ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Medeni YAŞAR DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI NOHUT (Cicer arietinum L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE VERİM ÖĞELERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2010

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI NOHUT (Cicer arietinum L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE VERİM ÖĞELERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Medeni YAŞAR YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu Tez 15/06/2010 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği ile Kabul Edilmiştir.......... Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Doç. Dr. B.Tuba BİÇER DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No : Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve şekillerin kaynak gösterilmeden kullanımı, 2548 Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI NOHUT (Cicer arietinum L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE VERİM ÖĞELERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Medeni YAŞAR ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BITKILERI ANABILIM DALI Danışman Jüri : Prof.Dr. Adem Emin ANLARSAL Yıl: 2010, Sayfa:62 : Prof. Dr. Adem Emin ANLARSAL : Prof. Dr. Hasan GÜLCAN :Doç. Dr. B.Tuba BİÇER Güneydoğu Anadolu bölgesi koşullarında yazlık olarak yetiştirilen bazı nohut çeşit ve hatlarının tane verimi ve verimle ilgili özelliklerini saptamak amacıyla ele alınan bu araştırma 2009 yılı yetiştirme döneminde 15 nohut genotipi(9 hat ve 6 çeşit) ile tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Bu araştırmada çıkış süresi 20.33-22.00 gün, metrekaredeki bitki sayısı 33.67-35.33 adet, çiçeklenmeye kadar geçen süre 65.33-70.67 gün, fizyolojik olgunlaşmaya kadar geçen süre 101.67-107.00 gün, bitki boyu değerleri 34.17-42.53 cm, ilk bakla yüksekliği değerleri 15.27-20.20 cm, ana dal sayısı 2.67-3.07 adet, bitkide bakla sayısı 12.30-16.23 adet, bitkide tane sayısı 12.47-16.80 adet, 100 tane ağırlığı 29.87-39.90 g, biyolojik verim değerleri 312.4-446.0 kg/da, tane verimi değerleri 121.5-173.0 kg/da, hasat indeksi % 36.5-41.8 arasında değişim göstermiştir. Yapılan korelasyon katsayısı analiz sonuçlarına göre, tane verimi ile ilk bakla yüksekliği, bitkide bakla sayısı, ana dal sayısı, bitkide tane sayısı ve biyolojik verim arasında olumlu ve önemli ilişki olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Nohut, Genotip, Çeşit, Verim, Korelasyon I

ABSTRACT MSc THESIS AN INVESTIGATION ON DETERMINING YIELD AND YIELD COMPONENTS OF SOME CHICKPEA (Cicer arientinum L.) VARIETIES AND LINES UNDER DIYARBAKIR ECOLOGICAL CONDITIONS Medeni YAŞAR DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor Jury : Prof.Dr. Adem Emin ANLARSAL Year: 2010, Sayfa:62 : Prof. Dr. Adem Emin ANLARSAL : Prof. Dr. Hasan GÜLCAN : Assoc. Prof. B.Tuba BİÇER This study was carried out to investigate the grain yield and yield components of 15 spring chickpeas genotypes (9 lines and 6 varieties) under Southeastern Anatolia Region conditions. The experiment was conducted in randomized complete block design with three replications in 2009 growing season. The results of this study indicated that emergence time values changed between 20.33-22.00 days; the number of plant per square meter 33.67-35.33; days to flowering 65.33-70.67 ; days to physiological maturity 101.67-107.00; plant height 34.17-42.53 cm; the first pod s height 15.27-20.20 cm; the number of main branches per plant 2.67-3.07; the number of pods per plant 12.30-16.23; the number of grain per plant 12.47-16.80; 100 seeds weight 29.87-39.90 g ; biological yield 312.4-446.0 kg/da ; seed grain yield 121.5-173.0 kg/da ; harvesting index values 36.6-41.8%; The results of correlation coefficient analysis revealed that grain yield was positively and significantly correlated with the first pod s height, the number of pods per plant, the number of main branches per plant and biological yield. Key Words: Chickpea, Genotype, Variety, Yield, Correlation II

TEŞEKKÜR Bu araştırma konusunun belirlenmesinde ve çalışmalarımın yürütülmesi esnasında bana her türlü destek ve yardımı sağlayan, yol gösteren sayın hocam Prof. Dr. Emin ANLARSAL a, bana çalışmamda katkılarını esirgemeyen Prof. Dr. Hasan GÜLCAN ve Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER e, sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmanın yürütülmesi ve tezin yazım aşamasında her türlü yardım ve desteklerini gördüğüm Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Öğretim Üyelerinden Doç. Dr. Tuba BIÇER e, denemenin yürütülmesi, istatistik analizlerinde ve yazım aşamasında yardımlarını esirgemeyen Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsündeki mesai arkadaşlarımdan başta Ziraat Yüksek Mühendisi Murat KOÇ, Ziraat Yüksek Mühendisi İrfan ERDEMCI, Dr. Çetin KARADEMIR ve Dr. Songül GÜRSOY olmak üzere yardımlarını gördüğüm tüm arkadaşlarıma, ayrıca arazi çalışmalarında bana yardımcı olan deneme ustaları Yasin DALKILIÇ ve Ekrem TUNÇ A sonsuz teşekkür ederim. Tezimin tamamlanması aşamasında bana yardımcı olan Adana Zirai Üretim İşletmesi ve Personel Eğitim Merkezi Müdürlüğünde görevli arkadaşlarım Ziraat Yüksek Mühendisi Fatih BARUTÇU ve Ziraat Yüksek Mühendisi Erdal GÜLTEKİN e sonsuz teşekkür ederim. Araştırma döneminde manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen aileme sonsuz teşekkür ederim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV _Toc264458596ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII SİMGELER VE KISALTMALAR IX 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 5 3. MATERYAL VE METOD... 19 3.1. Materyal... 19 3.1.1. Araştırma Yılı ve Yeri... 19 3.1.2. Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri... 19 3.2. Metod... 21 3.2.1. Deneme Metodu... 21 3.2.2. İncelenen Özellikler ve Yöntemleri... 22 3.2.3. Verilerin Değerlendirilmesi... 23 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 25 4.1. Çıkış Süresi (gün)... 25 4.2. Metrekaredeki Bitki Sayısı (adet)... 26 4.3. Çiçeklenme Süresi (gün)... 27 4.4. Fizyolojik Olgunlaşma Süresi (gün)... 29 4.5. Bitki Boyu (cm)... 31 4.6. İlk Bakla Yüksekliği (cm)... 33 4.7. Bitkide Ana Dal Sayısı (adet)... 35 IV

