðazý ve Porsuk baraj gölleri ile Marmara'ya dökülen Adýrnaz ve Ege'ye ulaþan Gediz ýrmaðý ilin topraklarýný sular. Porsuk Irmaðýnýn kollarýndan Felent Çayýnýn suladýðý alüvyonlu bir ovanýn güneybatý kenarýyla, Yellice Daðýnýn yamaçlarý arasýnda yerleþen merkez ilçeden baþka ilin 12 ilçesi vardýr. Bu Ýlçeler; Altýntaþ, Aslanapa, Çavdarhisar, Domaniç, Dumlupýnar, Emet, Gediz, Hisarcýk, Pazarlar, Simav, Þaphane ve Tavþanlý dýr. 1

DÜNDEN BUGÜNE KÜTAHYA TARÝHÝ Kentin topraklarýnda Geç Miyosen dönemden itibaren Neolitik, Kalkolitik, Eski Tunç, Hitit, Frig, Hellenistik, Roma, Bizans, Selçuklu, Germiyan, Osmanlý ve ilelebet yaþayacak olan Türkiye Cumhuriyetine kadar zengin bir kültür mirasý vardýr. Ýlin yedi bin yýl öncesine uzanan tarihi bir geçmiþi bulunmaktadýr. Antik kaynaklar ünlü masalcý Ezop un doðduðu yer olarak Kütahya yý gösterir. O çaðlarda Kütahya nýn adýnýn KOTIAEION olduðu sikkelerden bilinmektedir. Kütahya topraklarýna yerleþen en eski halk ise Friglerdir. M.Ö.12.yüzyýlýn sonlarýnda Anadolu ya göç eden Frigler, Hititleri ortadan kaldýrarak bölgeye hakim oldular. M.Ö.676 da Kimmerler, Frigya kralý III..Midas ý bozguna uðratarak Kütahya ve çevresine egemen oldular. Alyattes in Lidya kralý olduðu dönemde Kimmer egemenliðini yýkan Lidya lýlar yönetimi ele aldýlar. M.Ö. 546 da Anadolu yu istila eden Persler Lidya ordusunu yenilgiye uðrattýlar. M.Ö.334 de Biga Çayý civarýnda Makedonyalý Büyük.Ýskender, Persleri yenerek bölgede üstünlük kurdu. Büyük Ýskender in M.Ö.324 de ölümüyle Kütahya ve çevresi komutanlarýndan Antigonas a geçti. M.Ö.133 de ise Roma egemenliði altýna girdi. Bizans döneminde piskoposluk merkezi olarak önemini koruyan Kütahya daha sonra Anadolu 2

Selçuklularýnýn hâkimiyetine girdi. 1078 yýlýnda Anadolu Selçuklu Devletini kuran Kutalmýþoðlu Süleyman Þah, Kütahya yý da ele geçirdi. 1097 yýlýnda Haçlýlarýn saldýrýsýna uðrayan Kütahya, kýsa süren bir iþgal döneminden sonra 1233 yýlýnda yeniden Türk hâkimiyetine girdi. Selçuklu dönemi eserleri arasýnda, Kütahya merkezinde Hýdýrlýk Mescidi, Yoncalý Hamamý ve Camii, Balýklý Camii ve tekkesi olarak bilinen Medresesi sayýlabilir. 1277 yýlýnda Anadolu Selçuklu Devletinin daðýlmasýyla birlikte bu topraklar Germiyanoðlu beylerinin payýna düþtü. Germiyanoðullarý eserleri arasýnda en meþhurlarý II.Yakup Bey Ýmaret Külliyesi, Umur bin Savcý Medresesi ile Ýshak Fakih Camii ve Medresesidir. Son Germiyan Beyi II. Yakup un kýz kardeþi Devlet Hatun un Osmanlý Padiþahý Yýldýrým Beyazýt ile evlenmesi neticesinde akrabalýk baðý kurulmuþ, II.Yakup un 1429 yýlýnda ölümünden önce vasiyetiyle Osmanlý topraklarýna katýlmýþ olan Kütahya, 130 yýl Germiyan Beyliðinin baþkenti 400 yýl Anadolu Beylerbeyliðinin merkezi olmuþtur. 1850-1851 yýllarý arasýnda Macar baðýmsýzlýk hareketinin milli kahramanlarýndan Lajos Kossuth ilimizde konuk edilmiþtir. 1867 yýlýndan itibaren Hüdavendigar vilayetine baðlý bir sancak merkezi olan Kütahya, II. Meþrutiyet ten sonra baðýmsýz bir 3

sancak olmuþtur. I. Dünya savaþýndan sonra,17 Temmuz 1921 tarihinde Yunan iþgaline uðrayan Kütahya, Türk Ordularýnýn 26 Aðustos 1922 tarihinde baþlattýðý Büyük Taarruzla makus talihini yenmiþ ve 30 Aðustos 1922 tarihinde Baþkomutan Meydan Muharebesinin kazanýlmasýyla sonsuza dek yaþayacak olan Türkiye Cumhuriyetinin temellerinin atýldýðý bir il olmuþtur. Büyük Önder Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Ey yükselen yeni nesil! Ýstikbal sizsiniz Cumhuriyeti biz tesis ettik. Onu ila ve idame edecek sizsiniz veciz sözünü Zafertepeçalköy de, Ordular Ýlk Hedefiniz Akdeniz dir.ýleri!.. komutunu Dumlupýnar da vermiþtir. Baþkomutan Meydan Muharebesinin sevk ve idare edildiði yer, bugün Altýntaþ Ýlçesine baðlý, Zafertepeçalköy merkezindedir. 4

TARÝHÝ VE KÜLTÜREL DEÐERLERÝ Kütahya Müzeleri Arkeoloji Müzesi Ýl Merkezinde, Börekçiler Mahallesi Ulu Camii bitiþiðinde Umur bin Savcý Medresesi olarak bilinen yapýdýr. Medrese binasý 1314 yýlýnda Germiyan Beylerinden Umur bin Savcý tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Vacidiye Medresesi olarak da anýlýr. Kesme taþtan inþa edilen yapýnýn giriþi Selçuklu sanatýnýn özelliklerini yansýtmaktadýr. Kapýlarý kubbeli, orta mekâna açýlan dokuz küçük odasý vardýr. Müzede yer alan vitrinlerde Geç Miyosen döneminden itibaren Paleolitik, Kalkolitik, Eski Tunç, Hitit, Frig, Helenistik, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlý dönemlerine ait eserler sergilenmektedir. Arkeoloji Müzesindeki en önemli eserlerden biri de, Amazonlar Lahdi'dir. Çavdarhisar-Aizanoi'de yapýlan kurtarma kazýsýnda bulunan lahit, yüksek kabartma tekniði ile yapýlmýþtýr. Lahdin yan yüzlerinde Greklerle Amazonlar arasýndaki savaþlarý betimleyen yüksek kabartmalar vardýr. Dünyada bulunan sayýlý Amazon Lahitleri içinde en saðlam durumda olanlarýndandýr. Müze 1965 yýlýnda ziyarete açýlmýþtýr. 5

6

Çini Müzesi Ýl Merkezinde, Paþamsultan Mahallesi Ulu Camii yanýnda yer alan müze, Türkiye ve dünyadaki tek çini müzesidir. Germiyan Beyi II. Yakup Çelebi (1387-1429) tarafýndan 1411 yýlýnda yaptýrýlan imaret, medrese, mescit, kütüphane ve hamamdan oluþan külliyenin imaret ve türbe bölümü, Kültür ve Turizm Bakanlýðýnca çini müzesi olarak restore edilip, 1999 yýlýnda ziyarete açýlmýþtýr. Kubbeli ve þadýrvan orta mekâna, üç yönde kubbeli eyvan ile iki oda açýlmaktadýr. Türbe bölümünde II. Yakup Bey in çinili sandukasý bulunmaktadýr. Yýkýlan Medresenin vakýf kitabesi, müzenin giriþ kapýsýnýn solunda yer alýr. Müzedeki vitrinlerde, 14.y.y. dan günümüze kadar Kütahya ve Ýznik'te üretilen çini mimari elemanlar, çini kitabeler, çini vazo, tabak, pano ve çiniden yapýlma ev gereçleri kronolojik bir sýrayla sergilenmektedir. Müzenin giriþinde, son Germiyan beyi II. Yakup Çelebiye ait Osmanlý Türkçesiyle yazýlmýþ dünyanýn en büyük ikinci taþ kitabesi bulunmaktadýr. Gök Þadýrvan olarak da bilinen müzede 13 Temmuz 1766 yýlýnda fincancý ustalarý ile kalfalar arasýnda imzalanan tarihteki Ýlk Toplu Ýþ Sözleþmesi nin metinlerini görmek mümkündür. 7

