6. ÜNÝTE Türklerde Sanat A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE SANAT B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE SANAT C. OSMANLI SANATI Ç. CUMHURÝYET DÖNEMÝ TÜRK SANATI
HAZIRLIK ÇALIÞMALARI 1. Kurgan, balbal, stupa, grifon, aplike, revak, portal, eyvan, kemer, Türk üçgeni, fresko, minyatür terimlerinin anlamlarýný araþtýrýnýz. 2. Sanatýn oluþmasý ve geliþmesinde yaþanan doðal çevre, toplumlarýn kültürel yapýlarý, dinî inançlarý ve ekonomik etkinliklerinin rolü nelerdir? 3. Ýslamiyet i kabul eden Türklerin sanat anlayýþýnda ne gibi deðiþiklikler olmuþtur? 4. Beylikler, Türkiye Selçuklu ve Osmanlý Devleti dönemlerine ait çevrenizde hangi mimari eserlerin bulunduðunu araþtýrýnýz. 5. Osmanlý Devleti nde XIV, XVI ve XIX. yüzyýllarda mimari alanda meydana gelen deðiþimleri araþtýrarak örnekler veriniz. 6. Türk el sanatlarýnýn türlerini araþtýrýnýz. Bunlardan bugüne kadar korunan ve yaþatýlanlar hangileridir? 7. Cumhuriyet Döneminde Ankara da yapýlan mimari eserlerle ilgili bir araþtýrma yapýnýz. 8. Atatürk ün sanat hakkýndaki görüþlerini araþtýrýnýz.
A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE SANAT Uygurlara ait bir fresk Türk çadýrýnýn kurulma aþamalarý Bronzdan yapýlmýþ hançerler Altýn Elbiseli Adam Balbal Pazýrýk Kurganý nda bulunan bir at arabasý Pazýrýk Kurganý, Hun keçe yaygýsý, detay Bozkýrlýnýn nazarýnda sabit olan þeyin faydasý yoktur. O, her an harekete hazýr olmalý, kolayca yer deðiþtirebilmelidir. Bu yüzden eski Türkler mesken olarak süratle kurulup toplanan ve nakledilebilen çadýrý seçmiþtir. Bu seyyar evini Gök Tanrý nýn gölgesinde arzu ettiði yere diker. Pek sevdiði atýný, onun eyer takýmlarýný altýn ve gümüþle süsler. Þahsi ziynet eþyasýnýn da yükte hafif, pahada aðýr olmasýna özen gösterir. Bu nedenle, Türk sanatýnýn ilk devresinin ürünleri büyük binalar ve eserler deðil, altýn iþlemeli kýlýçlar, altýn ve gümüþ kemer tokalarý, küpeler, ok mahfazalarý, altýn-tunç heykelcikler ve diðer mücevherat vb.dir. Prof. Dr. Ýbrahim KAFESOÐLU, Türkler ve Medeniyet, s, 39-40 (Özetlenmiþtir.). Metni ve görselleri dikkate alarak Türk sanatýnýn hangi alanlarda geliþtiðini ve bunlarýn nedenlerini söyleyiniz. 208
Tarihin en köklü milletlerinden biri olan Türklerin yaþadýðý Orta Asya, MÖ 4500 lere kadar uzanan çeþitli kültürleri de bünyesinde barýndýrmýþtýr. Anav, Andronova, Karasuk ve Tagar kültürleri ile MÖ 3000 lere kadar uzanan ve en eski Türk kültürü kabul edilen Afanesyova da burada yer almaktadýr. Bu kültür bölgelerinde tuðladan evlere, topraktan ve çeþitli madenlerden yapýlmýþ süs ve ev eþyalarýna, dokumalara rastlanýlmasý geliþmiþ bir kültürün varlýðýný ortaya koymuþtur. Orta Asya Türk sanatýnýn temeli ilk Türk devletlerinde görülen atlý göçebe kültürüne dayanmaktadýr. Konargöçer bir yaþam tarzýný benimseyen Hunlarda ve Köktürklerde taþýnabilir sanat eserleri öne çýkarken yerleþik hayata geçen Uygurlarda farklý eser tipleri görülmüþtür. Orta Asya da yerleþik kültürlerle yanyana yaþayan Türkler sabit ev kültüründen haberdar olmalarýna raðmen konargöçer yaþam tarzýndan dolayý çadýrda yaþamayý tercih etmiþler, bu da çadýr sanatýnýn geliþmesine neden olmuþtur. Yurt adý verilen ve keçeden yapýlan çadýrlar alçak kubbeli olup iç çatýsý aðaç iskeletlidir. Tepelerinde havalandýrmayý saðlayan bir delik bulunmaktadýr. Çadýr geleneði deðiþik yönlerden Türk kültürü üzerinde günümüze kadar etkisini sürdürmüþtür. Bu etkilerden biri de dinî mimari eserlerinde kendisini göstermiþtir. Türkler ölüyü çadýra koyup yas töreni düzenler; daha sonra ölünün mezarý üzerine kerpiçten, taþ ve aðaçtan kulübe yaparlardý. Bu düþünceler doðrultusunda geliþen ve en eski mezar tipi olan kurganlar bir tümülüsü andýrmýþ, sonraki dönemlerde de anýt mezar mimarisini etkilemiþtir. Çadýr geleneði, mimarinin yanýnda süsleme sanatýný da etkilemiþtir. Orta Asya da Türklerin kullandýklarý özellikle kaðan çadýrlarýnýn süsleme bakýmýndan daha zengin ve daha büyük olduðu bilinmektedir. Otaðlar renk renk kýymetli kumaþlar ve ipeklilerle süslenmiþtir. Kumaþ, keçe ve çadýr üzerine aplike tekniði ile yapýlmýþ süslemeler hâkimdir. Süslemelerde genellikle; kaplanla dað keçisinin, grifonla geyiðin ya da bu tür hayvanlarýn mücadelelerini konu edinen betimlemeler vardýr. Türklerde Sanat KURGAN Türkler ölümden sonraki yaþama ait dinî inanýþlarý sebebiyle kurgan adý verilen mezarlar yapmýþlardýr. Özellikle Hunlarda rastlanýlan kurganlar, açýlan çukurlar içerisine zemin ve tavaný karaçam aðaçlarýndan oluþan bir mezar odasýndan ibarettir. Bu odanýn tamamý keçe yaygýlarla örtülür, mumyalanmýþ ceset baþý doðuya gelecek þekilde buraya yatýrýlýrdý. Mezar odasýna ölen kiþinin eþyalarý ve bazý hediyelerle, atý da yakýnýna kuyruðu kesilmiþ veya düðümlenmiþ bir þekilde gömülürdü. Hunlardaki cesetlerin mumyalanarak gömülmesi geleneði Anadolu da bazý Ýlhanlý ve Selçuklu kümbetlerinde de uygulanmýþtýr. Türk Dünyasý Kültür Atlasý, s. 54 (Özetlenmiþtir.). Tümülüsü andýran büyük bir kurgan Esik Kurganý ve içinde mumyalanmýþ bir ceset Kurgan ýn içini tasvir eden bir çizim 209
Kubbe geçiþinde yer alan Türk üçgeni Uygur evi Köktürkler Döneminde anýt mezar geleneði bazý deðiþikliklerle devam etmiþtir. Anýt mezarlar dikdörtgen bir alan içinde, tören yolu ve bu yol üzerinde ölen kiþinin yaptýklarýndan ve devletin durumundan söz eden kitabeler, çeþitli heykeller ve ortada bir sunaktan oluþur. Bu anýtlarýn en ünlüleri Orhun Irmaðý kýyýlarýnda bulunan Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kaðan anýt mezarlarýdýr. Yerleþik yaþamý benimseyen Uygurlar anýt mezarlarý, çadýrdan esinlenerek kubbeli yapmýþlardýr. Karahohoça yakýnlarýndaki kubbeli anýt mezarlarý bu döneme ait ilk örneklerdir. Ayrýca Stupa denen kubbeli tapýnaklarda duvar ile kubbe arasýndaki baðlantýyý saðlamak için üçgenler kullanýlmýþtýr. Daha sonralarý Selçuklu ve Osmanlý mimarisinde kullanýlan bu üçgenler Türk üçgeni olarak adlandýrýlmýþtýr. Uygurlar mimari alanda önceki dönemlere göre büyük geliþme kaydetmiþ, birçok kent kurup etrafýný surlarla çevirmiþlerdir. Evler, saraylar, dinin etkisiyle yapýlan manastýr ve tapýnaklar Uygur kent mimarisinin önemli ögeleridir. Yandaki Uygur evi ile günümüz Türk evleri arasýnda mimari yönden nasýl bir benzerlik vardýr? Hunlar ve Köktürklerce bilinen kerpiç ve tuðladan yapýlmýþ toprak damlý ev mimarisi Uygurlarda geliþme göstermiþtir. Bu evler yarým metre yüksek bir tuðla duvar üzerine inþa edilir, genellikle tek katlý avlulu, dikdörtgen planlý olup evlerin pencereleri ilk zamanlar yuvarlak ve kemerlidir. Çatýlarý ise kiremitle örtülüdür. Uygur evleri plan açýsýndan Anadolu daki Türk evleri ile ortak özellikler göstermektedir. Bu dönemde yapýlan manastýr ve tapýnaklar, mekân tasarýmý ve avlu etrafýndaki oda dizileri Türk- Ýslam devletlerindeki medreselere örnek olmuþtur. Uygurlardan kalan Kýzýl þehrindeki Budist tapýnaklarý 210