4.8. Bitkide Bakla Sayısı (adet)... 36 4.9. Bitkide Tane Sayısı (adet)... 38 4.10.100 Tane Ağırlığı (g)... 39 4.11.Biyolojik Verim (kg/da)... 41 4.12.Tane Verimi (kg/da)... 42 4.13.Hasat İndeksi (%)... 44 4.14.Antraknoz Hastalık okuması... 46 4.15.İncelenen Özellikler Arası İlişkiler... 46 5. SONUÇ VE ÖNERİLER... 51 KAYNAKLAR... 53 ÖZGEÇMİŞ... 62 V

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Diyarbakır Koşullarında 2009 Yetiştirme Mevsimi ve Uzun Yıllara ait Bazı İklim Verileri... 20 Çizelge 3.2. Deneme Alanına İlişkin Toprakların Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri... 21 Çizelge 4.1. Nohut Çeşit ve Hatlarının Çıkış Sürelerine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 25 Çizelge 4.2. Nohut Çeşit ve Hatlarının Çıkış Sürelerine (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 26 Çizelge 4.3. Nohut Çeşit ve Hatlarının Metrekaredeki Bitki Sayılarına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 26 Çizelge 4.4. Nohut Çeşit ve Hatlarının Metrekaredeki Bitki Sayılarına İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 27 Çizelge 4.5. Nohut Çeşit ve Hatlarının Çiçeklenme Sürelerine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 27 Çizelge 4.6. Nohut Çeşit ve Hatlarının Çiçeklenme Sürelerine (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 29 Çizelge 4.7. Nohut Çeşit ve Hatlarının Fizyolojik Olgunlaşma Sürelerine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 29 Çizelge 4.8. Nohut Çeşit ve Hatlarının Fizyolojik Olgunlaşma Sürelerine (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 31 Çizelge 4.9. Nohut Çeşit ve Hatlarının Bitki Boylarına (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 31 Çizelge 4.10. Nohut Çeşit ve Hatlarının Bitki Boylarına (cm) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 33 Çizelge 4.11. Nohut Çeşit ve Hatlarının İlk Bakla Yüksekliklerine (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 33 Çizelge 4.12. Nohut Çeşit ve Hatlarının İlk Bakla Yüksekliklerine (cm) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 34 VI

Çizelge 4.13. Nohut Çeşit ve Hatlarının Bitkide Ana Dal Sayılarına (adet) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 35 Çizelge 4.14. Nohut Çeşit ve Hatlarının Bitkide Ana Dal Sayılarına (adet) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 36 Çizelge 4.15. Nohut Çeşit ve Hatlarının Bitkide Bakla Sayısına (adet) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 36 Çizelge 4.16. Nohut Çeşit ve Hatlarının Bitkide Bakla Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 38 Çizelge 4.17. Nohut Çeşit ve Hatlarının Bitkide Tane Sayılarına (adet) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 38 Çizelge 4.18. Nohut Çeşit ve Hatlarının Bitkide Tane Sayılarına (adet) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 39 Çizelge 4.19. Nohut Çeşit ve Hatlarının 100 Tane Ağırlıklarına (g) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 40 Çizelge 4.20. Nohut Çeşit ve Hatlarının 100 Tane Ağırlıklarına (g) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 41 Çizelge 4.21. Nohut Çeşit ve Hatlarının Biyolojik Verimlerine (kg/da) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 41 Çizelge 4.22. Nohut Çeşit ve Hatlarının Biyolojik Verimlerine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 42 Çizelge 4.23. Nohut Çeşit ve Hatlarının Tane Verimlerine (kg/da) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 43 Çizelge 4.24. Nohut Çeşit ve Hatlarının Tane Verimlerine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar... 44 Çizelge 4.25. Nohut Çeşit ve Hatlarının Hasat İndekslerine (%) Ait Varyans Analiz Sonuçları... 45 Çizelge 4.26. Nohut Çeşit ve Hatlarının Hasat İndekslerine (%) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar... 45 Çizelge 4.27. Korelasyon Tablosu... 49 VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Deneme alanından bir görünüm.... 24 Şekil 3.2. Deneme alanından bir görünüm.... 24 VIII

SİMGELER VE KISALTMALAR da: Dekar ha: Hektar m: Metre cm: Santimetre mm: Milimetre g: Gram kg: Kilogram VK: Varyasyon Katsayısı 0 C: Santigrat Derece IX

1.GİRİŞ Medeni YAŞAR 1. GİRİŞ Dünya nüfusunun, bir milyara yakın kısmı yetersiz beslenirken, yarıya yakın kısmı da dengesiz beslenmektedir. Yetersiz beslenen nüfusun azaltılabilmesi için üretimin artırılması, dengesiz beslenen nüfusun azaltılabilmesi için de protein oranı yüksek bitkisel ve hayvansal besin maddelerinin üretimlerinin artırılıp, dengeli bir şekilde kullanımlarının sağlanması gereklidir. Bilindiği gibi önemli protein kaynakları olan hayvansal ürünlerin maliyetlerinin yüksekliği, çabuk bozulmaları ve saklama güçlüğünün bulunuşu günümüzde daha ucuza elde edilen ve uzun zaman bozulmadan saklanabilir nitelikteki, bitkisel protein üretimini artırma olanaklarını zorlamaktadır. Bitkisel üretimde; yemeklik tane baklagiller beslenme, ekim nöbeti ve ekonomik yönden önemli bir yere sahiptirler. Yemeklik tane baklagillerin kuru taneleri bileşimlerinde % 18-36 oranında protein içermelerinin yanında proteinlerinin sindirilebilirlik dereceleri de (% 78) oldukça yüksektir. Ayrıca yemeklik tane baklagillerin kuru taneleri vitamin (A, B ve D) ve minerallerce de (Fe, P, Ca) zengindir. Proteinleri mutlak gerekli aminoasitler bakımından da hayvansal proteinlere yakın değerler göstermektedir. Ayrıca yemeklik tane baklagillerin sap ve saman gibi artıkları ile standart dışı taneleri de hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Özellikle saplarındaki % 12 dolayındaki protein içeriği ile hayvan beslenmesinde ve hayvanların verimleri ile ağırlık artışında önemli bir yere sahiptir. Anılan nedenlerle soğuğa ve kurağa dayanabilen ve fakir topraklarda yetişebilen bir bitki olan nohut kışlık tahıl-nadas ekim nöbetinin uygulandığı kurak bölgelerimizde ekim nöbetine girerek birim alan tane verimini artırmada ve nadas alanlarımızı azaltmada önemli bir değere sahiptir (Eser 1978). Nitekim, nohut (Cicer arietinum L.) köklerinde nodozite oluşturan Rhizobium cicer bakterileri ile ortalama 10 kg/da azot bağlamaktadır (Anonymous, 1984). Bir baklagil bitkisi olan nohut köklerinde uygun koşullarda bir iki hafta içerisinde parçalanarak toprakta bıraktıkları yüksek azot kapsamlı organik maddelerle mikroorganizmaların çalışmalarını 1