Lajos Kossuth Müzesi Ýl Merkezinde, Börekçiler Mahallesi Macar Sokakta bulunan 18.y.y.Türk evidir. Halk arasýnda Macar Evi olarak ta bilinir. Macar özgürlük savaþýnýn önderlerinden Lajos Kossuth (1802-1894), ailesi ve 56 kiþilik mülteci grubuyla birlikte 1850-1851 yýllarý arasýnda Kütahya da misafir edilmiþ ve Macaristan Anayasa Tasarýsýný bu evde hazýrlamýþtýr. Bahçe içinde yer alan iki katlý ve yedi odasý olan ahþap ev, Kültür ve Turizm Bakanlýðýnca restore edilmiþ, Lajos Kossuth anýsýna müze olarak düzenlenerek 19 Eylül 1982 tarihinde ziyarete açýlmýþtýr. Müzede Lajos Kossuth a ait eþyalar ile klasik Türk evine ait etnografik kültür varlýklarý sergilenmektedir. 8

9

Anadolu Kültür Sanat ve Arkeoloji Müzesi Ýl Merkezinde, Kütahya Hava Er Eðitim Tugay Komutanlýðý bünyesinde Kültür ve Turizm Bakanlýðýndan alýnan izinle kurulmuþ olup özel müze statüsündedir. Tugay ana giriþi yakýnýndadýr. Eski uçak hangarýnýn düzenlenmesiyle oluþturulmuþtur. Müzede Kütahya Müzesinin taþ eserleri ile Müzenin kendisine ait arkeolojik eserleri, sikkeleri, çinileri ve Kütahyalý sanatçýlarýn yaðlý boya tablolarý sergilenmektedir. Müze 2005 yýlýnda ziyarete açýlmýþtýr 10

Jeoloji Müzesi Ýl Merkezinde, Börekçiler Mahallesi, Kapan çayý kenarýnda, bugün ayný adý taþýyan Celal Efendi Mescidi nin (Þengül Camii) önünde bulunan tescilli tarihi bir yapý olan Þengül Hamamý 16 y.y. dan kalmadýr... Kütahya lý seyyah, ilim adamý, yazar ve halk bilimci Evliya Çelebi (1671-1672) yýllarýnda Kütahya yý ziyaretinde hamamlar arasýnda bu hamamý da saymaktadýr. Restorasyondan sonra, bu tarihi mekân, yerel ve ulusal ölçekte yeraltý zenginliklerinin tanýtýlmasý ve sergilenmesi amacýyla Kültür ve Turizm Bakanlýðýndan alýnan izinle Jeoloji Müzesi olarak 25.04.2008 tarihinde ziyarete açýlmýþ olup, Kütahya Belediyesine baðlý özel müze statüsündedir. Kütahya yeraltý ve yerüstü kaynaklarý bakýmýndan son derece zengin bir ildir. Dünyada bulunan 90 çeþit madenin 57 si Türkiye de, bunun 35 i de ilimiz sýnýrlarý içinde bulunmaktadýr. Maden ruhsat sayýsýnýn en çok olduðu il olan Kütahya; Türkiye bor rezervlerinin %50 sini, linyit rezervlerinin %7,6 sýný ve seramik hammaddelerinin (feldspat, kuvars, kaolin gibi) çeþit ve rezerv olarak çok önemli bir miktarýný karþýlamasý; manyezit gibi refrakter hammaddesinin de günümüzde üretildiði yegâne yer olmasý bakýmýndan maden sanayisinde önemli bir yer iþgal etmektedir. Kütahya, bu maden kaynaklarýna ilave olarak termal ve jeotermal kaynaklarýyla da çok zengindir. Müzede, Eti Bor A.Þ, Eti Gümüþ A.Þ, T.K.Ý Seyitömer Kömür Ýþletmesi (SLÝ), Tunçbilek Linyit Ýþletmeleri (GLÝ), Yýldýz Entegre (Azot), Kütahya Manyezit (Kümaþ), Kütahya Belediyesi El Sanatlarý Üretim Merkezinde (Kestaþ) üretilen süs taþlarý, Kütahya Porselenin üretim aþamalarý ve Þaphane de üretilen þap ürünlerini görmek mümkündür. 11

Dumlupýnar Kurtuluþ Savaþý Müzesi Kurtuluþ Savaþýmýzýn cereyan ettiði topraklar üzerinde kurulan ve bu savaþýn anýsýna yaptýrýlan müze, Kültür ve Turizm Bakanlýðýndan alýnan bir izinle 30 Aðustos 1997 tarihinde ziyarete açýlmýþtýr. Çevre ve Orman Bakanlýðýna baðlý özel müze statüsündedir. Müzede Kurtuluþ Savaþýna ait çeþitli silahlar, kýlýçlar, fotoðraflar, belgeler, araç ve gereçler sergilenmektedir. 12

Tavþanlý Belediye Müzesi Kültür ve Turizm Bakanlýðýnýn izni ile 22.02.1989 tarihinde ziyarete açýlmýþ olup, Tavþanlý Belediyesine baðlý özel müze statüsündedir. Eski Belediye Binasý olarak kullanýlan tescilli sivil mimarlýk örneði konaðýn ikinci katýnda hizmet vermektedir. Yöreye ait etnografik ve arkeolojik kültür ve tabiat varlýklarý sergilenmektedir. Aizanoi Antik Kenti Çavdarhisar Ýlçe merkezinde olup, Kütahya ya 60 km uzaklýktadýr. Penkalas (Kocaçay) Irmaðýnýn yukarý kesiminde tanrýça Meter Steunene nin kutsal maðarasý civarýnda yaþayan Frigyalýlarýn öncülü olarak antik kaynaklarda geçen Azan adlý mitoloji kahramanýnýn su perisi Erato ile efsanevi kral Arkas'ýn birleþmesinden Aýzanoi þehrinin ortaya çýktýðý sanýlmaktadýr. Aýzanoý kenti, antik Frigya'ya baðlý olarak yaþayan Aizanitis lerin ana yerleþim merkeziydi. Kentin yüksek platosu üzerinde bulunan Zeus tapýnaðýnýn çevresinde yapýlan kazýlarda, M.Ö. 3 bin yýllarýna ait yerleþim izlerinin ortaya çýktýðý görülmüþtür. Helenistik dönemde bu bölge deðiþimli olarak Bergama ya ve Bithynia ya baðlý iken M.Ö. 13

133 de Roma egemenliðine girmiþtir. Roma imparatorluk döneminde tahýl ekimi, þarap ve yün üretimi sayesinde zenginleþmiþ ve ünü bölge sýnýrlarýný aþmýþ olan Aýzanoý de kesin kentleþme bulgularýna ancak M.Ö.I.y.y. sonlarýna doðru rastlanmaktadýr. Yine ilk sikkelerin bu dönemde basýldýðý bilinmektedir. Aýzanoý antik kenti en parlak dönemini M.S.2 y.y. da yaþamýþ, büyük imar faaliyetleri görmüþ ve bu dönemde bir çok yapý inþa edilmiþtir. Erken Bizans döneminde piskoposluk merkezi iken,7.y.y.dan itibaren bu önemini yitirmiþtir. Tapýnak düzlüðü Orta Çaðda bir hisara dönüþtürülmüþtür. Selçuklular döneminde Çavdar Tatarlarý tarafýndan üs olarak kullanýlmasýndan dolayý (13.y.y.) buraya Çavdarhisar adý verilmiþtir. Aýzanoý 1824 yýlýnda Avrupalý gezginlerce yeniden keþfedilmiþ,1830-1840 lý yýllarda incelenmiþ ve tanýmlanmýþtýr. 1926 yýlýnda M. Schede ve D. Krencker baþkanlýðýnda Alman Arkeoloji Enstitüsünce ilk kazýlar yapýlmýþtýr. Ara verilen kazý çalýþmalarýna 1970 yýlýndan bu yana her yýl sistematik olarak devam edilmektedir. Roma döneminde Antik kentte yaklaþýk 80.000 kiþinin yaþadýðý tahmin edilmektedir. Kalýntýlar arasýnda Anadolu daki en iyi korunmuþ Zeus Tapýnaðý, 15.000 kiþi kapasiteli tiyatro ve tiyatroya bitiþik nizamda yapýlmýþ 13.500 kiþilik stadyum, iki 14

hamam, dünyanýn ilk ticaret borsa binasý, sütunlu cadde, Kocaçay üzerinde ikisi ayakta kalmýþ beþ köprü, iki agora, gymnasium, Meter Steunene kutsal alaný, nekropoller, antik bir bent, suyollarý, kapý yapýlarý bulunmaktadýr. Aýzanoý antik kenti Efes, Bergama, Side gibi kentlerle çaðdaþtýr. Zeus Tapýnaðý: Irmaðýn batý kýyýsýna 200 m. uzaklýkta, etrafý sütunlu galerilerle çevrili 130,5x112 m. boyutlarýndaki alanýn ortasýnda, bir podyum üzerine kuruludur. 8X15 ölçülerinde 120 adet Ýon ve 4 adet Korinti üslubunda sütunlarla dipteras planlý olarak inþa edilmiþtir. Frig tanrýçasý Meter Steunene'ye adanmýþ olan yer altý cellasýna inen ve çatýya ulaþan bir merdiveni bulunmaktadýr. Anadolu'daki en iyi koruna gelmiþ Ýon düzenindeki tapýnaklardan biri olan yapýnýn bezemelerinden özellikle akroterleri ilgi çekicidir. Batý alýnlýðýnda orta akroter akant dallarý ve yapraklarý arasýnda tanrýça Kybele'nin büstüyle bezenmiþtir. Doðu alýnlýk akroterindeyse Zeus büstü bulunmaktadýr. Dor sütunlu avlusu ve agorasýyla M.S. 117-138 yýllarý arasýnda yapýlmýþ tapýnaðýn ön galeri duvarlarýnda; imparotor Hadrian'i ve Aýzanoý için önemli hizmetler görmüþ Apuleius'u öven yazýtlar yer almaktadýr. Tiyatro: Zeus tapýnaðýnýn kuzeydoðusunda, stadiumla ayný doðrultuda iki katlý olarak inþa edilen tiyatro, 15.000 izleyici kapasitelidir. Sahne çapý 56 m. olan yapýnýn duvarlarýndaki yazýtlardan, Zeus tapýnaðý ve 4 numaralý Roma köprüsünde adý geçen 15