Köktürklerden kalan bir balbal Köktürklerden kalan Kültigin heykelinin baþý Uygurlardan kalan Diz Çökmüþ Adam heykeli Uygurlardan kalan Atbaþý heykeli Yukarýdaki görsellere göre, Köktürkler ve Uygurlara ait heykel sanatýnda ne gibi farklýlýklar görülmektedir? Köktürkler Döneminde heykel sanatý önemli geliþme göstermiþtir. Heykellerdeki yüz ve saç biçimi ile giyim tarzýnýn gerçeðe yakýn bir þekilde yontulmasý dikkat çekicidir. Ayrýca öldürülen düþmanlarý temsil eden balballar da diðer heykel örnekleri arasýnda yer almaktadýr. Bengütaþ, baba taþ, kadýn taþ gibi adlarla da anýlan balballar, mezar taþý olarak günümüze yansýmýþtýr. Özellikle Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkleri bu geleneði yaþatmýþlardýr. Yakýn zamana kadar Tunceli ve Muþ yöresinde koç biçimli mezar taþlarý yapýlmýþtýr. Uygurlar Döneminde heykel sanatýndaki geliþme devam etmiþ; iþlenmesi kolay alçý, toprak, ahþap, taþ ve madenden eserler yapýlmýþtýr. Heykeller balbal donukluðundan kurtularak hareketlendirilmiþ, gerçek anlamda heykel sanatýnýn doðuþu baþlamýþtýr. At baþý heykelinin kalýp döküm tekniðiyle yapýlmasý bu ve benzeri heykellerin geniþ bir kullaným alaný olduðunu ve ayný örnekten çok sayýda yapýldýðýný göstermektedir. Bu dönemde heykel sanatýnýn geliþmesinde dinî inançlar da etkili olmuþtur. Yandaki freskoya göre Uygurlarýn resim sanatýnda ulaþtýðý seviye ile ilgili neler söylenebilir? Resmin günümüz resim sanatýyla benzer yönleri nelerdir? Türk resim sanatýnýn temeli Uygurlar Döneminde atýlmýþtýr. Uygurlarýn tapýnaklarý süslemek için yaptýklarý duvar resimleri (fresko)nde insan yüzü duygularý ifade edecek þekilde resmedilmiþ, portre sanatýna geçiþ yapýlmýþtýr. Ayrýca kitaplarý süslemek için kullanýlan minyatürlerin konularý dinî ya da günlük hayattan seçilmiþtir. Türk minyatür sanatýnýn kaynaðýný oluþturan Uygur resim ve minyatür sanatý, Moðollar aracýlýðýyla Ýran ve Anadolu ya taþýnarak Anadolu Türk sanatýný etkilemiþtir. Çini sanatýnýn da ilk olarak Uygurlarda kullanýldýðý da bilinmektedir. Uygurlarýn yerleþim merkezi olan Karahoço da yapýlan kazýlarda tapýnaklarýn zeminlerinde çini parçalarý bulunmuþtur. 1965 tarihli koç baþlý mezar taþý (Tunceli) Uygurlara ait bir fresko 211
Aþaðýdaki görsellere göre; Türk sanatýnda hangi motif yaygýn olarak kullanýlmýþtýr? Bu motiflerin kullanýlmasýnýn nedenleri neler olabilir? Zaman içerisinde kullanýlan motiflerde hayvan üslubunun yerine farklý motifler kullanýlmasýnýn nedenleri neler olabilir? Avrupa Hunlarýna ait altýn kolyeden detay Kurt baþlý at koþum süsü Hunlara ait keçeden detay Büyük Selçuklulardan kalan Diyarbakýr Ulu Camii ndeki hayvan kabartmalarý Türkiye Selçuklularý tarafýndan yapýlan Kubadabad Sarayý ndan çini örneði (Beyþehir) Osmanlý halýsýndan bir motif 212 Türkler; demircilik, dokumacýlýk, dericilik, maden ve ahþap iþçiliði gibi el sanatlarý ile uðraþmýþlardýr, yaptýklarý eserleri çeþitli hayvan ve hayvan mücadele sahnelerini gösteren motiflerle süslemiþlerdir. Türk sanatýndaki bu süslemeye hayvan üslubu denmektedir. Türklerin yaþam tarzýndan kaynaklanan ve Hunlar Döneminde baþlayýp tüm Orta Asya da yaygýn olarak kullanýlan bu üslup, Ýslamiyet ten sonraki dönemde özellikle taþ süslemelerde sýkça kullanýlmýþtýr.
Türk maden sanatýnýn ilk örnekleri altýn, gümüþ, demir ve bronz gibi madenlerden elde edilmiþtir. Türkler ham demirden çelik elde ederek kýlýç, kalkan, mýzrak, ok uçlarý vb. eþyalar yapmýþlardýr. Ahþap iþçiliðine önem veren Türkler, ihtiyaçlarýna göre sandalye, masa, dolap, karyola gibi ev eþyalarý, mutfak takýmlarý, göçlerde kullanýlan araba ile at koþum takýmlarýný da ustalýkla yapmýþlardýr. Türklerde yaþam tarzýna baðlý olarak hayvancýlýk Türk sanatýný da etkilemiþtir. Hayvan ürünlerinin deðerlendirilmesiyle ortaya çýkan dokumacýlýk önemli el sanatlarýndan biri olmuþtur. Yünün kolayca iþlenmesinden elde edilen keçe; çadýr, giysi vb. yapýmýnda kullanýlmýþtýr. Dokumacýlýðýn bir dalý olan halýcýlýk da ilk dönemlerden itibaren Türklerde önem arzeden bir sanat dalý olmuþtur. Pazýrýk Kurganý ve Doðu Türkistan mezarlarýnda (MS III-IV. yüzyýl) bulunan Türk düðümlü halý parçalarý Türklerde bu sanatýn ilk dönemlerden itibaren yaygýn olduðunu göstermektedir. Avarlara ve Doðu Avrupa da yaþayan diðer Türklere ait silah ve ev eþyalarý PAZIRIK HALISI 1,9 m eninde 2 m boyunda olan halý, ince yün iplik kullanýlarak Türk düðümüyle dokunmuþtur. Desimetre kareye 3600 düðüm atýlmýþtýr. Halý üçü dar, ikisi geniþ beþ bordürle çevrilidir. Halý dört sýra hâlinde altýþardan yirmi dört kareye ayrýlmýþ her bölüm bitkisel motiflerle dokunmuþtur. Bunlarýn içi dört yapraklý bitkisel motiflerle doldurulmuþtur. Halýnýn en iç ve en dýþtaki dar bordürlerinde aslan ve grifon, daha dýþtaki geniþ bordürde ise süvari figürleri yer alýr. Kök boyayla renklendirilmiþ halýda kýrmýzý, sarý ve mavi renkli iplikler kullanýlmýþtýr. Prof. Dr. Selçuk MÜLAYÝM, Ýlk Halý ve Yaygýlar, Thema Larousse, C 6, s. 192 (Özetlenmiþtir.). Yukarýda metin ve görselde yer alan halýnýn özelliklerini dikkate alarak hangi çýkarýmlarda bulunabilirsiniz? Pazýrýk halýsýný renk, motif ve dokuma tekniði açýsýndan günümüzdeki el dokumasý halýlar ile karþýlaþtýrýnýz. Benzer ve farklý yönlerini tespit ediniz. Aþaðýdaki tabloda ilk Türk devletlerinde görülen sanat dallarýyla ilgili bazý kavramlar verilmiþtir. Tabloda verilmeyen kavramlarý araþtýrarak siz tamamlayýnýz. SANAT DALI HUN KÖK TÜRK UYGUR Mimari Çadýr, Ev, Heykel Anýt mezar El sanatlarý Süsleme sanatlarý Kurgan, Maden, ahþap, Fresk, 213
B.TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE SANAT Karahanlýlar Dönemine ait Kalan Minaresi (Buhara) Selçuklular Döneminden kalma bir seramik tabak Selçuklulara ait Varka ve Gülþah adlý minyatür Türkiye Selçuklu halýsý, XIII. yüzyýl Selçuklu Döneminden kalan Kubadabad Sarayý na ait kabartma Kubadabad Sarayý na ait çini süsleme (Beyþehir) Mengücekliler Dönemine ait Divriði Ulu Camii nden hat örneði Selçuklu maden sanatýndan örnekler 214 Görsellerden faydalanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. Ýlk Türk devletlerinde görülmeyen, Türk-Ýslam devletlerinde görülen sanat dallarýný belirtiniz. Ýlk dönemlere göre kullanýlan motiflerde ne gibi deðiþiklikler görülmektedir?