1.GİRİŞ Medeni YAŞAR hızlandırmakta ve toprağın fiziksel ve biyolojik özelliklerini iyileştirmektedir. Aynı zamanda derin kökleri ile toprağın havalanmasını sağlamaktadır. Ülkemizde 1982 yılında uygulamaya koyulan nadas alanlarının daraltılması projesiyle nohudun ekim alanı ve üretim miktarı artmış, yemeklik tane baklagiller içerisinde ilk sıraya yükselmiştir. 2008 yılı verilerine göre dünyada nohut ekim alanı 11 556 744 ha, üretimi 8 779 540 ton ve verim 75.9 kg/da olup, ülkemizde ise nohut ekim alanı 486 199 ha, üretimi 518 026 ton ve verim 105.6 kg/da dır (FAO 2008). Güneydoğu Anadolu Bölgesi nohut ekim alanı 47 508 ha, üretimi 50 727 ton ve ortalama verim 106.6 kg/da dır. Diyarbakır ili 2000 li yılların başında 30-35 bin ha ekiliş ve 35-40 bin ton üretimi ile ülke nohut ekim alanı yüksek iller arasında sıralanmakta iken son birkaç yılda ekim alanı 20-24 bin ha a üretimi ise 28-30 bin ton a gerilemiştir (TÜİK-2008). Bu azalışın sebepleri arasında bölgeye uygun çeşitlerin sayısının az olması ve bunların tohumluklarının üretilip çiftçilere ulaştırılamaması, yerel çeşitlerin yanıklık hastalığından kaçmak için geç ekilmeleri ve bunun sonucu verim düşüklüğü, üretilen ürünlerin sanayisinin (leblebi) farklı şehirlerde olması ve sadece iç pazar olanağının bulunması çiftçilerin alternatif ürünlere yönelmesine ve nohut tarımından vazgeçmelerine sebep olmaktadır. Ülkemiz nohut üretimi ve ihracatı açısından Dünyanın en önemli ülkeleri arasında yer almaktadır. Bununla birlikte son yıllarda bazı ülkelerin rekabeti ile üretim ve ihracatımız azalma eğilimi göstermektedir. Bu durum uygun yetiştirme tekniğinin kullanılmaması yanında standart irilikte olmayan karışık, düşük kaliteli ve verimli tohumluklarla üretim yapılmasından kaynaklanmaktadır. Nohut üretimimizi ve ihracatımızı bugünkünden daha fazla artırmak için dış pazarın taleplerine uygun, iri taneli, farklı bölgelerimizin ekolojik koşullarına uygun, yüksek verimli ve kaliteli nohut çeşitlerinin saptanması ve bu çeşitlerin tarımının yaygınlaştırılması büyük önem göstermektedir. Güneydoğu Anadolu bölgesinde kışlık ekimlerle ilgili çalışmalar sürdürülmekle birlikte, kışlık ekimlerde yanıklık (antraknoz) hastalığı riski fazla olduğundan bölge çiftçisi yazlık ekimi tercih etmektedir. Bölgemizde yazlık olarak genellikle yerel populasyonlar, Diyar 95 ve Güney Sarısı (ILC 482) nohut çeşitleri yetiştirilmektedir. Başta yanıklık (antraknoz) hastalığı olmak üzere hastalıklara 2

1.GİRİŞ Medeni YAŞAR dayanıklı, iri taneli, uzun boylu, dik gelişen, makineli hasada uygun erkenci ve adaptasyon kabiliyeti iyi olan yüksek verimli yazlık yetiştirilebilecek yeni çeşitlerin saptanması ve ıslahı önem göstermektedir. Bu nedenle araştırmada, farklı kuruluşlardan sağlanan bazı nohut hat ve çeşitlerinin verim ve verim öğeleri incelenmiştir. 3