Apileius'un bu kompleksin yapýmýnda da rol oynadýðý anlaþýlmaktadýr. Stadium: Tiyatroya bitiþik 220x50 m. ölçülerindeki yapýnýn inþasý M.S. 160' larda baþlamýþ M.S.250' lere kadar sürmüþtür. 13.500 kiþilik stadiumun batý yönünde geniþçe bir kapýsý, giriþte de sporcularýn kazandýðý madalyalarýn bulunduðu Þeref Köþesi yer almaktadýr. Stadium ile tiyatroyu ayýran mermer kaplý duvarýn her iki yüzü av sahnesi betimlemeleriyle süslüdür. Irmaðýn doðu yakasýnda; 16 sütunlu yuvarlak bir yapý ve kent idarecilerine ait anýt mezarlar ve nekropol alaný yer almaktadýr. Borsa Binasý: M.S. 2. yy.ýn ikinci yarýsýnda tahýl pazarý olarak kullanýlan yuvarlak yapýnýn (macellum) duvarlarýnda; imparatorluk pazarlarýnda satýlan tüm mallarýn fiyat listeleri, M.S. 301 yýlýnda Ýmparator Diocletian'ýn enflasyonla mücadele için yaptýðý ücret tespitlerini gösteren yazýtlar yer almaktadýr. Bunlar arasýnda kuvvetli bir köle iki eþek fiyatýna, bir at üç köle fiyatýna, yani 30 bin dinara eþit þeklindeki tarife ve fiyat listeleri ilginçtir. Kentin mimari geliþimi ve sosyal yaþantýsý hakkýnda kesin bilgiler vermesi bakýmýndan önemli sayýlan bu yapý, dünyanýn ilk ticaret borsasý olarak tanýmlanmaktadýr. Antik Köprüler: Penkalas denilen Kocaçay ýn üzerindedir. Antik çaðda iki yakayý bir birine baðlayan beþ köprü mevcuttur. Bunlardan birisi 16

17

yayalariçin yapýlmýþ olan ahþap bir köprü, diðer dördü ise kemerli taþ köprüleridir. Günümüze bunlardan sadece iki tanesi ulaþmýþtýr. Sütunlu Cadde: Borsa binasýna kuzeydoðudan bitiþik dükkan ve galerilerin sýralandýðý sütunlu yol, borsadan geçip bir köprüyle Zeus Tapýnaðý na oradan Kybele Kutsal Alaný na kadar uzanmaktadýr. Yapýmýnda bir deprem sonucu yýkýlan Artemis Tapýnaðý nýn da mimari elemanlarý kullanýlmýþ, çok sayýda heykel ve kapý ile süslenmiþtir. Frigya Vadileri Kütahya, Afyonkarahisar, Eskiþehir üçgeninde, phrygia Epiktetus (Küçük Frigya) daðlýk yerleþimi olarak tanýmlanan bölge, bugün Frig Vadisi adýyla anýlmaktadýr. Ýl sýnýrlarý içerisinde, merkeze 7 km uzaklýktaki Yeni Bosna köyünden baþlayýp, Kütahya ya 54 km uzaklýktaki Ovacýk köyüne kadar, ilin doðusu boyunca uzanan alan; Sabuncupýnar, Söðüt, Ýnli, Sökmen, Fýndýk ve Ýncik maðaralarýnýn bulunduðu kuzey bölüm ile daha güneydeki Ovacýk köyü, Ýnlice Mahallesi ve çevresini kapsar. Kütahya nýn doðusunda eski bir yanardað olan Türkmen daðýnýn tüfleriyle örtülü olan Frig yaylalarý; M.Ö. 900-600 yýllarý arasýnda Frigler tarafýndan iskan edilmiþtir. Volkan tüfünün kolay iþlenebilir bir kayaç olmasý Figlerin bunlarý oyma ve yontma yoluyla çeþitli amaçlarla kullanmalarýný saðlamýþtýr. O dönemden ana tanrýça Kybele ye adanmýþ açýk hava tapýnaklarý, sunaklar ve kaya mezarlarý ile savunma ve barýnma amaçlý pek çok yapý günümüze ulaþmýþtýr. Daha sonra Roma ve Bizanslýlarýn da yerleþtiði bölgedeki kilise ve þapellerde, kök boyalý haçlar, meander motifleri, yazý ve fresk izleri hala seçilebilmektedir. Frigler ve Bizanslar tarafýndan kayalar oyularak yapýlan, Deliktaþ Kalesi ve Penteser Kalesi denilen doðal kaleler yer almaktadýr. Frigler Hint-Avrupa kökenli olduklarý halde kýsa bir süre içinde Anadolululaþmýþlar ve bir yandan 18

Ýon öbür yandan Geç Hitit etkileri altýnda kalmýþ olmakla birlikte özgün ve Anadolulu bir kültür oluþturmuþlardýr. Friglerin maden ve aðaç iþçiliðinde, dokumacýlýkta ürettikleri eserler Ýon piyasasýnda beðeni kazanmýþ ve bu ustalar tarafýndan taklit edilmiþlerdir. Makara, kulplu bronz tabaklar ve bronz kazanlar; dönemin teknolojik bir baþarýsý olan altýn, gümüþ ve bronzlardan yaylý çengelli iðneler (fibulalar); deðerli madenlerden giysi kemerleri, tokalar ve zengin bezemeli tekstil ürünleri; geometrik desenlerle süslü mobilya eþyasý bunlar arasýndadýr. Topates denilen kilim sanatý, sonraki Anadolu uygarlýklarýnýn kilim ve halý sanatlarýný etkilemiþlerdir. Bölge Kapadokya yý andýran doðal kaya yapýsýnýn yaný sýra çam ormanlarý ile kaplý ilgi çekici bakir bir bölgedir. 19

20

Seyitömer Höyük Arkeolojik Kazýlarý Seyitömer Höyüðü, Kütahya Ýl merkezinin 25 km kuzeybatýsýnda, Seyitömer Linyit Ýþletmesi Müessese Müdürlüðü (SLÝ) rezerv sahasýnda, eski Seyitömer Kasabasý nýn oturduðu alan içinde bulunan 150x140 metre ölçülerinde oval olup 24 metre yüksekliðinde eski bir yerleþim yeridir. Höyüðün tepesi yaklaþýk 2000 m² lik düz bir alandýr. Kuzeyi oldukça dik olan höyüðün güneyi yayvandýr. Höyüðün altýnda bulunan 12 milyon ton kömür rezervinin kullanýlabilir duruma getirilebilmesi amacýyla, 1989 yýlýndan itibaren baþlanan kazý çalýþmalarýna bir süre ara verilmiþ, 2006 yýlýnda Dumlupýnar Üniversitesi Arkeoloji bölümü tarafýndan kazýlara yeniden baþlanmýþtýr. Kazý çalýþmalarý halen devam etmektedir. Höyükte belirlenen ilk yerleþim Eski Tunç döneminden baþlamaktadýr. Dere kenarýnda olduðu anlaþýlan bu yerleþim surla çevrilidir. Höyük, Eski Tunç döneminde elle yapýlan çömlekçilik yerine kalýp kullanýlarak yapýlan bir çömlekçilik merkezi olmuþtur. Hitit döneminde höyüðün surla çevrildiði belirlenmiþtir. Sur içinde tekli ve çiftli nal biçimli ocaklar bulunan yapýlar vardýr. Bu dönemin üst evresinde demir iþleyen atölye fýrýnlarýna ait kalýntýlar ile demir külçeler bulunmuþtur. Frigya döneminde höyük yine kalýn ve yüksek sur duvarlarýyla 21