1. Mimari Aþaðýda Türk-Ýslam mimarisinde kullanýlan bazý ögeleri gösteren görseller ve tanýmlar yer almaktadýr. Tanýmlara göre görsellerin altýndaki boþluklarý doldurunuz. Revak : Yapýnýn ön yüzünde bir kemer dizisi ile dýþa açýlan üstü örtülü uzunlamasýna mekân. Eyvan : Üç tarafý ve üstü kapalý, bir tarafý avluya ya da diðer bir mekâna açýlan bölüm. Portal : Ana kapý, taç kapý. Kemer : Ýki sütun veya ayaðý birbirine baðlayan mimari öge. Avlu : Bir yapýnýn veya yapý grubunun ortasýnda kalan üstü açýk, duvarla çevrili alan. Diyarbakýr Ulu Camii nin... Diyarbakýr Ulu Camii nin... Diyarbakýr Ulu Camii nin... Divriði Ulu Camii nin... Divriði Ulu Camii nin... Ýlk Müslüman Türk devletlerinde sanat alanýnda büyük geliþme kaydedilmiþtir. Karahanlýlar Döneminde, Türk-Ýslam sanatýnýn temelleri atýlmýþ ve bu dönemin mimari eserleri sonraki döneme örnek olmuþtur. Gazneliler Döneminde Hint ve Ýslam sanatlarý kaynaþmýþ, bu dönemde geliþen Türk sanatý Selçuklularda ve Hindistan da geliþecek olan Müslüman Türk sanatýný etkilemiþtir. Ýran ve çevresine egemen olan Büyük Selçuklular; Abbasi, Sasani ve Karahanlý sanat ve mimari geleneklerini geliþtirerek yeni sentezlere ulaþmýþ ve Türkiye Selçuklu sanatýna kaynak teþkil etmiþlerdir. Anadolu da kurulan devletler ise yeni yapý teknikleri ortaya koymaktan çok birikimlerini kullanarak yaþadýklarý bölgenin yapý malzemeleri ve mimari özelliklerinden yararlanarak yeni eserler yapmýþlardýr. Ýlk Türk beylikleri tarafýndan yapýlan eserlerde tuðla tekniði yerine kesme taþlar kullanýlmýþtýr. Yüzeyler renkli taþlar, kemerler 215
ve halat motifi figürler ile daha da zenginleþtirilmiþtir. Süslemelerde bitki ve hayvan motifleri kullanýlmýþtýr. Bu süreçte birçok yeni eser inþa edilirken mimaride revak, eyvan, portal vb. yeni ögeler görülmüþtür. Saltuklulardan kalan Kale Mescidi ve Tepsi Minare (Erzurum) ile Mengüceklilerden kalan Divriði Ulu Camii (Sivas) ilk Beylikler Dönemine ait önemli eserlerdendir. a. Dinî Mimari Türk-Ýslam devletlerinde yerleþik yaþam tarzýnýn önem kazanmasý imar faaliyetlerini ön plana çýkarmýþ; cami, medrese, kervansaray, köprü vb. eserler inþa edilmiþtir. Camiler bu eserler arasýnda ilk sýrada yer almýþtýr. Karahanlý camilerinde kubbe, önemli bir mimari unsur olarak öne çýkmýþ, Türk üçgeni kullanýlmaya devam edilmiþtir. Bu dönemdeki cami mimarisi Gazneliler devrinde de geliþimini sürdürmüþtür. Merv deki Talhatan Baba Camii (Karahanlýlar Dönemi) Diyarbakýr Ulu Camii (Büyük Selçuklular Dönemi) Diyarbakýr Ulu Camii nin içten görünüþü Afyon Ulu Camii, (Türkiye Selçuklularý Dönemi) XII. yüzyýlda Fransa da baþlayýp tüm Avrupa ya yayýlan Gotik sanatý Rönesans Dönemine kadar etkisini sürdürmüþtür. Gotik mimarisi özellikle dini alanda etkili olmuþ ve bu dönemde sivri çatý ve kuleleriyle göðe doðru yükselen dev boyutlu katedraller yapýlmýþtýr. Dinî mimariye örnek verilen yukarýdaki görselleri dikkate aldýðýnýzda iç mekânda görülen farklýlýklar nelerdir? Büyük Selçuklu ile Türkiye Selçuklu camileri arasýnda ne gibi benzerlikler vardýr? Büyük Selçuklular, Karahanlý ve Gaznelilere göre daha büyük çapta camiler yaparak eyvanlý tip cami þemasýný geliþtirmiþlerdir. Ortaya çýkan bu klasik cami planý, daha sonraki dönemlerde de cami mimarisine temel olmuþtur. Büyük Selçuklularýn Ýran da yaptýklarý ve Mescidi Cuma olarak adlandýrýlan bu camiler kubbenin önem kazandýðý ve planýn kubbeye göre tasarlandýðý ilk camilerdir. Türkiye Selçuklu camileri de Büyük Selçuklularda olduðu gibi çok sütunludur. Ayrýca bu dönemde Gazneliler zamanýnda ilk defa inþa edilen ahþap direkli camiler ve küçük mescitler de görülmektedir. 216
ALEM KÜLAH PETEK ÞEREFE GÖVDE Buhara da Kalan minaresi (Karahanlýlar ) Gazne de III. Mesut minaresi (Gazneliler ) Ýran da Damgan minaresi (Büyük Selçuklular ) Küp Kürsü KAÝDE Mardin Ulu Cami minaresi (Artuklular) Sivas Gök Medresedeki Çifte Minare (Türkiye Selçuklularý) Adana Ulu Cami minaresi (Ramazanoðullarý Beyliði) Edirne Selimiye Cami minaresi (Osmanlý Dönemi) Yukarýda Türk-Ýslam devletlerine ait minare örnekleri verilmiþtir. Görsellere göre ilk dönemlerden Osmanlý Devleti ne kadar minare mimarisindeki deðiþimleri belirtiniz. Ýslamiyet in etkisiyle geliþen minare geleneði Türk-Ýslam sanatýnda önemli bir yere sahiptir. Barýþ zamanýnda müminleri namaza çaðýrmanýn yanýnda savaþ zamanýnda gözcü kulesi olarak da kullanýlan minareler; fýrýnlanmýþ tuðlalarýn farklý diziliþi, çeþitli bitki motifleri, geometrik desenler, çini süsleme ve kûfi yazýlarla zenginleþtirilmiþtir. Genellikle bir kaide üzerinde silindir gövdeli yukarý doðru daralan bir görünüme sahiptirler. Yukarýdaki örneklerde görüldüðü gibi bu özellikleriyle Türk-Ýslam devletlerindeki minareler aðýr ve hantal görünümlü Arap minarelerinin aksine biçimi ve süslemeleriyle sanatsal açýdan büyük bir önem taþýmaktadýr. XIII. yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren Anadolu da medrese ve camilerin taç kapýlarýnda çifte minareler yapýlmýþtýr. Devlet i sembolize ettiði anlayýþý ve eserlerin daha ihtiþamlý görünmesi amacýyla yapýlan çifte minarelere Orta ve Doðu Anadolu kentlerinde sýkça rastlanmaktadýr. Bu minareli cephe mimarisi XIII. yüzyýlýn sonuna kadar varlýðýný sürdürmüþtür. 217
Sultan Sencer Türbesi, Merv, (Büyük Selçuklular Dönemi) Döner Kümbet, Kayseri, (Türkiye Selçuklularý Dönemi) Konya Ýnce Minareli Medrese nin iç görünümü 218 Osmanlý minareleri önceki dönemlere göre daha ince ve süslü olup estetik bir görünüme sahiptir. Camilerde sayýlarý altýyý bulan minareler yapýlmýþtýr. Farklý bölümlerden oluþan minarenin taþ veya tuðladan olan gövdesi genellikle çokgendir. Bu gövdeler burmalý ve yivli yapýlý olup kabartmalar ve motiflerle süslüdür. Türkler Ýslamiyet ten önce olduðu gibi anýt mezarlara özel bir önem vermiþlerdir. Ýlk Türk devletlerindeki anýt mezar mimarisi Karahanlýlar Döneminde türbe mimarisi olarak devam etmiþtir. Karahanlý türbeleri kare planlý, tuðla malzemeli ve süslemeli anýtsal yapýlardýr. Bu alanda Gaznelilerde bir geliþme olmamýþsa da Selçuklular Döneminde büyük geliþme kaydedilmiþtir. Seçuklularda anýt mezarlar kümbet ve türbe olmak üzere iki deðiþik þekilde inþa edilmiþ, bu gelenek Beylikler Döneminde de devam etmiþtir. Selçuklu türbeleri kare, çokgen veya yuvarlak planlarda yapýlmýþtýr. Konik veya piramit bir külahla