1.GİRİŞ Medeni YAŞAR 4

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Nohut (Cicer arietium L.) verim ve verim öğeleri ve bunlar arasındaki ilişkileri gösteren çalışmalar aşağıda özetlenmiştir. Rohewal ve ark. (1968), 30 nohut çeşidi ile yaptıkları çalışmada; verim ile dal sayısı arasında güvenilir bir ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Singh (1968), çiçeklenme ve bakla bağlamaya kadar geçen gün sayılarının verimle ilişkisinin sürekli olmadığını ancak bakla sayısı, baklada tane sayısı, tane büyüklüğü ve ana dal sayısının tüm baklagiller için önerilen en önemli kantitatif özellikler olduğunu bildirmiştir. Baluch ve Soomro (1970), 9 nohut kültür çeşidi ile yaptıkları çalışmada; tane verimi ile bitki boyu (çiçeklenme zamanındaki), bitkide bakla sayısı ve tane ağırlığı arasında güvenilir olumlu ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Sharma ve ark. (1970), 44 nohut çeşidinde yaptıkları çalışmada; 100 tane ağırlığı, dal sayısı, meyve sayısı, bitki boyu ve bakla uzunluğunun tane verimi ile olumlu ilişki sergilediğini bildirmişlerdir. Singh (1971), nohutu da içine alan tüm baklagillerde bitkide bakla sayısı, ikincil dal sayısı ve baklada tane sayısının en önemli verim unsurları olduğunu, verimi geliştirmede, bu karakterlerin dikkate alınarak seçim yapılmasının, verim geliştirme çalışmalarının bu karakterler üzerinde yapılmasının verimi arttırmada daha etkili olacağını bildirmiştir. Phadnis ve ark. (1972), 45 hat üzerinde yaptıkları çalışmada; verimin bakla sayısı ve tane sayısı tarafından en fazla etkilendiğini, bitki boyu ile olumsuz ilişki gösterdiğini bildirmişlerdir. Gupta ve ark. (1972), 46 hat ve 7 karakterle yaptıkları çalışmada; tane veriminin % 50 çiçeklenme zamanı, birincil ve ikincil dal sayısı, bitkide bakla ve baklada tane sayısı ile önemli ve olumlu fenotipik ilişki gösterdiğini bildirmişlerdir. Sandhu ve Singh (1972), 60 hat ve 13 lokasyonda yaptıkları çalışmada; tane veriminin, bitkide birinci ve ikinci dal sayısı ve bakla sayısı ile olumlu ilişkiler verdiğini bildirmişlerdir. 5

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR Joshi (1972), nohudun 20 hattı ve 7 verim unsuru ile yaptığı çalışmada; tane sayısı, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığının verimle olumlu ilişkiye sahip olduğunu belirtmiştir. Dabholkar (1973), toplam 36 nohut hattının verim ile üç verim unsuru arasındaki ilişkileri araştırmıştır. Verimin; 100 tohum ağırlığı ile olumsuz, bitkide bakla ve baklada tohum sayısı ile olumlu ilişki gösterdiğini belirtmiştir. Sandhu ve Singh (1974), 60 hat ve yedi verim unsuru üzerinde yaptıkları çalışmada; tane veriminin birincil ve ikincil dal sayısı ve bitkide bakla sayısı ile fenotipik olarak olumlu ilişki gösterdiğini, path analizi ile verimin başlıca ikincil dal sayısı ve bakla sayısına bağımlı olduğunu belirtmişlerdir. Patil ve Pokle (1975), toplam 82 nohut hattında yaptıkları seleksiyon çalışmalarında; bitki boyu, bitkide dal ve bakla sayısı, olgunlaşma zamanı, 100 tane ağırlığı ve verime dayandırılan seleksiyonların tek başına verime dayandırılan seleksiyonlardan daha etkili olduğunu bildirmişlerdir. Patil ve Phandis (1977), 82 nohut hattında, genotipik varyasyonun; bitkide bakla sayısı, bitkide bakla ağırlığı ve 100 tane ağırlığı karakterlerinde en yüksek değere sahip olduğunu bildirmişlerdir. Setty ve ark. (1977), farklı kaynaklardan elde ettikleri 15 genotipte, 14 karakter üzerinde genetik değişkenliği araştırmak amacıyla yaptıkları çalışmada; verimin; bitkide dal ve bakla sayısı, baklada tane sayısı, bakla verimi, tane hacmi ve tane ağırlığı ile olumlu, çiçeklenme ve olgunlaşma zamanı ile önemli ancak olumsuz ilişki gösterdiğini belirtmişlerdir. Katiyar ve ark. (1981), yedi verim unsuru ile yaptıkları çalışmada; verim unsurlarının hatlar arasında geniş bir varyasyon gösterdiğini, tane verimi ile bitkide bakla sayısı, birincil dal sayısı ve ikincil dal sayısı arasında olumlu ilişki olduğunu ve çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısının verime yüksek ve olumsuz etkide bulunduğunu bildirmişlerdir. Singh ve ark. (1983), içinde Türkiye orijinli materyalin de bulunduğu 3267 nohut örneğini 29 özellik açısından incelemişler; bu özelliklerden çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı (58-94 gün), bitki boyu (15-50 cm), birincil dal sayısı (1.3-18 adet), ikinci dal sayısı (0.3-22.7 adet) ve üçüncü dal sayısı (0-12 adet) karakterlerinde 6

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR geniş bir varyasyon olduğunu saptamışlar, özellikler arasındaki ilişkilerin de bölgelere göre farklılık gösterdiğini bildirmişlerdir. Singh ve Malhotra (1984), ICARDA da 3300 adetten fazla kabuli tipi nohut gen kaynakları materyalinde belirlenen 19 karakterden, çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısının 70-94 gün, olgunlaşmaya kadar geçen gün sayısının 114-124 gün, bitki boyunun 15-50 cm ve bitkide bakla sayısının 4-100 adet arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Khorgade ve ark. (1985), bitkide bakla sayısı karakterinde yüksek fenotipik ve düşük genotipik varyanstan dolayı çevresel etkilerin yüksek olduğunu, bitki boyu karakterinde ise çevresel etkinin nispeten az olduğunu bildirmişlerdir. Cubero (1987), nohut bitkisinde bakla sayısının 30-150 adet arasında değiştiğini, bu karakterin çevreye bağlı olduğunu, bu değerlerin çevresel etkilerin altında olduğu için ortalama sınırları olmadığını bildirmiştir. Ayrıca elde edilen değerlerin yıl, lokasyon, ekim tarihi ve diğer faktörlere bağlı olarak farklılık gösterdiğini, aynı yıl, aynı lokasyon ve aynı ekim tarihleri içinde bile değerlendirilen kolleksiyonların benzer dağılım göstermediğini bildirmiştir. Singh (1988), genetik olarak farklı 38 nohut genotipinde; en büyük varyabilitenin bitkide tane sayısı ve bakla sayısı karakterlerine ait olduğunu bildirmiştir. Bitkide tane verimi ile bitkide bakla sayısı, 100 tane ağırlığı ve hasat indeksi arasında olumlu, olgunlaşma zamanı ile olumsuz ilişki gösterdiğini, verim üzerine; 100 tane ağırlığı, biyolojik verim, % 50 çiçeklenme zamanı ve hasat indeksinin olumlu direk, olgunlaşma zamanı, bitki boyu ve bitkide bakla sayısının ise olumsuz etkiye sahip olduğunu bildirmiştir. Shukla (1989), Cicer arietinum kolleksiyonunda bulunan 865 nohut genotipinde; olumlu ve önemli ilişkilerin bitki verimi ve bitki boyu, toplam dal sayısı, bitkide bakla sayısı ve baklada tane sayısı arasında olduğunu, verimin; bitkide bakla ve tane sayısı, 100 tane ağırlığı ve toplam dal sayısı tarafından olumlu olarak etkilendiğini bildirmişlerdir. Hadjichristodoulou (1989), Çiçeklenme zamanı, bitki boyu ve ilk bakla yüksekliğinin verimle olumlu ilişkili olduğunu belirtmiştir. 7