çevrelenmiþ olup, son dönemlerinde höyüðün kuzey yamacýna uzun bir merdiven yapýsý, batýsýna ise basamaklý teras duvarlý büyük bir yapý yapýlmýþtýr. Höyüðün üst düzlüðünde bulunan Klasik ve Helenistik dönem yapýlarý tümüyle kazýlarak ortaya çýkarýlmýþtýr. Höyük bu dönemde de kalýn ve kulelerle takviyeli sur duvarlarýyla çevrelenmiþtir. Yapýlar birbirine bitiþik büyük kare ve dikdörtgen planlý düz veya balýksýrtý sýr altý taþ duvarlýdýr. Roma döneminde höyük zirvesinde bir tapýnak yapýsý olduðu temellerinden ve buluntulardan anlaþýlmýþtýr. Eski Tunç döneminden itibaren Seyitömer yaþayanlarý av ve tarýmla uðraþmakta, küçükbaþ hayvan yetiþtirmekte, dokumacýlýk, çömlekçilik, maden iþleme gibi sanayi üretimi yapmaktadýr. Eski Tunç döneminden itibaren ana tanrýçaya tapýnan höyük sakinleri, Roma döneminde ise baba Tanrý Zeus a tapýnmakta idi. Bunlarla ilgili figürler, idol ve hayvan heykelleri çokça bulunmuþtur. Kazýlarda Roma ve Helenistik dönemlerine ait çömlek parçalarý, aðýrþaklar, sapan taþý, pota, çakmak taþýndan ve boynuzdan yapýlmýþ kesici aletler, kemik halka, taþ buluntular,athena portresi, bronz sikke ve cam boncuklar bulunmuþtur. Yeni dönemde yapýlan arkeolojik kazýlarda daha önceden belirlenen Helenistik, Roma, Frig ve Tunç dönemlerine ait kültür katmanlarýnýn varlýðý tespit edilmiþtir. 22

Kütahya Kalesi Antik dönemlerden beri iskan edilen kale 5. y.y. da Bizanslarýn yaptýrdýðý surlarla, Selçuklular, Germiyanoðullarý ve Osmanlýlar tarafýndan yapýlan onarým ve eklerle güçlendirilmiþtir. Yukarý, iç ve aþaðý kale olmak üzere üç bölümden oluþan kalenin sýkça yerleþtirilmiþ burçlarý, moloz-kesme taþ karýþýmý ile tuðla sýralardan oluþmaktadýr. Orta Hisar Mescidi olarak bilinen Yukarý Kale (Kale-i Bala) Maruf Mahallesindedir. Taþkapýdaki yazýttan, Germiyanoðlu Süleyman Þah ýn 1377-1378 yýllarýnda yaptýrdýðý anlaþýlmaktadýr. Moloz taþ ve köþelerde kesme taþ kullanýlan, kiremit örtülü yapýnýn minare kaidesi, düzgün kesme taþ arasýnda iki sýra aðaç hatýlý döþenerek yapýlmýþtýr. Aþaðý Hisar Mahallesinde bulunan Aþaðý Kale Mescidi (Kale-i Sagir), altýgen planlý küçük bir mescittir. Kerpiç sývalý olmasýna raðmen tamamen tuðladan yapýldýðý anlaþýlmaktadýr. Mescidin altýnda taþlardan yapýlmýþ su tesisi vardýr. Tabaný zamanla deðiþikliðe uðramýþtýr. Aþaðý Kale deki bu su tesisinin herhangi bir kuþatmada susuz kalmamak için yapýldýðý tahmin edilmektedir. Kütahya Kalesi Evliya Çelebi ye göre 72 burca sahiptir. Burçlar çok sýk aralýklarla yerleþtirilmiþtir. Kütahya Kalesinde ayrýca iki çeþme, iki mescit ve Cumhuriyet döneminde yapýlmýþ bir döner gazino ve kýr kahvesi bulunmaktadýr. Kütahya Kalesi Kültür 23

ve Turizm Bakanlýðýna tahsislidir. Kalenin bazý kýsýmlarýnda onarýmlar ve iç kýsýmda çevre düzenlemeleri yapýlmýþtýr. 24

Ulu Camii Yýldýrým Beyazýt Camii adýyla da bilinir. Ýl Merkezi Börekçiler Mahallesindedir. Bitiþiðinde Umur-bin Savcý Medresesi, diðer yanýnda II. Yakub Ýmareti yer alýr. Yýldýrým Bayezid zamanýnda (1381-1384) yapýlmaya baþlanmýþ, 1401 de tamamlanmýþ, Kütahya nýn en büyük ve en güzel camisidir.kanuni Sultan Süleyman ýn Rodos seferi sýrasýnda Mimar Sinan tarafýndan tamir edilmiþ olan dikdörtgen planlý avlusuz cami, 1893 yýlýnda II. Abdülhamid Han zamanýnda büyük onarým görmüþ ve kubbeli olarak son þeklini almýþtýr. Bu Büyük Cami 45X25 m2 lik bir alaný kaplamaktadýr. Kuzeydoðu köþesinde bir minaresi olan caminin üç yönde kapýsý vardýr. Ana giriþ kapýsý karþýsýnda sakahane bulunmaktadýr. Cami içindeki büyük sütunlar Aýzanoý Antik Kentinden getirilmiþtir. Ýç kýsmýnda küçük bir þadýrvan vardýr. Þadýrvanýn üstüne dört sütunlu müezzin mahfili yapýlmýþtýr. Caminin ana mekâný, altý sütunun desteklediði yan yana iki kubbe ve yanlarda yarým kubbelerle örtülüdür. Caminin yarým kubbeyle örtülü, dýþa çýkýntýlý mihrabýnýn saðýndaki Kâbe tasvirli çini pano görülmeye deðerdir. 25

Mevlevihane - Dönenler Camii Ýl Merkezinde, Ulu Camii yakýnýndadýr. 14 y.y. da Mevlevihanenin semahanesi olarak inþa edilmiþtir. Erken dönem Anadolu Türk mimarisinin özgün örneklerinden olan Kütahya nýn bu ilk Mevlevihanesi iki kez onarým görmüþ ve günümüze semahane ile derviþ hücreleri kalmýþtýr. Bugün cami olarak kullanýlan yapý, kareye yakýn dörtgen planlý, sekizgen kasnaklýdýr. Yapýnýn bitiþiðinde Kütahya nýn Selçuklu Dönemi Fatihi olarak bilinen Ýmadüttin Hezar Dinari tarafýndan yaptýrýlan mescid Mevlana nýn torunu Ergun Çelebi nin buraya defnedilmesi ile Mevlevihanenin türbesi haline gelmiþtir. Semahanenin duvarýndaki kitabeden, 1227 H.-1812 M. ve 1257 H.-1841 M. yýllarýnda tamir gördüðü anlaþýlmaktadýr. Semahaneye daha sonraki bir tamiratta mihrap ilave edilerek cami haline getirilmiþtir. Halk arasýnda Dönenler Camii olarak bilinir. Caminin giriþ kapýsý üzerinde XIX y.y. a ait çini kitabe vardýr. Kitabede Ya Hazreti Ergun yazýlýdýr. 26

Mevlana nýn oðlu Sultan Veled Kütahya için þu beyiti söylemiþtir. Kütahya da bir ay kalana ne mutlu,ýki ay kalacak olursanýz, daha fazla müstefid ve münfeyiz olursunuz. Kütahya kusursuz bir güzeldir. Böyle kusursuz güzele zeval olur mu? Ya rab, bu memlekete kaza bela verme, Cennet, Kütahya nýn ya altýndadýr ya üstünde, Feda olsun Lahor, Keþmir, Tebriz Kütahya ya Sultan Veled 27

Tavþanlý Ulu Camii Yapým tekniði olarak erken Osmanlý eserlerini çaðrýþtýran yapýnýn kitabesi yoktur. Aralarý hatýllý kesme taþtan yapýlmýþtýr. Ortada köþeli ve dört ayaklý kemerler üzerine büyük orta kubbe, kenarlarýna sekiz küçük yarým kubbeler oturtulmuþtur. Çinili Camii Ýl Merkezinde Maltepe Mahallesindedir. Ressam ve neyzen Ahmet Yakupoðlu tarafýndan 1973 yýlýnda yaptýrýlmýþtýr. Yapý tarzý ve süsleme üslubuyla Orta Asya Türk mimarisinden bir esintiyi yansýtýr. Sekizgen iki katlý ve tek kubbeli olan yapýnýn içi kalem iþi süslemelerle, dýþý ise özel üretim mavi Kütahya çinileriyle süslenmiþtir. Türk motiflerinin kullanýldýðý süslemeleri ve mimarisiyle özgün bir örnektir. 28

Simav Aða Camii Emet ve Simav ilçelerinin baðlý olduðu son Osmanlý derebeylerinden Nasuh Aða tarafýndan 1789 yýlýnda yaptýrýlmýþtýr. Taþ iþçiliðinin güzel örneklerinden biri olan cami, 1990 yýlýnda aslýna uygun olarak restore edilmiþtir. Yeþil Camii Kütahya Mutasarrýfý Fuat Paþa tarafýndan 1905 te yaptýrýlmýþtýr. Köþk tipi þerefeli minaresi Kütahya'daki tek örnektir. Kare planlý, tek kubbeli caminin önündeki giriþ iki sütunlu ve kubbelidir. Caminin iç süslemeleri, kubbeden tavana kadar kalem iþi, kabartma, yaðlý boya süslemeler, bitkisel motifler ve geometrik þekillerle bezenmiþtir. 29