örtülen mezarlara kümbet, kubbeyle örtülü olanýna da türbe denir. Bazý kümbetler hayvan figürlü taþ süslemeleri ve alt kattaki mumyalýk bölümleriyle dikkat çekmektedir. Anadolu da taþýn bol olmasý nedeniyle anýtmezarlarda tuðlanýn yerini daha sonra taþ almýþtýr. Baþlangýçta tek olarak yapýlan bu binalar daha sonra cami ve medreselere bitiþik olarak inþa edilmiþtir. Yukarýdaki bilgiler ile yandaki görsellerden faydalanarak kümbet mimarisinde eski Türk geleneklerinden hangi izler görülmektedir? Dinî mimarinin bir diðer unsuru da medreselerdir. Türk-Ýslam devletlerinde ilk medrese Karahanlýlar Döneminde yapýlmýþtýr. Gazneli medreselerinden ise hiçbir örnek kalmamýþtýr. Büyük Selçuklular, yaþadýklarý bölgedeki Ýran kültüründen faydalanmakla birlikte mimaride yeni bir tarz ortaya koyarak farklý bir medrese tipi oluþturdular. Bu medrese tipi yatýlý öðrenci odalarý ve dersanelerin birleþmesinden meydana gelmiþtir. Ayrýca evlerde mevcut olan eyvan unsuru da medrese mimarisine girmiþtir. Bugün arkeolojik bir kalýntý durumunda bulunan Nizamiye Medresesi bu yeni tarzda inþa edilmiþtir. Beylikler ve Türkiye Selçuklularý tarafýndan yapýlan Anadolu medreselerinin mimarisi, temel olarak Büyük Selçuklu geleneðine dayanýr. Kubbeli ve eyvanlý olarak iki tip hâlinde geliþen Anadolu medreseleri daha küçük ölçülerde ve dikdörtgen þeklinde yapýlmýþ olup süslemeli taç kapýya sahiptir. Kubbeli medreselerde avlunun üstü bir kubbeyle örtülüdür. b. Sivil Mimari Türk-Ýslam devletleri dinî mimaride olduðu gibi sivil mimaride de özgün eserler inþa etmiþlerdir. Bu alandaki eserlerden olan kervansaraylar ilk kez Karahanlýlar tarafýndan yapýlmýþ olup bunlara ribat adý verilmiþtir. Güvenlik ve konaklama amacýyla yapýlan ribatlar savunma duvarlarýyla çevrili; mescit, ahýr ve oda gibi bölümlerden oluþmaktaydý. Gaznelilerde görülen kervansaray mimarisi Selçuklular Döneminde geliþtirilmiþ anýtsal yapýlar þeklinde kendisini göstermiþtir. Türkiye Selçuklu kervansaraylarý; anýtsallýklarý, planlarý ve süslemeleriyle dikkat çekerek önceki dönemlere göre daha geliþmiþtir. Han veya Sultan Han denilen bu yapýlar; avlulu, kapalý ve karma olarak inþa edilmiþtir. Avlunun ortasýndaki köþk mescidiyle beraber kütüphane, revir, hamam, tamirhane gibi toplum ihtiyacýna yönelik birçok bölüm de hanlarda yer almaktadýr.
Bir Eser Ýncelemesi: Aksaray Sultan Haný Konya-Aksaray yolu üzerinde bulunan Sultan Haný, I. Alaaddin Keykubat tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Bundan dolayý Sultan Haný ismi ile anýlan ve Ýpek Yolu üzerinde inþa edilen Han, Türkiye deki en büyük han örneðidir. Ayný zamanda Moðol saldýrýlarýna karþý kale amaçlý olarak da kullanýlmýþtýr. Avlunun sol tarafýnda kemerli sütunlarla birbirine baðlý yolculara ayrýlan odalar, salonlar, iki hamam ve ambarlar bulunmaktadýr. Giriþ portali; sivri kemerli olup geometrik bezemelerle süslenmiþ ve Selçuklularýn taþ iþçiliðini yansýtmaktadýr. Avlu ile kýþlýk kýsmý baðlayan kapýdýr. Avlunun ortasýnda kare planlý, üzeri kubbe ile örtülmüþ bir köþk mescit bulunmaktadýr. Avlu Türklerde Sanat Küçük Han denilen kýþlýk kýsým. Üzeri tonozla örtülü, kare planlý olup sütunlarla beþ bölüme ayrýlmýþtýr. Ortadaki bölüm diðerlerinden daha yüksek ve geniþ olup üzeri kubbe ile örtülüdür. Bu mekânýn içerisi mazgal þeklindeki pencerelerle aydýnlatýlmýþtýr. Kýþlýk Bölüm Avlunun saðýndaki 10 adet bölme, arabalara ve hayvanlara ayrýlmýþtýr. Sivil mimarinin önemli bir unsuru olan saraylar Karahanlýlara göre Gaznelilerde daha fazla geliþme göstermiþtir. Gazne saray planlarý daha sonraki dönemlerde saray mimarisinin temelini oluþturmuþtur. Saraylar; açýk ve kapalý geniþ alanlar, büyük bir avlu etrafýna sýralanan mekânlar hâlinde tasarlanmýþtýr. Çok katlý uygulamalardan kaçýnýldýðý için farklý iþlevi olan bölümler arazi üzerine yayýlmýþ, baðlayýcý koridorlarla bütünlük saðlanmýþtýr. Türkiye Selçuklularý Döneminde ise plan ve iþlev yönünden Orta Asya ve Ýran geleneðinden esinlenilerek kaba taþ ve tuðladan yapýlan saraylar, kervansaraylar kadar gösteriþli ve büyük deðildir. Dýþ görünüþleri oldukça sade olan bu yapýlarýn içleri çini, alçý ve taþ süsleme açýsýndan çok zengindir. Türkler Anadolu ya gelirken Orta Asya ve Ýran daki geleneksel mimarilerden faydalanarak konut mimarisinde yeni sentezlere ulaþtýlar. Yaþadýklarý bölgelerin coðrafi þartlarý, dinî hayatlarý, aile yapýlarý ve günlük hayat tarzlarý Türklerin yaptýklarý konutlarýn þekillenmesinde etkili oldu. Bu geliþmelere raðmen çadýr geleneðinden esinlenmeye devam ettiler. Ýlk Türk evleri çadýrýn bir kopyasý olarak inþa edildi. Çadýrdaki düzen daha sabit sembollerle ev planýna aktarýldý. Evler tek odalý olup sofasýz inþa edildi. Çadýr aynen odaya; çadýrýn önü de avluya dönüþtürüldü. Avlu evin merkezi ve ortak kullaným alaný olarak tasarlandý. Evlerde sedirler kuruldu,yüklük gibi kapalý alanlarla beraber, mutfak (ocak) yapýldý. c. Beylikler Döneminde Mimari Alandaki Yenilikler Türkiye Selçuklularýnýn Kösedað Savaþý ndan sonra daðýlma sürecine girmesiyle Anadolu nun farklý bölgelerinde birçok Türk beyliði kurulmuþtur. Bu beyliklerin birçoðu siyasi yönden çok güçlü olmasalar da hâkim olduklarý bölgelerde halkýn ekonomik ve sosyal refahýný yükseltmeye yönelik gerçekleþtirdikleri imar faaliyetleriyle Anadolu nun Türkleþmesini saðlamýþlardýr. Bu süreçte Türk beylikleri Anadolu Türk mimarisine bazý yenilikler getirmiþlerdir. Osmanlý mimarisinin temelini oluþturan bu dönem, Türkiye Selçuklu sanatý ile Osmanlý sanatý arasýnda bir geçiþ dönemi olmuþtur. Konya-Aksaray yolu üzerindeki Sultan Haný ve ortasýnda Köþk mescidi 219
TÜRKÝYE SELÇUKLU MÝMARÝSÝ ÝLE BEYLÝKLER DÖNEMÝ MÝMARÝSÝ ARASINDAKÝ FARKLAR Türkiye Selçuklu Dönemi Beylikler Dönemi Mekân bütünlüðü... Ankara Arslanhane Camii Yapýlardaki mekâný geniþletmek için mihrap önünde yer alan kubbe büyütülür, sütunlar yükseltilerek sayýlarý azaltýlýr. Avlu Adana Ulu Camii Avlu ya yoktur ya da revaklý deðildir. Malatya Ulu Camii Portal Adana Ulu Camii Türkiye Selçuklu mimarisinde portal; cami, türbe, medrese ve kervansaraylarda en önemli ögedir. Konya Ýnce Minareli Medrese Portaller eski gösteriþli özelliðini kaybetmiþ, sade yapýlmaya baþlanmýþtýr. Cephe düzeni Selçuk (Ýzmir) Ýsa Bey Camii Yapýlar portaller dýþýnda dýþa kapalýdýr. Duvarlarda pencereler azdýr. Niðde Alaaddin Camii Ýç ve dýþ denge Milas Firuz Bey Camii Selçuklu yapýlarýnda yalnýzca ön cepheye önem verilmiþtir. 220 Yapý bir bütün olarak ele alýnmýþ, iç mekâna gösterilen önem dýþa da yansýtýlmýþtýr. Konya Alaeddin Camii Verilen örnekleri dikkate alarak tablodaki boþluklarý doldurunuz. Balat Ýlyas Bey Camii