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR Maloo ve Sharma (1989), 21 nohut çeşidinde; bakla sayısının tane verimi üzerine en yüksek direk etkiye sahip olduğunu, 100 tane ağırlığı ve çiçeklenme zamanının bu özelliği takip ettiğini bildirmişlerdir. Salimath ve Bahl (1989), toplam 80 farklı genotipte, tane veriminin; bitkide birincil ve ikincil dal ve bakla sayısı ile olumlu ilişki gösterdiği, tane verimi üzerine, bitkide dal ve bakla sayısı ile 100 tane ağırlığının olumlu ve direk etkisi olduğunu belirtmişlerdir. Reddy ve Rao (1989), 50 F2 nohut populasyonunda, bitkide tane veriminin; bitkide tane sayısı ve bakla sayısı ile olumlu ilişki gösterdiğini, tohum verimi üzerine 100 tane ağırlığı ve bitkide tane sayısının olumlu direk etkisi olduğunu belirtmişlerdir. Khorgadep (1989), toplam 32 genotiple yaptığı çalışmada; tohum veriminin 100 tane ağırlığı ve bitkide dal ve bakla sayısı ile olumlu, % 50 çiçeklenme zamanı ve baklada tane sayısı ile olumsuz ilişki gösterdiğini bildirmiştir. Path analizi ile seleksiyonun, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığına dayandırılması gerektiğine işaret etmiştir. Sindhu ve Prasad (1989), 6 ülkeden getirilen toplam 30 nohut genotipinde; olgunlaşma zamanı, 100 tane ağırlığı, bitkide bakla sayısı, baklada tane sayısı ve hasat indeksinin tane verimi ile olumlu, ikincil dal sayısının ise genotipik seviyede verimle olumsuz ilişki gösterdiğini bildirmişlerdir. Zade ve Wanjari (1989), tohum verimi yönünden geniş varyasyon gösteren 44 genotipte; tane verimi ile bitkide bakla ağırlığı ve 100 tohum ağırlığı arasında olumlu, olgunlaşma ve bakla bağlama zamanı ile olumsuz ilişki gösterdiğini, verimi iyileştirmede; 100 tane ağırlığı, bitkide bakla ağırlığı ve erkencilik özelliklerinin dikkate alınarak seleksiyon yapılması gerektiğini bildirmişlerdir. Sandhu ve ark. (1989), nohudun 129 farklı ırkında; tane verimi ile baklada tohum, bitkide birincil ve ikincil dal ve bakla sayısı arasında olumlu ve önemli ilişki olduğunu, ayrıca verimi iyileştirmede; baklada tohum ve bitkide ikincil dal sayısı karakterlerine yönelik seleksiyon yapılması gerektiğini bildirmişlerdir. Eser ve ark. (1989), Osman Tosun Gen Bankası ve nohut tarımı yönünden önemli bilinen illerden toplanan 160 köylü çeşidi ile Ankara koşullarında geç ilk 8

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR bahar yetişme mevsiminde yaptıkları çalışmada; çiçeklenme süresinin 47-61 gün, bitki boyunun 24.2-42.0 cm, ilk bakla yüksekliğinin 13.0-33.6 cm, olgunlaşma süresinin 84.0-98.0 gün, m2'de bitki sayısının 28.0-46.0 adet, bitkide birinci dal sayısının 1.2-4.4 adet, ikinci dal sayısının 1.4-6.4 adet, bitkide bakla sayısının 3.0-46.0 adet ve VK: % 25.20, tane sayısının 3.2-12.2 adet, bin tane ağırlığının 126-481g, bitkide tane veriminin 0.4-5.8 g ve birim alan veriminin 20.0-208.0 g/m2 olduğunu bildirmişlerdir. Samal ve Jagadev (1989), 1985-1986 yılında genetik olarak farklı 24 nohut hattında; % 50 çiçeklenme zamanının; 59.4 gün, olgunlaşma zamanının; 99.2 gün, bitki boyunun; 39.0 cm, birincil dal sayısının; 4.2 adet, bakla sayısının; 64.2 adet, 100 tane ağırlığının; 13.1 g ve bitkide tane veriminin; 10.3 g olduğunu, ana dal sayısı, bakla sayısı ve çiçeklenme süresinin yüksek fenotipik varyans ve düşük genotipik varyansa sahip bir özellik olup bu karakterin yüksek çevresel etki altında olduğunu bildirmişlerdir. Singh ve ark. (1990), 1980 yılının ilkbahar mevsiminde (Suriye) nohut genotiplerinde; alt değer, üst değer, ortalama ve VK % değerleri sırasıyla; çiçeklenme süresi: 58 94 gün, 81.2 gün; olgunlaşma süresi: 114-124 gün, 117.9 gün; bitki boyu: 15-50 cm, 29.7 cm, % 12.2; bitki genişliği: 15-60 cm, 40.2 cm; <% 20, bitkide bakla sayısı: 5-100 adet, 25 adet, % 37.4; 100 tohum ağırlığı: 8.7-59.1g, 25.1 g, olarak bildirmişlerdir. Varyasyon katsayısı en yüksek karakterin üçüncül ve ikincil dal sayıları (>% 50) olduğunu bildirmişlerdir. Tane veriminin birbiriyle bağımlı bir çok karakterin etkisi altında olduğunu, Islahçıların daima istenilen tipleri seçmek için karakterler arasında varyasyon aradıklarını belirtmişlerdir. Sandhu ve Mandal (1991), 1986-1987 yılında, 48 farklı nohut hattında; bitki boyu, bakla sayısı, tane ağırlığı ve tane veriminin dikkate değer bir oranda değişkenlik gösterdiğini, tane veriminin; birincil dal sayısı, ikincil dal sayısı, bitkide bakla sayısı ve tane sayısı ile olumlu ilişki, 100 tane ağırlığı ile bitkide tane ve baklada tane sayısı arasında olumsuz ilişki gösterdiğini bildirmişlerdir. Abdul ve Mohammad (1991), 1985 yılında 10 kabuli nohut örneğinde; 100 tane ağırlığı, bitki boyu, olgunlaşma zamanı, ikincil dal sayısı, bitkide bakla sayısı ile tohum veriminin fenotipik ve genotipik ilişkilerinde; incelenen bütün karakterlerde, 9