Þaphane Kocaseyfullah Camii Þaphane Ýlçesinde tarihi ve kültürel deðeri bulunan ahþap mimarinin örneklerinden Kocaseyfullah Camii bulunmaktadýr. Yaklaþýk 700 yýllýk bir tarihe sahip olan Koca Seyfullah cami Germiyanoðlu beyliði tarafýndan yaptýrýldýðý tahmin edilmekte olup, Camii ayný zamanda rasathane görevi yapmaktadýr. Camiye yapýlmýþ olan ve hasarlarý tespit etmeye yarayan düzenek görenlerin ilgisini çekmektedir. Hýdýrlýk Mescidi Ulu Caminin güneyinde ayný adý taþýyan tepe üzerindedir. Kare planlý, tek kubbeli olup, önünde geniþ bir kemer biçiminde dar bir eyvaný vardýr. Selçuklulardan kalma bir yapýdýr. Kitabesinden Anadolu Selçuklu emirlerinden Ýmadüttin Hezar Dinari tarafýndan 1243-1244 yýllarýnda yaptýrýldýðý anlaþýlmaktadýr. Hýdýrlýk tan, Kütahya nýn her yeri görülebilmektedir. Mescid 1980 yýlýnda ressam ve neyzen Ahmet Yakupoðlu, 2004 yýlýnda Vakýflar tarafýndan restore edilmiþtir. 30

Muvakkithane Ýl merkezi, Balýklý Mahallesinde eski müftülük binasý önündedir. Kapýcýbaþý rütbesinde bulunan Kütahya Mütesellimi Halil Kamil Aða tarafýndan 1831-1832 yýllarýnda yaptýrýlmýþtýr. Uzunlamasýna dikdörtgen planlý kesme taþtan inþa edilen yapý, dýþtan kiremit kaplý geniþ saçaklý bir çatý ile örtülüdür. Saatin ve namaz vakitlerinin tam bildirilmesi amacýyla yapýlan Muvakkithane günümüzde ticarethane olarak kullanýlmaktadýr. 31

Menzilhane Tamamen taþtan yapýlmýþ duvarlar geniþ bir kemer altýnda basýk kapýsý ve üzerindeki kitabe dikkati çeker.bugün Mevlihane nin doðusundaki aradan girilen aralýkta, sadece kitabeli kapýsý kalmýþtýr. Eskiden Kapanaltý ve sonra Tahýlpazarý denilen yerde, Cumhuriyet Caddesi sonunda, güneyde Eðdemir hamamýnýn karþýsýnda kalýr. Þeyh Buhari (Gümüþeþik) Türbesi Ýl merkezi Saray mahallesindedir. Kütahyalý Gazi Hasan Paþa ya ait 14.yy. yapýsýdýr. 19.yy.da Kütahya Mutasarrýfý Dilaver Paþa tarafýndan onartýlmýþtýr. Kare planlý yapýnýn pandantifli kubbesi tek sýra taþ dizisine kasnaksýz olarak oturtulmuþtur. 32

Ana Sultan Türbesi Kütahya-Afyonkarahisar karayolunun 25.km sinde sað tarafta orman piknik alaný içindedir. Kare planlý açýk eyvanlý ve tek kubbeli, baldaken tarzýndaki yapýnýn kemerleri basýkçadýr. Son onarýmý 1980 yýlýnda ressam ve neyzen Ahmet Yakupoðlu tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Dedebali Türbesi Tavþanlý ilçe merkezindedir. Hace ül-haram ve Mülayim Dede adlarýyla bilinen Dedebali, Anadolu Türk Birliðinin saðlanmasýnda önemli görevler almýþ, sevilen ve hayýrseverliði ile bilinen bir halk bilgesidir. 1394 yýlýnda vefat etmiþtir. Tavþanlý merkezindeki Mülayim Tepe adýyla bilinen ve günümüzde mesire yeri olarak kullanýlan tepeye defnedilmiþ ve üzerine türbe yaptýrýlmýþtýr. Türbenin etrafý havuz ile çevrilidir. 33

Haymeana Türbesi Osmanlý Devletinin kurucusu Osman Gazinin ninesi, Ertuðrul Gazinin annesi Hayme Ana nýn türbesi Domaniç Ýlçesine 15 km uzaklýktaki Çarþamba Köyündedir. Kayý boyundan Ertuðrul Gazi, 1281 yýlýnda Söðüt ve Domaniç e yerleþtikten sonra her yýl çadýr kurduðu ve yýlýn beþ ayýný geçirdiði yaylada, bir göç mevsiminde yitirdiði annesini buraya defnetmiþtir. Osmanlý Padiþahý II. Abdülhamid 1886 yýlýnda Devlet Ana adýyla anýlan Hayme Ana nýn kabrini buldurarak üzerine bugünkü türbeyi yaptýrmýþtýr. Hayme Ana, Çarþamba Köyünde her yýl Eylül ayýnýn ilk pazar günü Hayme Anayý Anma ve Göç Þenlikleri etkinlikleriyle anýlmaktadýr. 34

Sunullah Gaybi Türbesi Türbesi, kendi adýnýn verildiði Gaybi Efendi Mahallesinde bulunan Musalla Mezarlýðýndadýr. 17.y.y da yapýlan türbe kesme taþ kaplamalý kiremit çatý örtülüdür. Sunullah Gaybi, Kalburcu Þeyhi Pir Ahmet Beþiri nin torunudur. Tasavvuf ehli bu kiþi taassup ve cehaletle mücadele etmiþ, pürüzsüz bir Türkçe kullanmýþtýr. Gaybi Divaný, Sohbetname, Biadname, Ruh ül-akaidname, Makasýd-ý Ayniye ve Hüda Rabbim baþlýca eserleridir. Paþamsultan Türbesi Ulu Camii Caddesinden Ýshak Fakih yönüne giderken yolun solundadýr. Giriþ kapýsý Kurþunlu 35

Sokaðýna açýlýr. Adý Seyyid-el Nureddin olarak ta bilinir. Yan sokaktaki kapýdan L þeklinde merdivenle inilen iki bölümlü türbe, en son 2001 yýlýnda Kütahya Belediyesi tarafýndan restore edilmiþtir. Kara Ahmet Bey Türbesi Ünlü seyyah, ilim adamý, yazar ve halkbilimci Kütahyalý Evliya Çelebinin dedesi Kara Ahmed Bey in türbesi eski adý Zeryen olan Maltepe Mahallesindedir. Türbe 1995 yýlýnda Osmanlý mimarisi tarzýnda yaptýrýlmýþtýr. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde 1678 yýlýnda ziyaret ettiði memleketi Kütahya yý anlatýrken dedesi Kara Ahmed Bey in mezarýnýn Zeryen Mahallesindeki evlerinin bitiþiðinde olduðunu belirtmiþtir. 36

Þair Þeyhi (Hekim Sinan) Þeyhi, Hekim Sinan olarak da bilinmektedir. 14.yüzyýlýn sonu ile 15 yüzyýlýn baþlarýnda yaþamýþ olan þair, II.Yakub döneminde Germiyan sarayýnda bulunmuþtur. Kütahyalý olan Þeyhinin asýl adý Yusuf Sinanüddin olup, dönemin en önemli þairlerindendir. Germiyan Beyi Süleyman Þah eðitimini üstlenerek þairi Ýran a göndermiþtir. Ýran dan göz hekimi olarak dönmüþ, Germiyan Beyi II. Yakub un, Osmanlý Padiþahlarýndan Çelebi Mehmed ve II. Murad ýn özel hekimi olmuþtur. Þeyhi iyi bir hekim olduðu kadar usta bir þairdir.divan edebiyatýmýzýn ilk hiciv örneði ''Harname'' si çok zarif ve ünlüdür. Divaný Þeyhi, Dürr'ül-akaid, Týbbi Risalesi, Hüsrev-ü Þirin diðer eserleridir. Divaný 1438 yýlýnda yazýlmýþtýr. ''Bir eþek var idi zaif ü nizar Yük elinden katý þikeste vü zar Gâh odunda vü gâh suda idi Dün ü gün kahr ile kýsuda idi Dudaðý sarkmýþ u düþmüþ enek Yorulur arkasýna düþse sinek Arkasýndan alýnsa palaný Sanki it artýðýydý kalaný'' (Harnameden) 37

Celaleddin Çelebi Mevlana nýn dördüncü kuþaktan torunu Burhaneddin Ýlyas Çelebinin oðlu olan Celaleddin Çelebi Kütahya da doðmuþ Mevlevi þeyhi ve þairidir. Germiyan tahtýný býrakýp Mevlevi olmuþ, Emir-i Alem sonra Emir Vacid hizmetinde bulunmuþtur. Þairin Kelime-i Taybib ve Ýnsan-ý Kamilin, þeyh ve mürþidin ahvalinden bahseden Ýþaret ül-beþaret adlý risalesi, Gençname adlý mesnevisi vardýr. Mezarý Kütahya Mevlevihanesi nin Erguniye adýyla anýlan türbesindedir. Evliya Çelebi Kültür Sanat Evi Kütahya lý dünyaca ünlü seyyah, ilim adamý, tarihçi, yazar ve halk bilimci Evliya Çelebi nin (1611-1683) doðduðu ev, Kütahya Belediyesi ve Kütahya Evliya Çelebi Kültür Hizmet ve Tarihi Eserleri Onarma Derneðinin destekleri ile Dedesi Kara Ahmet Bey in Türbesinin yanýna yeniden yaptýrýlmýþtýr.konaðýn yanýnda yer alan eski yapý da Kütahya Belediyesince kamulaþtýrýlarak geleneksel el sanatlarýmýzýn yaþatýlacaðý bir merkez haline getirilmiþtir. Evliya Çelebi Anýtý Kütahya'nýn Zeryen Mahallesi'nden olduðunu belirten Evliya Çelebi (1611-1682), 50 yýl boyunca gezmiþ, duyup gördüklerini 10 ciltlik Seyahatnamesinde toplamýþtýr. Kütahyalý olmasýndan dolayý 2002 yýlýnda Kütahya Valiliði tarafýndan Eskiþehir den Kütahya ya giriþte anýsýna bir anýt yaptýrýlmýþtýr. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Kütahya dan bahsederken Kütahya nýn havasý ve suyu güzeldir, fincaný çeþitli maþrapa ve testileri, çanak ve tabaklarý hiçbir yerde yoktur. Þehrin içinde binden fazla kayalardan akan buz gibi sularý vardýr. Mahbup ve mahbubesi, alim ve fadýllarý çoktur. diye tanýmlamaktadýr. 38