2. Süsleme Sanatlarý Türk-Ýslam devletlerinde süsleme sanatlarý ilk Türk devletlerine göre geliþmiþ ve çeþitlilik kazanmýþtýr. Uygurlardan itibaren kullanýlan çini sanatý Karahanlýlar ve Gaznelilerde de görülmektedir. Gazne saraylarýndaki çiniler Uygur çinileri ile benzerlik göstermektedir. Ýran da Büyük Selçuklularýn yeni teknikler kullanmasýyla büyük geliþme gösteren çini sanatý, onlarý takip eden Türkiye Selçuklularýnda özellikle iç mekânlarýn dekarasyonunda baþarýyla uygulanmýþtýr. Bu sanat Beylikler Döneminde de geliþimini devam ettirmiþtir. Çinilerde yazý ve geometrik desenler sýkça kullanýlmýþtýr. Divriði Ulu Cami portalindeki taþ süsleme Kubadabad Sarayý ndaki çini süsleme Konya Kalesi nden taþ süsleme Konya Kalesi nden taþ süsleme Yukarýdaki görsellere göre Selçuklular ve Beylikler Dönemindeki süslemelerde farklý figürlerin kullanýlmasýnýn nedenleri neler olabilir? Türkler Anadolu ya gelinceye kadar eserlerinde tuðla süslemeleri sýkça kullanmýþlardýr. Anadolu da taþýn öncelikli yapý malzemesi olmasý taþ oymacýlýðýnýn geliþmesini saðlamýþtýr. Türk çadýrýnýn kubbesi, kapýsýnýn açýlýþ þekli ve kordonlarý, taþ mimarisine esin kaynaðý olmuþtur. Örneðin portaller çadýrýn kapýsýna benzetilmiþtir. Yukarýdaki görsellerde görüldüðü gibi taþ süslemelerde çift baþlý kartal, kartal, kuþ, ejder, aslan, geyik, melek, yýldýz gibi birbirinden farklý figürler yer almaktadýr. Bunun nedeni Selçuklu sanatýnýn Ýran ve Anadolu daki yerli kültürlerle, Ýslam öncesi Orta Asya Türk kültürü vb. ögelerden beslenmesidir. Diyarbakýr Kalesi nden taþ süsleme 221
Konya Alaeddin Cami minberinden bir detay Türkiye Selçuklu maden sanatýndan örnekler Türkiye Selçuklu eserlerinde görülen gösteriþli taþ iþçiliðine karþýlýk Beylikler Döneminde süslemede sadeleþme görülür. Yapýlarda mermer kaplamalar kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Taþ süslemelerin yanýnda Türk sanatýnda önemli bir yer tutan ahþap iþçiliði; yapýlarýn pencere ve kapý kanatlarýnda, cami minare ve minberlerinde uygulanmýþtýr. Aðaç iþlerinin en anýtsal eserleri olan minberler, XII. yüzyýldan baþlayarak Türkiye Selçuklu sanatýnda çok parlak bir geliþme göstermiþ bu durum Beylikler Döneminde de devam etmiþtir. Uygurlarda görülen fresk ve minyatür türündeki resim sanatý, Orta Asya dan Anadolu ya farklý kültürlerin etkisinde kalarak gelmiþtir. Resim konusundaki dinî endiþe, sanatkârlarý daha çok minyatür yapmaya yöneltmiþtir. Türkiye Selçuklu minyatürlerinde sultan ve vezirlerin yaþamlarýndaki olaylar, edebiyat eserlerindeki öyküler, manzara ve portreler vardýr. XIII. yüzyýlýn önemli minyatürlerinden bazýlarý El Cezeri tarafýndan yazýlmýþ Otomata adlý kitapta yer almaktadýr. Türkler Ýslamiyet i kabul edince Kur an la beraber Arap harflerini de almýþ, fakat bunu estetik bir yazý hâline getirmiþlerdir. Ýlk büyük Türk hattatý Amasyalý Yakut un (XIII. yüzyýl) hat sanatýnýn tüm kaidelerini ortaya koymasýyla Türk hat sanatýnýn temelleri atýlmýþtýr. Güzel yazý yazma sanatý olan hat, sadece kitaplarda deðil seramik kaplar, madenî eþyalar ve mimari ögeler üzerinde de görülmektedir. 3. El Sanatlarý Büyük Selçuklularla parlak bir dönem yaþayan maden sanatý XII. yüzyýlda Artuklular ve Selçuklularla Anadolu da varlýðýný sürdürmüþtür. Oyma, kakma, kabartma gibi çeþitli tekniklerin kullanýldýðý bu sanat kandil, þamdan, buhurdanlýklar gibi gündelik yaþama iliþkin birçok madenî eþyada kendisini gösterir. Selçuklu halýlarýndan motifler 222 Yukarýdaki görsellerde ilk Türk halýlarýndan farklý olarak hangi motifler kullanýlmýþtýr? Ýlk Türk devletlerinden itibaren yaygýn olan halý ve kilim dokumacýlýðý geliþerek devam etmiþtir. Ýran da halýcýlýðýn geliþmesinde Büyük Selçuklularýn önemli rolü olmuþtur. Halýyý Anadolu ya Türkler getirmiþ ve halýcýlýk Orta Anadolu dan Batý ya yayýlmýþtýr. Halýlarda baklava, yýldýz gibi geometrik þekiller; bordürlerde bitki ve hayvan figürleri kullanýlmýþtýr. Beylikler Döneminde halýcýlýk, geliþimini devam ettirmiþ, Ýslamiyet ten önceki genelde hayvan üslubuna baðlanan temalar hýzla ayýklanmýþ; yerini bitkisel aðýrlýklý süsleme, yazý ve geometrik þekillerden oluþan soyut kavramlara býrakmýþtýr.
C. OSMANLI SANATI OSMANLI MÝMARÝSÝ Osmanlý mimarisi Türk mimarisinin zirveye ulaþtýðý bir dönem olup Türkistan, Ýran ve Ýslam geleneðinden etkilenerek yeni ve kendine özgün bir üslup ortaya çýkarmýþtýr. Bu üslupla camiden kervansaraylara, kalelerden bedestenlere uzanan geniþ bir yelpazede eserler verilmiþtir. Selçuklulardaki çok kubbeli yapýlar yerine mihrap önü kubbesinden baþlanmýþ, giderek geliþen merkezî kubbe tekniðine geçilmiþtir. Tek kubbede toplanabilecek en geniþ mekâný saðlama düþüncesinin, zirve noktasýna Edirne Selimiye Camii yle ulaþýlmýþtýr. Ýsmail GÜVEN, Uygarlýk Tarihi, s. 353 (Özetlenmiþtir.). MÝMAR SÝNAN A GÖRE SELÝMÝYE CAMÝÝ Mustafa Sâî Çelebi nin Tezkiretü l Bünyan adlý eserinde Mimar Sinan ýn kendi aðzýndan Edirne Selimiye Camii þöyle anlatýlýr: Dört minaresi kubbenin dört yanýndadýr... Bu minarelerin hem ince hem üçer yollu olmasýnýn güçlüðü malumdur. Ayasofya kubbesi gibi kubbe Devlet-i Ýslamiyede bina olunmamýþtýr. deyü Hristiyanlarýn mimar geçinenleri, Müslümanlara üstünlüðümüz vardýr, derlermiþ. O kadar kubbe durdurmak gayet müþkildir. Dedikleri benim kalbimde bir azim ukte olup kalmýþ idi. Edirne Selimiye Camii ni inþa ederken kubbesini Ayasofya dan daha yüksek ve geniþ yaptým. Oktay ASLANAPA, Türk Sanatý, s. 263-264 (Özetlenmiþtir.). Metinlere göre aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz Osmanlý mimarisinin oluþumuna etki eden faktörler nelerdir? Osmanlý mimari eserlerinin ihtiþamlý olmasýnýn sebepleri neler olabilir? Osmanlý Devleti nde daha Kuruluþ Döneminde kültürel ve sanatsal faaliyetlere önem verilmiþ, Selçuklu Devleti ve Beylikler Döneminde önemli bir yere gelen Türk-Ýslam sanatý geliþtirilmiþtir. Ayrýca Ýran ve Bizans sanatýndan da etkilenen Osmanlý sanatý, kendine has bir üslup oluþturarak dünya sanat tarihinde kendisine müstesna bir yer edinmiþtir. Bu dönemde sanat; genel olarak mimari, süsleme ve el sanatlarý (maden, halý, minyatür, çini, hat vb.) þeklinde incelenebilir. 