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR genotipik farklıkların yüksek derecede önemli olduğunu, tane veriminin bitkide bakla sayısı, ikincil dal sayısı ve 100 tane ağırlığı ile olumlu ilişki gösterdiğini bildirmişleridir. Mohammad ve ark. (1991), 1986-1987 yılında, 12 nohut genotipinde 6 verim öğesi üzerinde çalışarak; tane verimi ile olgunlaşma zamanı arasında olumsuz ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Mihsra (1991), üç yıl süreyle Semiligu da, 18 nohut çeşidinde; birçok karakter bakımından çeşitler arasında önemli farklılıklar olduğunu, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığının verimle önemli ve olumlu ilişki (genotipik seviyede) sergilediğini, ayrıca bitkide dal sayısı ve baklada tane sayısının denemenin ilk yılında verimle olumlu ilişki gösterdiğini belirtmiştir. Lokendra Kumar ve Arora (1991), 1987-1988 yılında, toplam 40 nohut genotipinde; 100 tane ağırlığının, bitki boyu ile önemli ve olumlu, bununla birlikte, bitkide bakla sayısı ve baklada tane sayısı ile olumsuz ancak önemli ilişkili sergilediğini belirtmişlerdir. Eser ve ark. (1991), Osman Tosun Gen Bankası ve nohut tarımı yönünden önemli bilinen illerden toplanan 160 köylü çeşidinde; ilk bakla yüksekliği ile bitki boyu arasında, 100 tane ağırlığı ile bitki tane verimi ve tane verimi arasında olumlu ve önemli ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Özdemir (1996), 1992-1993 yılında Adana da yaptığı çalışmada, birim alan tane veriminin; bitki başına tane verimi, bitkide bakla sayısı, ikincil dal sayısı, biyolojik verim, hasat indeksi, bitki boyu ile yüksek derecede olumlu, ancak 100 tohum ağırlığı ile olumsuz ilişki gösterdiğini, bitkide tane veriminin, dekara tane verimi üzerine maksimum direk katkıda bulunduğunu, bunu ise bitki boyu, ikincil dal sayısı, bitkide tane sayısı ve hasat indeksi karakterlerinin izlediğini, tane verimi üzerine bitkide bakla sayısının direk olumsuz bir etkisi olduğunu, bitkide tane sayısının verim üzerine önemli bir korelasyon değeri ile olumlu direk etkiye sahip olduğunu bildirmişlerdir. Pooran ve Singh (1997), 1983-1984 yıllarında 49 nohut genotipinde; bitkide bakla sayısı ve tane sayısının nohutta tane verimine en çok katkısı olan karakterler olduğunu bildirmişlerdir. 10

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR Erman ve ark. (1997), nohutta çeşitli karakterlerin verime etkisi üzerine yaptığı araştırmada; dekara tane verimi ile bitkide tane verimi (r=0.548**), bakla sayısı (r=0.830**) ve m2 deki bitki sayısı (r=0.764**) arasında olumlu ve önemli, bin tane ağırlığı arasında ise olumsuz ve önemli (r = -0.691**) bir ilişki bulunduğunu, dekara tane verimine olumlu yönde en yüksek doğrudan etkiye sahip özelliğin bitkide bakla sayısı olduğunu (0.3468) ve bunu m2 deki bitki sayısının izlediğini (0.2746), olumsuz yönde doğrudan etkiye sahip olan özelliğin ise bitkide yan dal sayısı (-0.1550) ve bitkide tane verimi (-0.1061) olarak belirlendiğini, en düşük varyasyon katsayısını % 9.24 ile bitki boyu, en yüksek varyasyon katsayısını ise % 25.96 ile yan dal sayısı için belirlendiğini bildirmişlerdir. Muppidathi ve ark. (1997), 1992 yılı kış yetişme mevsiminde 30 farklı nohut genotipinde; bakla sayısı, birincil ve ikincil dal sayısının tane verimi ile olumlu ve önemli bir ilişki sergilediğini, bakla sayısının tane verimi üzerine en büyük etkiye sahip olduğunu bildirmişlerdir. Türk ve ark. (1997), 1994-1995 yıllarında Diyarbakır da 19 nohut hat ve çeşidi ile bir yerel nohut çeşidinde; bitki boyunun 47-35 cm, ilk bakla yüksekliğinin 29-16 cm arasında değiştiğini, yerli nohutta ise bu değerin 22 cm olduğunu, 50.5 ile 28 g olan 100 tane ağırlığının yerel çeşitte 30.4 g olarak saptandığını bildirmişlerdir. Küçük taneli desi tip nohutlarda 100 tane ağırlığının tane verimine önemli katkıda bulunduğunu, iri taneli kabuli tip nohutlarda 100 tane ağırlığının bitkide az sayıda bakla oluşumu ve her baklada ortalama bir tane bulunması nedeniyle verimin düşmesine neden olduğunu bildirmiştir. Anlarsal ve ark. (1999), 1996-97 ve 1997-98 yıllarında, Adana da, kış yetişme döneminde 23 nohut hattında;ı çiçeklenme süresinin 115.2-97.7 gün, olgunlaşma süresinin 161.8-173.5 gün, bitki boyunun 67.9-84.2 cm, bitki başına toplam bakla sayısının 15.8-27.3 adet, bitki başına tane sayısının 17.0-28.8 adet, bitkide tane ağırlığının 5.3-8.6 g, 100 tane ağırlığının 26.7-37.5 g, tane veriminin 178.6-271.9 kg/da değerleri arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Tane verimi ile bitki başına dolu bakla sayısı, tane sayısı, tane ağırlığı ve hasat indeksi arasında önemli ve olumlu bir ilişkinin görüldüğünü belirtmişlerdir. Antraknoz gözlemlerinde, incelenen 11