39

Bedestenler Takvacýlar Camii ile Saadettin Camii arasýnda bulunan ve aradan Kavaflar sokaðýnýn geçtiði iki arasta vardýr. Kapalý çarþý görünümündeki bu iki yapý ayný dönemlerde yapýlmýþ olmakla birlikte karþýlýklý dükkânlarýn birleþmesiyle Kütahya nýn ticaret merkezi haline gelmiþtir. Büyük Bedesten 15. yüzyýlda Gedik Ahmet Paþa tarafýndan yaptýrýlan anýtsal yapý, 2008 yýlýna kadar sebze meyve satýþ yeri olarak kullanýlmakta iken, Kültür ve Turizm Bakanlýðýndan saðlanan ödenekle restore edilmiþ olup, geleneksel el sanatlarý teþhir ve satýþ yeri olarak kullanýlmaktadýr. 40

Küçük Bedesten 15. yüzyýlda Gedik Ahmet Paþa tarafýndan yaptýrýlan anýtsal yapý, 2008 yýlýna kadar eski ve yeni eþya alým satým yeri olarak kullanýlmakta iken, Kütahya Belediyesince restore ettirilmiþ olup, kuyumcular çarþýsý olarak faaliyet göstermektedir. Eski Hükümet Konaðý Ýl Merkezi Saray Mahallesi, Fuat Paþa Caddesinde yer alan Eski Hükümet Konaðý, Kütahya Mutasarrýfý (Vali) Giritli Ahmet Fuat Paþa (1893-1908) zamanýnda, 1905 yýlýnda yaptýrýlmýþtýr. Dýþ cephesi 1907 yýlýnda Kütahya çinileriyle bezenmiþ tek örnektir. Son dönem Osmanlý mimarisinin dikkate deðer yapýlarýndandýr. Binanýn içinde duvarlarý çini ile süslenmiþ bir mescidi vardýr. 1999 yýlýnda restore edilen tescilli anýtsal yapý günümüzde Adalet Sarayý olarak hizmet vermektedir. 41

Rüstem Paþa (Medresesi) El Sanatlarý Çarþýsý Karagözpaþa Camii civarýnda Balýklý Caddesinde bulunan, Kütahya nýn sahip olduðu eski yapýlardan biri olma özelliðini taþýyan ve Kanuni Sultan Süleyman ýn Veziri-Azam ý ayný zamanda damadý olan Rüstem Paþa tarafýndan 1550 yýlýnda yaptýrýlmýþtýr.kitabesi Kütahya Arkeoloji Müzesinde olup, 1930 lu yýllarda yýkýlmýþtýr. Giriþ kapýsý ve tespit edilebilen kýsýmlarý orijinaline uygun olarak restore edilen medresenin orijinal hali bilinmediði için de aslýna uyarlanarak yeniden yapýlmýþ, günümüzde Kütahya ya özgü yöresel kýyafetlerin ve geleneksel el sanatlarýnýn üretiminin yapýlarak sergilendiði bir çarþý haline getirilmiþtir. Altýntaþ Çakýrsaz Haný Altýntaþ ilçesi Çakýrsaz Köyündedir. Selçuklu dönemi yapýsý olan Han, Germiyan Beyliði ve Osmanlý döneminde de kullanýlmýþtýr. Hana, doðu cephesinden eyvanlý yuvarlak kemerli bir kapýdan girilir. Kapýnýn alýnlýðýnda, altýgen taþlarýn arasýnda üçgen tuðla parçalarýnýn oluþturduðu petek bezeme görülür. Hanýn giriþi kesme taþ ve aralarýnda üçer sýra tuðla, diðer kýsýmlarda moloz taþlarýn harçla tutturulmasýyla örülmüþtür. Han tonoz örtülü üç sahanlý kapalý hanlar grubuna girer. Sahanlarý birbirinden ayýran kemerler tuðla ile, kemer ayaklarý mermer malzeme ve kesme taþ ile örülmüþtür. Han, Vakýflar Genel Müdürlüðünce restore edilerek 2008 yýlýnda hizmete açýlmýþtýr. 42

Sivil Mimarlýk Örneði Kütahya Evleri 19 y.y sivil mimarlýk örneklerinden olan ve konut mimarisi bakýmýndan Anadolu nun ahþap mimari özelliklerini taþýyan Kütahya evleri, aslýna uygun olarak hala yaþamaktadýr. Kendine özgü iki ve üç katlý mimarileri, ahþap payandalý çýkmalarý, pencere düzeni ve geniþ saçaklarý ile eski konak kültürünün en güzel örneklerini bugüne taþýmaktadýr. Giriþ katlarý mutfak, kiler, depo ve tarým araçlarý için taþlýk olarak düzenlenmiþ, oturma, yatma, yeme, içme ve yýkanma odalarý üst katlara yapýlmýþtýr. Giriþ kapýlarý atlarýn geçmesine imkan verecek ölçüde büyük tutulmuþtur. Pencereler az sayýda ve küçük ebatlýdýr. Giriþ kapýsýndan baþka, arka bahçeye açýlan ikinci bir kapýsý bulunmaktadýr. 17. ve 18.yy. evleri açýk sofalýdýr. Seki ya da köþk adý verilen dinlenme köþeleri de bulunmaktadýr. Günlük odalar, oturma ve yemek piþirme için kullanýlýr.çoðu zaman kadýnlar burada, erkekler ise selamlýkta otururlar. Odalarýn tavanlarý, dolap kapaklarý, kapýlarý ve ocak davlumbazlarý genellikle ahþap oymalarla bezenmiþtir. 19.yy sonu 20.yy. baþlarýnda yapýlan konaklarda dýþ sofa yerine iç ve orta sofa yaygýn olarak kullanýlmýþtýr. Kütahya evlerinde çýkma, mimari üslubun en önemli öðesidir. Sokaklar çok dar olsa bile saçaklar 43

birbirine deðercesine çýkmalar yapýlmýþtýr. Karakteristik Kütahya evi genellikle büyüktür. Dýþ renkler de yüzey beyaz, kirli sarý, çivit mavisi veya aþý boyasý renginde boyanmýþ, geren sývalýdýr. Germiyan ve Ahierbasan Sokaklarýnda sokak boyunca sýralanan bu evleri görmek mümkündür. 44

Çeþmeler Kütahya sokaklarý, her köþe baþýnda bir çeþmeyle selamlar ziyaretçilerini. Kent, yayla yükseltili bir zemine ve zengin bir orman varlýðýna sahip olduðundan yüzey sularý boldur. Kütahya mimarisinde Selçuklulardan bu yana görülen çini bezemeler, çeþmelerdeki süslemelere de yansýmýþtýr. Zafer Meydanýndaki Hürriyet Çeþmesi mermerden yapýlmýþtýr. Üç bölümlü alýnlýðýn ortasýnda tuðralý saltanat armasý, iki yanda ve yalak ortasýnda beþ kollu yýldýz kabartmalarý yer almýþtýr. Ýki satýr kitabeyle sonuçlanan alýnlýk altýnda derin ve kilitli yuvarlak bir kemer bulunur. Salihler çeþmesi, bordürlü geçmelerle oluþturulan kuþaklar ve Selçuklu yýldýz geçme panolarla süslüdür. Alýnlýðý motiflerle bezeli çeþmenin kitabesi hüsnü hat çinilerle kaplanmýþtýr. Ulucami Sakahanesi, Tellal Çeþmesi, Çinili Çeþme, Hürriyet Çeþmesi v.b gibi çeþmeler yýllardýr akar durur Kütahya da. Kütahya nýn pýnarlarý türkülere de konu olmuþtur. 45

KÜTAHYA NIN PINARLARI AKIÞIR TÜRKÜSÜ Kütahya nýn pýnarlarý akýþýr Devriyeler kol kol olmuþ bakýþýr Asalýya cuha þalvar yakýþýr Aman aman Vehbim öyle böyle olur mu? Ah ben ölürsem dünya sana kalýr mý? Salým geldi musallaya dayandý Kar beyaz tenim al kanlara boyandý Seni vuran oðlan nasýl dayandý Aman aman Vehbim öyle böyle olur mu? Ah ben ölürsem dünya sana kalýr mý? 46