1. Mimari Konya Alaeddin Camii (Türkiye Selçuklu) Ýznik Yeþil Camii (Osmanlý) Yabancý Gözüyle Osmanlý Sanatý Osmanlýlar, her þeyi yerli yerinde kullandýlar. Ne sadece ticari amaçlý bir yapýya dönüþtürdükleri kervansarayý ne de hastane, kütüphane, medrese, türbe ve aþevini terk ettiler. Ancak camiyi mutlak üstünlüðü olan bir sýraya getirip yerleþtirdiler. Caminin yükseklik kazanmasýna, kubbelerinin geniþletilmesine, bölümlerin eklenerek kaynaþmasýna çalýþarak görkemli yapýlar ortaya koymuþlardýr. Bu eserler dünyanýn daha önce tanýdýðý ve o dönemde yapýlan eserlerden bütünüyle farklýdýr. Jean-Paul ROUX, Osmanlý Sanatý, Osmanlý Ýmparatorluðu Tarihi II, s. 316 (Derlenmiþtir.). Yukarýdaki metin ve görselleri inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz Osmanlý mimarisi daha çok hangi alanlarda geliþme göstermiþtir? Osmanlý ve Türkiye Selçuklu sanatý arasýnda ne gibi benzerlik ve farklýlýklar vardýr? 223
Osmanlý sanatý kendisinden önceki Türk-Ýslam devletlerinde olduðu gibi daha çok mimari alanda geliþmiþtir. Selçuklu mimarisinin kaynaklýk ettiði Osmanlý mimarisi, çeþitli dönemlerde üslubuna göre farklý özellikler göstermiþtir. Buna göre erken, klasik ve geç dönem olmak üzere sýnýflandýrýlan Osmanlý mimarisini dinî ve sivil mimari olarak iki kýsýmda inceleyebiliriz. a. Dinî Mimari Erken dönem olarak adlandýrýlan ilk Osmanlý mimari eserleri yoðun olarak Ýznik, Bursa ve Edirne de yapýlmýþtýr. Dinî mimari alanýnda cami, medrese ve türbeler inþa edilmiþtir. Bu dönem eserlerinin Ýznik, Bursa ve Edirne de yoðunlaþmasýnýn sebepleri nelerdir? Osmanlý Devleti bu dönemde Selçuklu Dönemi camilerini örnek almakla birlikte bir arayýþ içinde farklý planlarda eserler vermiþlerdir. Tek kubbeli, ters T planlý, çok ve merkezî kubbeli camiler ve Klasik Döneme geçiþ camileri bu döneme ait örneklerdir. ERKEN DÖNEM OSMANLI CAMÝ MÝMARÝSÝ Plan Yapýsal Özellikler Devam Ettirilen Özellikler Getirilen Özellikler Tek Kubbeli Kare mekânlýdýr. Son cemaat yeri vardýr. Yapýnýn üstü tek kubbeyle kapatýlýr. Dýþ cephesinde mermer kaplama kullanýlmýþtýr. Son cemaat yeri (Beylikler Dönemi), tek kubbe, kare mekân (Türkiye Selçuklularý), dýþ cephesinde mermer kaplama (Beylikler Dönemi) vardýr. Taþ ve tuðla dizilerinden oluþan duvar örgüsü (almaþýk duvar) kullanýlmýþtýr. Ters T Planlý Ters T planýnda yapýlmýþtýr. Dikdörtgen ana bölüm ile ona kapýlarla baðlanan mekânlar vardýr. Almaþýk duvar özelliði ve son cemaat yeri devam ettirilmiþtir. Ters T planý ilk kez uygulanmýþtýr. Çok Kubbeli Merkez Kubbeli Bu tip camiler ayak ve sütunlarla eþit bölümlere ayrýlmýþtýr. Her bölüm kubbe ile örtülmüþtür. Ana mekâný örten büyük bir kubbe ve onun etrafýndaki küçük kubbelerden oluþmaktadýr. Çok sütunludur (Türkiye Selçuklularý). Almaþýk duvar, son cemaat yeri ve mermer kaplama kullanýlmýþtýr. Tek kubbeli camilerde belirtilen özellikler devam ettirilmiþtir. Ýlk kez dört minare ve merkezî kubbe yapýlmýþtýr. Ana mekân geniþletilmiþtir. Tabloyu inceleyiniz. Aþaðýda ve bir sonraki sayfada verilen görsellerin hangi plana göre yapýldýðýný verilen boþluklara yazýnýz. Ýznik Hacý Özbek Camii Edirne Muradiye Camii 224
Bursa Ulu Camii Edirne Üç Þerefeli Camii Osmanlý Devleti nin kendine has üslubunu oluþturduðu Klasik Döneme geçiþ Ýstanbul un fethiyle baþladý. Devlet, siyasi alanda ulaþtýðý baþarýlarý sanata da yansýttý. Ýlk kez merkezî kubbeli camilere yarým kubbeler eklemek ya da tek bir merkezî kubbe ile mekâný örterek geniþ alan oluþturma amacý bir ölçüde gerçekleþtirildi. Bu dönemin ilk örneði Ýstanbul Bayezit Camii idi. II. Bayezit Dönemi ile baþlayan klasik dönem ayný zamanda Büyük Külliyeler Devri olarak adlandýrýldý. Baþlangýçtan itibaren görülen külliyeler þehir planlamasýnda belirleyici unsur oldu. Þehirler, merkeze yapýlan külliyenin etrafýnda geliþme gösterdi. Bu dönemde Edirne, Amasya ve Ýstanbul da yapýlan külliyeler, þehirlerin Osmanlý kimliði kazanmasýnda önemli rol oynadý. 1. Cami 2. Kervansaray 3. Aþevi 4. Hastane 5. Ýhtisas medresesi 6. Medrese 7. Türbe 6 1 7 Bu dönemde Avrupa da Rönesans sanatý görülmektedir. Rönesans mimarisinde kilise, katedral gibi dinî yapýlarýn yanýnda köþk, saray ve ev gibi sivil yapýlar da görülmektedir. Gotik dönemde kullanýlan sivri kemerin yerini yuvarlak kemerler almýþtýr. Eserlerde görsel denge ve uyumlu oran dikkati çeker. Yapý yüzeylerinde süslemeye önem verilmiþtir. 5 2 3 4 Süleymaniye Külliyesi, Ýstanbul Süleymaniye Külliyesi ni inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. Osmanlý külliyelerinin farklý bölümlerden oluþmasýnýn sebepleri neler olabilir? Külliyeyi oluþturan ögeler dikkate alýnarak Osmanlý mimarisinin ve sanat anlayýþýnýn belirlenmesinde nelerin etkili olduðunu söyleyebiliriz. 225
Eser Ýncelemesi: Edirne Selimiye Camii Klasik Dönem Osmanlý mimarisinin en önemli temsilcisi Mimar Sinan, sadece Ýstanbul da deðil ülkenin her yerinde cami baþta olmak üzere hem dinî hem de sivil mimariye ait eserler inþa etmiþtir. Bu eserlerden biri de Selimiye Camii dir. Edirne nin merkezî bir yerinde yapýlan cami, külliyesi ile beraber 2 toplam 22.022 m alaný kaplamaktadýr. Külliye niteliðindeki yapýya III. Murat zamanýnda kapalý bir çarþý eklenmiþtir. Eser Osmanlý mimarisinin ve þehircilik anlayýþýnýn hangi özelliðini yansýtmaktadýr? Eserin 70,89 metre yükseklikte üçer þerefeli dört minaresi bulunmaktadýr. Minarelerin mümkün olduðunca yüksek yapýlmasýnýn sebebi ne olabilir? Eserin 31,50 metre çapýnda ve yarým küre þeklindeki kubbesi yan kubbeler kullanýlmadan 8 büyük ayak üzerine oturtulmuþtur. Bu kubbe 1620 metrelik bir mekâný örtmüþtür. Kubbe yüksekliði 43,28 metredir. Kubbe kasnaðýndaki 40, genelindeki 999 pencere ile yapýnýn aydýnlatýlmasý saðlanmýþtýr. Kubbenin bu özelliklerinden yapýnýn iç mekânýyla ilgili olarak hangi çýkarýmlarda bulunabiliriz? Geniþ mekâna sahip olan caminin içi takriben 6000 kiþi almaktadýr. Cami; taþ, mermer, çini, ahþap sedef gibi süsleme özellikleriyle de son derece önemlidir. Caminin mihrap ve minberi mermer iþçiliðinin en ileri örneklerindendir. Ýç mekân özelliklerini dikkate alarak Selimiye Camii ile Türkiye Selçuklu ve Osmanlý Erken Dönem camilerini karþýlaþtýrýnýz. Bunlarýn benzer ve farklý yönlerini belirtiniz. 226