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR tüm hatların sadece üçünde 5 skala değerinde bir zarar tespit ettiklerini diğer hatlarda ise düşük bir zarar düzeyi belirlediklerini bildirmişlerdir. Karasu ve ark. (1999), 1996-1997 yıllarında, Isparta da 11 adet nohut hat, çeşit ve ekotipi içeren çalışmalarında; bitki boyunun 26.68-22.05 cm arasında değiştiğini, en düşük değerin bölgeye ait bir ekotipte saptandığını belirtmişlerdir. İlk bakla yüksekliğinin 14.8-19.14 cm arasında olduğunu, yine en düşük değerin aynı ekotipte belirlendiğini, bitkide ana dal sayısının 2.6-3.15 adet, yan dal sayısının 2.52-3.44 adet arasında olup yine en az yan dal sayısının yerel ekotipte saptandığını, bitkide bakla sayısının en fazla ILC 482 çeşidinde (10 adet), en az ise Diyar 95 çeşidinden elde edildiğini (5.53 adet), 1000 tane ağırlıklarının 522.6-311.6 g, bitki tane veriminin ise 2.67-3.56 g arasında olup bitki tane veriminin yerel ekotipte yüksek olduğu bildirmişlerdir. Ağsakallı ve ark. (1999), 1993-1997 yıllarında, Erzurum da, 16 nohut hat ve çeşitlerinde; çıkış süresinin 17.8-33.5 gün, çiçeklenme süresinin 55.0-67.0 gün, bitki boyunun 27.5-49.6 cm, olgunlaşma süresinin 98.2-117.8 gün, bitkide dal sayısının 4.0-4.6 adet, bitkide bakla sayısının 13.8-29.6 adet, 100 tane ağırlığının 37.9-44.5 g ve verimin 80.3-165.1 kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Çıkış süresi, bitkide dal sayısı, antraknoz ve 100 tane ağırlığının verim üzerindeki etkisinin olumsuz, bitkide bakla sayısının ise doğrudan etkisinin yüksek olduğunu, bu karakteri çiçeklenme ve olgunlaşma sürelerinin izlediğini belirtmişlerdir. Khorgade ve ark. (1999), 1992 1993 yıllarında Akola da normal ve geç ekim koşullarında 30 farklı nohut genotipinde; tane verimi ile bitkide biyolojik verim, bitkide bakla sayısı, bitkide dal sayısı, hasat indeksi ve 100 tohum ağırlığı arasında önemli ve olumlu ancak olgunlaşma zamanı ve baklada tane sayısı ile önemli ancak olumsuz ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Altınbaş ve Sepetoğlu (2001), Bornova da kış yetiştirme mevsiminde yeni geliştirilmiş sekiz kabuli nohut hattı ve iki çeşitte tane verimi ve bazı agronomik özellikleri inceledikleri araştırmalarında; her iki yılda ve tüm özellikleri için genotipler arasında önemli farklılıklar olduğu ve genotip x yıl interaksiyonun önemli olduğunu bildirmişlerdir. Tane veriminin 123,3-221,5 kg, 100 tane ağırlığının 40,1-44,5 g, bitki boyunun 60,7-68,4 cm, hasat indeksinin % 34.4-42.4 ve bitki tane 12

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR veriminin 11,1-13,9 g arasında değiştiğini belirlemişlerdir. Verimli beş hattın tane verimlerinin 200 kg/da dan fazla olduğunu ve kışlık ılıman şartlarda yetiştirilecek umut verici iki hattın belirlendiğini bildirmişlerdir. Altınbaş (2003), Bornova da kışlık yetiştirme koşullarında dört yıl süreyle yürüttüğü araştırmasında; yeni geliştirilmiş F 5 kökenli bazı kabuli tip nohut hatlarında basit ve çoklu korelasyon değerleri biyolojik verim ve hasat indeksi ile bitki tane verimi arasında 100 tane ağırlığına oranla daha güçlü ilişkilerin bulunduğunu ortaya koymuştur. Dört yıllık analiz sonuçlarına göre; biyolojik verim ve hasat indeksinin birlikte bitki veriminde gözlenen değişkenliğin % 97,8-99,8 i ve 100-tane ağırlığında da % 3,1-26,6 sından sorumlu oldukları belirlemiştir. Biyolojik verimin ve hasat indeksinin bitki verimine daha fazla katkıda bulunduğunu saptamıştır. Kışlık koşullarda yüksek verimli ve iri taneli genotiplerin geliştirilmesinde biyolojik verimi fazla olan bitkiler arasından yüksek hasat indeksine sahip bitkilerin seçilmesinin daha etkili olabileceğini belirlemiştir. Toker ve Çağırgan (2003), Toplam 17 nohut genotipinde, seleksiyon kriterlerinin değerlendirilmesi amacıyla yaptıkları bu çalışmayı, Urkutlu (Bucak- Burdur), Korkuteli (Antalya) ve Antalya deneme yerlerinde 1997-1998 yıllarında yazlık ve kışlık olarak yürütmüşlerdir. Dane verimi ile biyolojik verim arasında pozitif ve önemli bir ilişki olduğunu, diğer taraftan, dane verimi ile bitki boyu, 100 dane ağırlığı ve antraknoza dayanıklılık arasında negatif ve istatistiki olarak önemli korelasyonlar olduğunu, dane verimi üzerine en büyük doğrudan etkinin biyolojik verim ile gerçekleştiğini, biyolojik verimi hasat indeksinin takip ettiğini saptamışlardır. Ele alınan özelliklerin toplam varyasyonun % 82 sini oluşturduğunu, doğrudan ve dolaylı ayrıca basit ve çoklu karşılaştırma analizleri sonuçlarına göre, nohut ıslahında yüksek dane verimi için seleksiyonda öncelikle biyolojik verim ve hasat indeksinin değerlendirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Biçer ve Şakar (2003), 2002 ilkbahar yetiştirme mevsiminde Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme alanında, bazı nohut hat ve çeşitlerinde tarımsal karakterlerin belirlenmesi ve karakterler arası ilişkilerin tespiti amacıyla yürüttükleri bu çalışmada, Diyar 95 X Güney Sarısı (ILC 482) melezinden iri tane ve antaknoza dayanıklılığına göre seçilen F7 kademesinde 55 nohut hattı ve 4 nohut çeşidi bitki 13