BAÞKOMUTAN MEYDAN MUHAREBESÝ Kütahya nýn Kurtuluþunu Sembolize Eden Þehitlik ve Anýtlar 26-30 Aðustos 1922 tarihleri arasýnda geçen, Baþkomutan Meydan Muharebesi adýyla tarih sayfalarýnda yerini alan, Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasýna temel olan ve sonucunda bütün dünyada derin yankýlar býrakarak tarihin akýþýný deðiþtiren bu savaþ Afyonkarahisar Kocatepe den baþlamýþ, 30 Aðustos ta Zafertepeçalköy-Dumlupýnar hattýnda Türk Ordularýnýn gösterdiði olaðanüstü kahramanlýk ve cesaretle Büyük Zafer elde edilmiþtir. Bu savaþta binlerce vatan evladý kanlarýyla bu topraklarý sulamýþ, emperyalist güçlere karþý var oluþ mücadelesi vererek, canýný feda etmiþ ve bu uðurda þehit olmuþtur. Baþkomutan Mustafa Kemal Paþa 1 Eylül 1922 tarihinde Dumlupýnar da Büyük Millet Meclisi Ordularýna Ordular Ýlk Hedefiniz Akdenizdir. Ýleri!.. tarihi emrini vermiþtir. Kütahya, 30 Aðustos 1922 günü saat 18: 00 de düþman iþgalinden kurtulmuþtur. Atatürk, 30.08.1924 günü Zafertepeçalköy deki Þehit Sancaktar Mehmetçik Anýtý temel atma töreninde: Efendiler Meydan Muharebesi ve onun son safhasý olan bu 30 Aðustos Muharebesi Türk tarihinin en mühim dönüm noktasýný teþkil eder. Milli tarihimiz çok büyük ve çok parlak zaferlerle doludur. Fakat Türk Milletinin burada kazandýðý zafer kadar kesin sonuçlu, yalnýz bizim tarihimize deðil, dünya tarihine de yön veren kesin tesirli bir meydan muharebesi hatýrlamýyorum. tarihi sözünü söylemiþtir. Ýlimizde Baþkomutan Meydan Muharebesinin geçtiði yerlerde þehitlerimizin anýsýna ve aziz hatýralarýna þehitlik ve anýtlar yapýlmýþtýr. 47

Dumlupýnar Ýlk Hedef Anýtý Bu Anýt; Baþkomutan Meydan Muharebesinde, Mustafa Kemal Paþa'nýn ''Ordular ilk hedefiniz Akdeniz'dir. Ýleri!.'' emrini verdiði karargâhýn yeridir. 1964 yýlýnda yapýmýna baþlanmýþ,1968 yýlýnda kýsmen bitirilmiþ, 26 Aðustos 1972 tarihinde ziyarete açýlmýþtýr. Anýt, Bronz Atatürk Heykeli, arka planda betonarme bir anýtsal yapý, bronzdan süvari birliklerini canlandýrýr rölyeften oluþmaktadýr. Atatürk Heykelinin yüksekliði 4 metre, beton fon yüksekliði 12 metredir. Bu fon, yýldýrým þerarelerini göstermekte olup, Baþkomutan Meydan Muharebesini sembolize etmektedir. 48

Dumlupýnar Þehitliði Yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasýna temel olan ve sonucu bütün dünyada derin yankýlar uyandýrarak tarihin akýþýný deðiþtiren Baþkomutan Meydan Muharebesi 26 Aðustos 1922 günü Afyonkarahisar-Kocatepe'den baþlamýþ, 30 Aðustos 1922 de Dumlupýnar'da büyük zaferle sona ermiþtir. Bu þehitlik Kurtuluþ Savaþý boyunca tüm cephelerde þehit düþen vatan evlatlarýnýn anýsýna Kültür ve Turizm Bakanlýðýnca yaptýrýlarak, Büyük Taarruzun 70. yýldönümü olan 30 Aðustos 1992 tarihinde büyük bir törenle ziyarete açýlmýþtýr.. Þehitlik; Üç Komutan Anýtý, Milisler Anýtý, 500 kiþilik sembolik þehit mezarlarý ve kitabeleri, Þehit Baba Oðul Anýtý, Mehmetçik Anýtý, Namazgâh ve Þadýrvan dan oluþmaktadýr. 49

Þehit Baba-Oðul Anýtý Bu anýt; 1912 yýlýnda daha oðlu Mehmet 8 yaþýnda iken Balkan Savaþýna katýlmak için köyünden ayrýlan, daha sonra sýrasýyla Galiçya, Hicaz, Yemen, Kafkasya da 11 yýl cepheden cepheye koþarak çarpýþan, Çetmili (Çetmi: Konya nýn Taþkent ilçesine baðlý bir kasabadýr.) Kara Ali Çavuþ ve oðlu Onbaþý Mehmed in muhteþem destanýný sembolize eder. Çetmili Kara Ali Çavuþ, Anadolu da Milli Mücadele baþlayýnca, Doðu Cephesinden Kurtuluþ Savaþýna koþmuþ, Baþkomutan Meydan Muharebesinde 19 yaþýndaki Alay Sancaktarý Mehmet Onbaþý ile karþýlaþmýþtýr. Mehmet Onbaþý, O nun 11 yýl önce býrakýp gittiði oðludur. Bu büyük asker, 31 Aðustos 1922 günü, 11 yýl sonra kavuþabildiði oðlunun kollarýnda þehit düþmüþtür. Oðlu kahraman Onbaþý Mehmet de 9 Eylül 1922 günü Ýzmir e giren birliðin baþýnda þehit olmuþtur. Anýt 30 Aðustos 1992 de ziyarete açýlmýþtýr. 50

Milisler Anýtý Milli Mücadelede þehit düþen sivil vatandaþlarýmýzý sembolize eden bir anýttýr. Üç Komutan Anýtý Milli Mücadelemizin üç büyük komutaný olan Atatürk, Ýsmet Paþa ve Fevzi Çakmak anýsýna yapýlmýþtýr. 51

Mehmetçik Anýtý Milli Mücadelede süngüsünü takmýþ düþman üzerine saldýrmaya hazýr binlerce Mehmetçiðimizi sembolize eden bir anýttýr. Dumlupýnar Atatürk Karargah Evi Kurtuluþ Savaþý sýrasýnda Gazi Mustafa Kemal'in, karargâh olarak kullandýðý bu ev aslýna uygun olarak yeniden yapýlmýþ ve Atatürk Karargâh Evi olarak 30 Aðustos 2003 tarihinde ziyarete açýlmýþtýr. 52

Büyük Aslýhanlar Üç Tepeler Þehitliði 30 Aðustos 1922 tarihinde yapýlan Baþkomutan Meydan Muharebesinde, Büyük Aslýhanlar Köyünde þehit düþen Elazýð lý Binbaþý Hacý Ömeroðlu Yusuf Ziya, Diyarbakýr'lý Üsteðmen Mehmetoðlu Ahmet, Urfa'lý Teðmen Halil, Ýbrahimoðlu Mustafa Hilmi ile beraber 42 Mehmetçik anýsýna yapýlmýþ olan þehitlik 1995 yýlýnda ziyarete açýlmýþtýr. Zafertepeçalköy Zafer Anýtý Zafertepeçalköy'de Baþkomutan Meydan Muharebesinin sevk ve idare edildiði 1181 rakýmlý tepede yaptýrýlmýþtýr. 1964 yýlýnda yapýmýna baþlanmýþ, 1968 yýlýnda ziyarete açýlmýþtýr. 30 53

Aðustos törenlerinin düzenlendiði yerdir. Çatýlmýþ silahlarýn uzaktan görünüþü ve alev alev meþale hissini uyandýran Zafer Anýtý, asýl manasý ile Kurtuluþ Savaþýmýzý sembolize eder. Anýtý bir bütün olarak meydana getiren deðiþik yöndeki üçgen bloklar; milletimize gösterilen haksýzlýða, feverana, karþý milletimizin tek vücut halinde birleþerek kazandýðý 30 Aðustos Zaferini canlandýrýr. Anýt, gelecek nesillere, Türk milletine karþý içte ve dýþta meydana gelebilecek kötü tesirler karþýsýnda er geç birleþerek zafere gidilebileceðini anlatan bir anýttýr. Zafertepeçalköy Þehit Sancaktar Mehmetçik Anýtý Atatürk, 31 Aðustos 1922 günü muharebe meydanýný gezerken þehitler arasýnda düþman topçu mermisinin açtýðý çukura gömülmüþ bir sancaktar görür. Bu aziz þehit, topraðýn üstünde katýlaþmýþ kolu ile sancaðý dimdik tutmaktadýr. Manzara karþýsýnda duygulanan Baþkomutan, savaþ sonrasýnda yapýlacak Þehit Asker Anýtý için bunun sembol alýnmasýný emreder. Atatürk, 30 Aðustos 1924 günü anýtýn temel atma töreninde yaptýðý konuþmada, bu Anýtýn taþýdýðý anlam ve önemle ilgili olarak; Hiç þüphe etmemelidir ki, yeni Türk devletinin, genç Türk Cumhuriyetinin temeli burada saðlamlaþtýrýldý, ebedi hayatý burada taçlandý. Bu sahada akan Türk kanlarý, bu semada uçuþan þehit ruhlarý, Devlet ve Cumhuriyetimizin ebedi muhafýzlarýdýr. Burada temelini attýðýmýz Þehit Asker Abidesi iþte o ruhlarý, o ruhlarla beraber gazi arkadaþlarýný, fedakâr ve kahraman Türk Milletini temsil edecektir. Bu Abide Türk Vatanýna göz dikenlere, Türk ün 30 Aðustos günündeki ateþini, süngüsünü, cesaretini, kudret ve iradesindeki þiddeti hatýrlatacaktýr. tarihi sözünü söylemiþtir. 54