Mimar Sinan la birlikte inþa edilen camilerde merkezî plan geliþtirilerek alanýn üzeri tek bir kubbeyle örtülmüþ ve baþlangýçtan beri amaçlanan geniþ mekân oluþturma çabalarý baþarýya ulaþmýþtýr. Mimar Sinan eserlerini inþa ederken o dönem teknolojisinin yaný sýra, matematik, statik, fizik vb. bilimlerden de yararlanmýþ ve yetiþtirmiþ olduðu öðrencileriyle kendinden sonraki dönemde de etkisini sürdürmüþtür. Sultan Ahmet Camii dýþ ve iç görünümü Sultan Ahmet Camii, Mimar Sinan ýn öðrencisi Sedefkâr Mehmet Aða tarafýndan yapýlmýþtýr. Görselleri inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. Camii Mimar Sinan ýn yaptýðý eserlerle karþýlaþtýrýp benzer ve farklý yönlerini tespit ediniz. Sultan Ahmet Camii yabancýlar arasýnda Blue Mosque (Mavi Camii) olarak adlandýrýlmasýnýn sebebi nedir? Mimar Sinan dan sonra tek kubbeli cami yapýmý devam etmekle birlikte Þehzade ve Süleymaniye Camii nde olduðu gibi destekleyici yarým kubbeler kullanýlmiþtýr. Bu dönemin en önemli eserleri Yeni Cami ve Sultan Ahmet Camii dir. XVIII. yüzyýlda Osmanlý Devleti nde Avrupa ile olan siyasi yakýnlaþmalar Osmanlý sanatýný da etkilemiþtir. Bu etkileþim sonucunda Batý sanatýnýn bazý unsurlarý Osmanlý mimarisinde kullanýldý. Bu yeni tarz Geç Dönem Osmanlý Mimarisi olarak adlandýrýldý. GEÇ DÖNEM OSMANLI CAMÝÝ MÝMARÝSÝ Dönem Genel Özellikler Devam Eden Özellikler Yenilikler / Farklýlýklar Bu dönemde dinî mimari alanýnda yapýlan eser sayýsý azdýr. Lale Devri Türk Barok ve Rokoko Devri Türk Ampir Üslubu Seçmeci Devir Tek ana kubbe kullanýlmýþtýr. Minare sayýlarý ikiye indirilmiþ ve inceltilmiþtir. Çini süslemeleri yerini freskolara býrakmýþtýr. Köþeli yapýlar yerini oval ve yuvarlak planlý yapýlara býrakmýþtýr. Ampir sanatýndaki insan ve hayvan figürü yerine çiçek ve yaprak motifleri kullanýlmýþtýr. Minareler ana yapýdan ayrýlmýþ ve avlu içinde yer almýþtýr. Yuvarlak pencereler kullanýlmýþtýr. Son cemaat yeri ortadan kalkmýþtýr. Belirli bir plan ve süsleme tarzý kullanýlmamýþtýr. Antik Çaðdan itibaren her tür üslup ayný eserde bir arada kullanýlmýþtýr. Merkezî kubbe kullanýlmýþtýr. Merkezî kubbe kullanýlmýþtýr. Külliye tarzý eserler ortadan kalkmýþtýr. Fresko süslemeler kullanýlmýþtýr. Dýþ cephelerdeki sadelik azalmýþtýr. Süslemede gösteriþe ö- nem verilmiþtir. Klasik formlar tamamen terk edilmiþtir. Gayrimüslim mimarlar e- ser vermiþtir. Neoklasik Dönem Avrupa tarzý üsluplardan vazgeçilerek Klasik Osmanlý ve Türk mimari ögeleri kullanýlmýþtýr. Sivri kemer, kubbe, sütun gibi mimari ögeler kullanýlmýþtýr. 227
Nuru Osmaniye Camii Nuru Osmaniye Camii iç mekâný Dolmabahçe Camii Dolmabahçe Camii iç mekâný Bostancý Camii Konya Aziziye Camii Damat Ýbrahim Paþa Külliyesi Geç Dönem Osmanlý Cami Mimarisi plan ve özelliklerini gösteren tabloyu inceleyerek yukarýdaki görsellerin hangi gruba dâhil olduðunu verilen boþluklara yazýnýz. 228
Erken dönem medreselerinde Türkiye Selçuklu ve Beylikler Dönemi medrese planý devam ettirilmiþtir. Kubbeli büyük bir dersanenin önünde açýk avlu ve etrafýnda kubbelerle örtülü öðrenci odalarý bulunmaktadýr. Klasik Dönem medreseleri genellikle külliye içinde yer alýrken baðýmsýz olarak yapýlanlarý da vardýr. Aþaðýda verilen görsellerdeki anýt mezar örneklerini inceleyiniz. Bunlarda Türk anýt mezar mimarisini inceleyerek Osmanlý Devleti nde deðiþen ve devam eden özellikleri tespit ediniz. Ýstanbul Rüstem Paþa Medresesi nin üstten görünümü Ýran Haragan Kümbeti (Büyük Selçuklu) Kayseri Döner Kümbet (Türkiye Selçuklu) Niðde Hüdavent Hatun Kümbeti (Beylikler) Kanuni Sultan Süleyman Türbesi (Osmanlý) II. Mahmut Türbesi (Osmanlý) Ýlk dönemlerde kare planlý ve sade olarak yapýlan Osmanlý türbeleri daha sonralarý çokgen gövdeli olarak inþa edilmiþ, iç ve dýþ mekânda süslemelere yer verilmiþtir. Yapýnýn gövde ve kubbe kasnaðýnda pencereler açýlarak aydýnlatma saðlanmýþtýr. Mimar Sinan la birlikte önü revakla örtülü türbeler yapýlmýþtýr. Geç Osmanlý mimarisinde Türk Ampir usülüne göre yapýlan II. Mahmut Türbesi iç süslemeleri ve dýþ yapý özellikleriyle bu dönemi yansýtmaktadýr. b. Sivil Mimari Osmanlý Devleti; kuruluþundan itibaren Ýznik, Bursa, Edirne ve Ýstanbul baþta olmak üzere fethedilen yerlerde sivil mimariye de önem vermiþtir. Bu yapýlarýn baþýnda saray, köþk, kervansaray, han, çarþý (bedesten), sebil (çeþme), hamam ve su kemerleri gelmektedir. Ýlk Osmanlý saraylarý Bursa ve Edirne de yapýlmýþ ancak günümüze kadar gelememiþtir. Osmanlý Dönemi en önemli sarayý dört asýr devlete merkezlik yapmýþ olan Topkapý Sarayý dýr. Fatih zamanýnda yapýlan bu saraya farklý dönemlerde eklemeler yapýlmýþtýr. 229
Dolmabahçe Sarayý dýþ görünümü Topkapý Sarayý Babüsselam kapýsý Dolmabahçe Sarayý içinden bir görünüm Topkapý Sarayý içinden bir görünüm 230 Yukarýda Klasik Dönem Osmanlý mimarisini temsil eden Topkapý Sarayý ile Geç Osmanlý Dönemi mimarisinin önemli bir örneði olan Dolmabahçe Sarayý na ait görseller bulunmaktadýr. Bunlarý inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. Ýki saray arasýnda ne gibi farklýlýklar görüyorsunuz? Geç Dönem Osmanlý Cami Mimarisi tablosunu (228. sayfa) inceleyerek bu dönemde sivil mimaride hangi deðiþikliklerin olduðunu tespit ediniz. Geç Dönem Osmanlý mimarisinde dinî alanda olduðu gibi sivil alanda da Batý etkisi görülmüþtür. Ýlk kez Türk saray mimarisi dýþýnda Avrupa saraylarý örnek alýnarak Dolmabahçe Sarayý yapýlmýþtýr. XIX. yüzyýlýn ortalarýnda Sultan Abdülmecit tarafýndan Hacý Emin Paþa, Serkis Balyan ve Nikogos Balyan isimli mimarlara yaptýrýlan Saray ýn planýnda Türk ve Batý anlayýþý birlikte uygulanmýþtýr. Saray ýn dýþ ve iç süslemelerinde barok, rokoko, ampir özelliklerini gösteren birden fazla üslup kullanýlmýþtýr. Bu özelliðinden dolayý Dolmabahçe Sarayý Geç Dönem Osmanlý mimarisinin Seçmeci (eklektik) Üslubu na örnek oluþturmuþtur. Anadolu da Geç Dönem saray mimarisinin en güzel örneklerinden birisi de Doðubeyazýt taki Ýshak Paþa Sarayý dýr. Cami, medrese, divan, harem, askerî koðuþlar, cephanelik, fýrýn, hamam ve iþ atölyelerinden oluþan bu Saray sýcak, soðuk ve atýk su kanallarýyla Osmanlýlarýn ýsýtma sistemine sahip ilk yapýsýdýr. Beyaz renkte yontma taþtan bitki motifleriyle süslenen Saray da Türkiye Selçuklu Sanatý nýn etkilerini gösteren taþ süslemelerine ait güzel örnekler bulunmaktadýr.