Bu Anýtýn temeli 30 Aðustos 1924 tarihinde Atatürk tarafýndan Zafertepe de atýlmýþ ve 1927 yýlýnda törenle ziyarete açýlmýþtýr. 1961 yýlýnda 220 Sayýlý Yasa ile Anýtýn, olayýn geçtiði Berberçam Tepesine taþýnmasý kararlaþtýrýlmýþ, 1964 yýlýnda Zafertepe de Zafer Anýtýnýn yapýlmasý ile yerinden kaldýrýlarak Afyonkarahisar Müzesine taþýnmýþ, 1979 yýlýnda þimdiki yerine yapýlarak 30 Aðustos 1979 tarihinde ziyarete açýlmýþtýr. Anýta, Zafertepeçalköy-Dumlupýnar asfaltýnýn 2. km. sinden sola ayrýlan 600 m. lik yol ile ulaþýlýr. 55

Zafertepeçalköy Yüzbaþý Þekip Efendi Þehitliði Altýntaþ Ýlçesine baðlý, Zafertepeçalköy Beldesindedir. 29 Aðustos 1922 günü 14. Süvari Tümeninin 3. Alayý, 2. Bölük Komutaný Yüzbaþý Þekip Efendi, bölüðünün baþýnda büyük bir cesaretle, çevre savunmasýnda bulunan 20 keþif düþman grubunun içerisine saldýrarak 2000 kadar düþman askerini esir alýr. Derinliklerde bulunan düþman toplarýný ele geçirmek üzere hücuma geçtiðinde bir kýsým askeriyle birlikte bu bölgede þehit düþer. Þehitliðin bir yüzünde; 29 Aðustos 1922 Muharebesinde Yunanlýlara hücum eden Türk Süvari Kolordusunun verdiði þehitler anýsýna yapýlmýþtýr Kendilerine Hak kýn rahmeti niyaz olunur. Þehitliðin diðer yüzünde Yüzbaþý Harputlu Þekip Efendi, neferlerden Düzce nin Üsküp Nahiyesinden Veysel Ömer, Keskin in Yaðlýken Köyünden Veli Mehmet, Akhisar ýn Tatasut Köyünden Ýbiþ Ömer adlý þehitlerin isimleri yazýlýdýr. 56

Zafertepeçalköy Kýrýk Kaðný ve Üç Komutan Anýtý Baþkomutan Mustafa Kemal Atatürk, 31 Aðustos 1922 günü muharebe alanýný dolaþtýktan sonra Ýsmet Paþa ve Fevzi Paþa ile Çalköy de yýkýk bir evin avlusunda, kýrýk bir kaðný üzerinde son durum deðerlendirmesini yaptýklarý aný sembolize eder. Anýt 2007 yýlýnda yaptýrýlmýþtýr. Emet Cevizdere Þehitliði Emet Ýlçesine baðlý Günlüce Beldesindedir. Bu Þehitlik vataný uðruna 3 Eylül 1922 tarihinde Cevizderesinde Rauf Yüzbaþý komutasýnda Yunan askerine aðýr kayýplar verdiren þehitler ve gaziler anýsýna 1985 yýlýnda yapýlmýþtýr. Emet, 14 Aðustos 1921 tarihinde Yunan iþgaline uðramýþ, Yunan ordusu karargâhýný hükümet binasýna kurmuþtur. Emet li Kuva-yi Milliyeciler Yunanlýlardan kurtulmak için bir gece bu karargâhý basarlar. Bu baskýný haber alan Tavþanlý daki Yunan birliði Emet e bir tabur asker sevk eder. Bu durumu bilen halk 80-100 kiþiden ibaret bir güçle Cevizderesi boðazýnda pusu kurar. Ýki tarafý yamaç olan bu boðazdan geçmekte olan Yunan taburu Günlüce köylülerinin de ricat yolunu kesmeleri ile iki ateþ arasýnda kalmýþtýr. Ateþ o kadar ani ve etkili olmuþtur ki, düþman makineli tüfeklerini katýrýn sýrtýndan indirip kurmaya 57

fýrsat dahi bulamamýþtýr. Yunan taburundan sadece 20-25 kiþi kurtulabilmiþtir. Emet e dönen gaziler daha sonra ahali ile birlikte daðlara çekilmiþtir. Bu baskýnýn intikamýný almak isteyen düþman, Kütahya dan ve Tavþanlý dan getirdiði birliklerle Emet e girmiþ ve intikam için tek bir ev kalmayacak þekilde Emet i yakýp yýkmýþtýr. Gediz Abidesi Gediz Ýlçesi Abide Köyü içinde, Gediz-Uþak- Simav karayolu kavþaðýndadýr. Çevresi korkuluklarla çevrili yüksekçe bir podyum üzerinde 3 metre yüksekliðinde, iki cephesi Osmanlýca kitabe yazýlý mermer bir anýttýr.yunan ordusunun Ýzmir'e doðru ricatýný keserek Uþak'ta teslim olmalarýný mecbur eden Türk Süvari ordusunun bu civarda verdiði þehitler anýsýna dikilmiþtir. Abidenin bir yüzünde, 54.cü Alay Süvari Çavuþu Amasra nýn Ara Nahiyesinden Ýbrahim Musa, 5.ci Alay Süvari Neferi Muðla nýn Kuyubaðý Köyünden Mehmet Ömer, 2. ci Bataryadan Nefer 58

Ladik li Ömer Satýlmýþ, 20.ci Alay Süvari Neferi Çankýrý nýn Çavuþ Köyünden Ýsmail Hüseyin adlý þehitlerin isimleri yazýlmaktadýr.kurtuluþ Savaþýndan sonra yapýlan Abidenin 1995 yýlýnda çevre düzenlemesi ve restorasyonu yapýlmýþtýr. Kütahya Þehitler Anýtý ve Parký Kütahya Hava Er Eðitim Tugayý karþýsý çevre yolu üzerinde 65.000 m2 lik alan üzerine kurulmuþtur. Anýtýn ana kaidesi 15 metre yükseklikte ve geleneksel Türk mimarisi tarzýnda yapýlmýþtýr. Ana kaidenin sað ve sol tarafýnda yurdumuzun 81 ilini temsil eden sütunlar mevcut olup, her biri üzerinde temsil ettikleri ilin adý yazýlýdýr. Bu vatan için þahadet mertebesine ulaþmýþ bütün þehitlerimiz ve yaþayan gazilerimiz anýsýna yapýlmýþ olan anýt park, 14 Aðustos 2003 tarihinde ziyarete açýlmýþtýr. 59

TERMAL TURÝZM VE KAPLICALARIMIZ Zengin bir tarihi geçmiþe sahip, çeþitli medeniyetlere beþiklik yapan Kütahya da, bu medeniyetler döneminde yapýlmýþ ve kullanýlmýþ, bugüne kadar koruna gelmiþ pek çok kaplýca ve termal kaynak bulunmaktadýr. Kütahya jeotermal kaynaklar açýsýndan ülkemizin en zengin illeri arasýndadýr. Bu kaynaklar oldukça yüksek termal deðerlere sahip olup, saðlýk turizm açýsýndan son derece önemlidir. Bu baðlamda Kütahya, ülkemizin en önemli termal su kaynaklarýna sahiptir. Halen ilimizde yedi termal turizm merkezi bulunmaktadýr. Geliþen termal turizm bilinci, ve saðlýk turizmine yöneliþ, termal turizm merkezleri dýþýnda diðer kaplýcalarda da kendini göstermektedir. Kütahya daki termal sular romatizmadan felç hastalýklarýna, kadýn hastalýklarýndan sinirsel hastalýklara kadar bir dizi hastalýða derman olup, yerli ve yabancý turistlere þifa daðýtmaktadýr. Kaplýcalarýmýzýn tedavi edici özellikleri efsanelerde olduðu gibi týbbi laboratuar tetkikleri ile de kanýtlanmýþtýr. Ýlimizde baþlýca termal turizm merkezleri þunlardýr; Kütahya Ilýca Termal Turizm Merkezi Ilýca Harlek Kaplýcalarý, 19.04.1989 tarih ve 89/13900 sayýlý Bakanlar Kurulu Kararýyla termal turizm merkezi olarak ilan edilmiþtir. Kütahya nýn kuzeyinde yer alan kaplýca, Kütahya-Eskiþehir karayolunun 21.km sinden 4 km içeride olup, alt yapýsý ve çevre düzenlemesi tamamlanmýþtýr. Kaplýca sularý 25-43 C derece sýcaklýkta olup, oligo metalik sular grubuna girer. Sýcak su kaynaðý, bir maðara içinden çýkmakta, ayný maðara içinde havuzlanmaktadýr, kaplýcada ayrýca iki sýcak su kaynaðý daha vardýr. Kaynaklarýn toplam debisi 21 lt/sn' yi bulmaktadýr. 60