Türklerin farklý coðrafyalardan etkilenerek kazandýklarý mimari tecrübeler zaman içinde kaynaþarak geleneksel Türk evi ni ortaya çýkarmýþtýr. Tüm Osmanlý topraklarýnda inþa edilen bu evler, bugün Balkanlarda ve Kýrým da görülmeye devam ederken etkileri Irak, Mýsýr ve Sudan a kadar yayýlmýþtýr. Genellikle Osmanlý evlerinde ayný plan uygulanmýþ, zengin bir kiþi için inþa edilen bir konakla normal bir ev arasýnda bu anlamda bir fark olmamýþtýr. Bununla birlikte Anadolu da, bölgesel farklýlýklar, mimari üzerinde yerel ve ayýrt edici özellikleri de beraberinde getirmiþtir. Ancak XIX. yüzyýldaki Sanayi Ýnkýlabý nýn geleneksel yaþam biçiminde meydana getirdiði deðiþiklikler Türk evini de olumsuz etkilemiþtir. Konut mimarisi açýsýndan ana tip, cumbalý iki veya üç katlý yapýlardýr. Evlerin temel duvarlarý taþtan, geri kalan kýsýmlarý ahþaptan yapýlmýþ ve dýþtan sývanmýþtýr. Evler tek katlý olduðunda bu kat zeminden yükseltilerek yaþama alanýnýn rutubet ve gürültüden korunmasý saðlanmýþtýr. Ayný zamanda havalandýrma ve aydýnlanma ihtiyacý da giderilmiþtir. Yaþama alaný olarak ayrýlan üst katta sofa etrafýna konumlanan iki veya üç odanýn yaný sýra mutfak ve tuvalet, banyo gibi servis mekânlarý bulunmaktadýr. Bu katta zemin katýn aksine pencereler, çýkmalar ve cumbalarla dýþ dünyaya açýlýr. Bütün mekânlarýn üstü ahþapla kaplýdýr. Evlerin üstleri çinko kaplýdýr veya kiremitli çatýyla örtülüdür. Cumba Kafesli pencere Ýç görünüm Zemin katýnda ahýr, kiler ve büyük evlerde hizmetkâr odasý gibi mekânlar bulunur. Bu mekân genel olarak evin servis alanýdýr. Mutfak olarak da yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Tandýr, kuyu, çeþme, havuz, ocak gibi kýsýmlarýn bulunduðu bahçe ya da avlular evin en renkli ve çok amaçlý bölümleridir. Avlu ya da bahçe, evlerin sokakla baðlantýsýný saðlamasý açýsýndan önemlidir. Evlerin sokakla baðlantýsýnýn bu þekilde saðlanmasýnýn temel nedeni evin mahremiyetini korumaktýr. Türk-Ýslam devletlerinde ticari ve savunma amaçlý yapýlan kervansaray mimarisi Osmanlý Devleti nde geliþerek devam etmiþtir. Bu eserler ticaret yollarý üzerinde belirli aralýklarla yapýlan kervansaraylar ve þehir merkezinde külliyeler içinde yer alan hanlar olarak inþa edilmiþtir. Türkiye Selçuklu kervansaraylarýnýn planý Osmanlý kervansaraylarýnda uygulanmaya devam edilmiþ, malzeme olarak tuðla ve kesme taþ kullanýlmýþtýr. Osmanlý hanlarý ise iki katlý olarak yapýlmýþ olup alt katlarýnda depo ve ahýrlar, üst katlarýnda yolcularýn kalmalarý için odalar vardýr. Osmanlý hanlarý ayný zamanda haberleþme ve alýþveriþ ihtiyacýný karþýlayacak þekilde düzenlenmiþtir. 231
Ýstanbul Mihriþah Sultan Sebili Osmanlý hanlarýnýn iþlevini günümüzde hangi kurumlar üstlenmiþtir? Osmanlý þehir hayatýnda mallarýn saklandýðý ve ticaretin yapýldýðý bedestenler, dükkânlarla çevrili olup üzerleri kubbeler ile örtülüdür. Bedestenler genellikle taþtan yapýlmýþtýr ve dört yaný demir kapýlarla çevrilidir. Osmanlý þehirlerinde halkýn su ihtiyacýný karþýlamak için yapýlan çeþmelerde mermer malzeme kullanýlmýþ olup üzerinde kitabeler, geometrik ve bitkisel süslemeler bulunmaktadýr. Osmanlý su mimarisinin diðer önemli örneði de sebillerdir. Cadde ve sokak aralarýna, külliyelerin dýþ kýsýmlarýna, anýtsal çeþmelerin köþelerine yapýlan sebiller, genellikle kubbelidir. Cepheleri demir parmaklýklarla süslüdür. Toplum ihtiyaçlarýnýn bir bölümünün devlet tarafýndan karþýlanmasý Osmanlý Devleti nin hangi özelliðine kanýt gösterilir? ÜÇ KITADA OSMANLI MÝMARÝSÝ Osmanlý üç kýtada hüküm sürmüþ büyük bir devletti. Yaþadýðý dönemde sadece siyasi açýdan etkili olmamýþ egemenlik kurduðu bölgeleri kültürel açýdan da ileri seviyeye taþýmýþ, günümüze kadar ulaþan bir çok eser býrakmýþtýr. Bu eserlerden bazýlarý aþaðýda verilmiþtir. Osmanlý Devleti nden kalan diðer eserleri de sizler bularak görsel bir sunu hazýrlayýnýz. Mehmet Ali Paþa Camii (Kahire) Vardar Köprüsü (Üsküp) Prizren (Kosova) Üsküp Kalesi 232
2. Süsleme Sanatlarý NAKKAÞHANE Çeþitli el sanatlarý örnekleri için (minyatür, tezhip, hat vb.) desen hazýrlayan sanatçýlara nakkaþ adý verilirdi. Bu sanatçýlar Ehli Hiref olarak adlandýrýlan sanatkâr teþkilatýnýn üyesiydiler. Bir saray örgütü olan Ehli Hiref çeþitli sanatçý gruplarýndan oluþturulmuþtu. Bu teþkilatýn en önemli bölüklerinden biri olan nakkaþlar, yalnýz kitap sanatýyla ilgili faaliyetlerle sýnýrlý kalmaz, devlete ait binalarýn kalem iþi desenlerini de hazýrlar ve uygularlardý. Saray nakkaþlarýna ait bu desenlerin imparatorluk sýnýrlarý içinde bulunan sanat merkezlerine gönderilip oralarda da doðru olarak uygulanmasý saðlanýr, Osmanlý sanatýnda görülen ve asýrlar boyu süren üslup birliði ve beraberliði böylece korunmuþ olurdu. Çiçek DERMAN, Osmanlýlarda Tezhip Sanatý, Osmanlý Medeniyeti Tarihi, C 2, s. 488 (Özetlenmiþtir.). Yukarýdaki metne göre Osmanlý Devleti nde süsleme sanatlarýyla ilgili hangi yargýlara ulaþýlabilir? Osmanlý Devleti diðer sanat dallarýnda olduðu gibi süsleme sanatlarýnda da önceki Türk devletlerinin mirasýný devralmýþ ve bu alanda önemli geliþme göstermiþtir. Türk-Ýslam devletlerinde görülen minyatür sanatý Osmanlýlarda saraya baðlý olarak geliþimini sürdürmüþtür. Bunda saray tarihçiliðine baðlý olarak olaylarý resmetme düþüncesi etkili olmuþtur. Fatih Sultan Mehmet XV. yüzyýlda Avrupa dan ressam getirterek resimlerini yaptýrmýþtýr. Bu ressamlar saray minyatür ustalarýný da etkilemiþ, Nakkaþ Sinan Bey Gül Koklayan Fatih portresini yapmýþtýr. Böylece Osmanlý minyatürlerinde portre görünümüne geçiþ baþlamýþtýr. Nakkaþ Sinan Bey in Gül Koklayan Fatih portresi XVII. yüzyýlda minyatür sanatýnda geleneksel üslup sürdürülürken diðer yandan albüm resmi önem kazanmýþ, günlük hayattan ve birbirinden baðýmsýz farklý konular büyük komposizyonlarla tasvir edilmiþtir. Falname adlý eserde Hz. Ýbrahim Oðlunu Kurban Etmek Üzere adlý minyatür XVIII. yüzyýlýn en ünlü sanatçýsý Levni, mekanda derinlik, yüzlere anlam verme gibi yenilikler getirmiþ; yapay, yaldýzlý, canlý renkler yerine doðal renkleri minyatürlerine yansýtmýþtýr. Matrakçý Nasuh un Eskiþehir i tasvir eden minyatürü XVI. yüzyýlda, en parlak dönemini yaþayan minyatür sanatý; yabancý ressamlarýn etkisinden kurtulmuþ, bu dönemde kent, manzara, olay tasvirleri sýkça iþlenmiþtir. Dönemin en önemli nakkaþý Matrakçý Nasuh tur. Levni nin Sultan a Hediye Sunulmasý adlý minyatürü XIX. yüzyýlda Batý örnek alýnarak açýlan askerî ve teknik okullarda ilk kez resim derslerinin verilmeye baþlanmasý ve ilk ressamlarýn yetiþmesiyle minyatür sanatý önemini kaybetmeye baþlamýþ, yerini zamanla Batý resim tekniðiyle yapýlmýþ yaðlý boya tablolara býrakmýþtýr. Osman Hamdi Bey in Gezintide Kadýnlar adlý tablosu 233