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR boyu, bitkide dal sayısı, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, 100 tane ağırlığı ve birim alan tane verimi bakımından değerlendirmişlerdir. Çeşit ve hatlar arasında bitki boyu, 100 tane ağırlığı ve birim alan tane verimi bakımından farklılıkların istatistiksel olarak önemli olduklarını, 100 tane ağırlığı hariç incelenen tüm özellikler ile tane verimi arasında olumlu ve önemli ilişki olduğunu belirtmişlerdir. Sağır ve ark. (2004), Diyarbakır da, FLIP 483-47CxILC 482 melezinden elde edilen 69 F4 nohut hattı ve iki ebeveynde Ascochyta blight hastalığı hassasiyetleri, tane verimi ve verim unsurları, karakterler arası ilişkiler ve tohum verimi üzerine doğrudan ve dolaylı etkilerini inceledikleri çalışmalarında; tane veriminin bitkide bakla (0.64**) ve tane sayısı (0.65**) ile kuvvetli olumlu ilişkili olduğunu saptamışlardır. Ayrıca Ascochyta blight hastalığının 100 tane ağırlığı olumlu ve önemli ilişkili bulduklarını bildirmişlerdir. Path analizi ile bitkide tane verimi üzerine en büyük olumlu etkinin bitki tane sayısı karakteri olduğunu saptamışlardır. Biçer (2005), Diyarbakır da 94 yerel nohut hattında 14 özelliği incelemiş ve bütün özellikler yönünden geniş değişkenlik olduğunu bildirmiştir. Bitki başına verimin bitki kanopi genişliği, bitkide dal, bakla ve tane sayısı ile olumlu ilişkili, tane uzunluğu, genişliği ve kalınlığı, yaprak uzunluğu, genişliği ve kalınlığı ve yaprakçık genişliği ile olumsuz ilişkili olduğunu saptamış tane ve yaprak özellikleri arasındaki ilişki yüksek olumlu olduğunu bildirmiştir. Biçer ve Anlarsal (2005), Diyarbakır yöresinden toplanan 43 kabuli tip, 3 desi tip yerel nohut çeşidi ile iki tescilli nohut (Güney Sarısı ve Diyar 95) çeşidinde yaptıkları araştırmalarında; materyalde, çıkış süresinin 24.5-26.8 gün, metrekaredeki bitki sayısının 28.71-29.40 adet, % 50 çiçeklenme gün sayısının 76.2-84.6 gün, bitki genişliğinin 26.65-36.18 cm, olgunlaşma gün sayısının 111.66-125.83 gün, bitki boyunun 24.4-34.18 cm, bitkide ana dal sayısının 1.8-3.2 adet, bitkide yan dal sayısının 2.6-5.37 adet, bitkide bakla sayısının 15.3-34.7 adet, bitkide tane sayısının 15.07-49.47 adet, bitki tane veriminin 4.29-7.26 g, 100 tane ağırlığının 9.61-39.81g ve tane veriminin 121.5-166.6 kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Biçer ve Anlarsal (2005), 1999-2000 yıllarında ilkbahar yetiştirme mevsiminde, Diyarbakır yöresinden toplanan yerel nohut çeşitlerinin önemli bitkisel ve tarımsal özelliklerini ve özellikler arası ilişkileri belirlemek amacıyla yürüttükleri 14

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR araştırmada, 43 kabuli tip, 3 desi tip yerel nohut çeşidi ile iki tescilli nohut (ILC 482 ve Diyar 95) çeşidi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda, birim alan tane verimi ile bitki boyu, bitkide yan dal sayısı, bitkide bakla sayısı, 100 tane ağırlığı ve bitki tane verimi arasında önemli ve olumlu ilişki saptamışlardır. Tane şekli olarak koçbaşı, kuşbaşı ve bezelyemsi form materyaller belirlemişlerdir. Tane rengi özelliği bakımından beyaz, siyah, krem, sarı, koyu sarı ve açık kahverengi renkleri belirlemişlerdir. Bitki tipi yönünden 23 yarı yatık, 12 yarı dik ve 11 yatık tip gözlemişlerdir. Yüksek varyasyon katsayısı ve tane verimi ile yüksek oranda doğrudan olumlu etkisinden dolayı, bitkide bakla sayısı ve tane sayısı karakterlerinin seleksiyon için yararlı özellikler olduğunu belirlemişlerdir. Bakoğlu ve Ayçiçek (2005), 2002 yılında Bingöl kuru şartlarında yürüttükleri çalışmada, tescilli 8 nohut çeşidinin tohum verimi ve bazı özelliklerini incelemişlerdir. Tane verimi 49.79 kg/da ile 98.67 kg/da arasında, bitki boyu 22.20-32.80 cm, bitki başına ana dal sayısı 2.30-3.53 adet, ilk bakla yüksekliği 14.60-20.93 cm, bitkide bakla sayısı 9.40-17.00 adet, biyolojik verim 151.80-201.00 kg/da, ve bin tane ağırlığı 890-1130 g arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Bozoğlu ve Özçelik (2005), bu çalışmayı nohutta verim ve bazı verim özelliklerinin genotip x çevre interaksiyonlarını belirlemek üzere Samsun'un Ladik, Amasya nın Taşova, Gökhöyük ve Bulduklu ve Sinop un Gerze ilçelerinde yürütmüşlerdir. Denemede Akçin-91, Aziziye-94, İzmir-92, Aydın-92, Menemen-92, Canıtez-87 ve Damla-89 çeşitlerini kullanmışlardır. Çeşitlerde verimin dekara 62.2-120.8 kg arasında değiştiğini, değişen çeşit, çevre ve çeşit x çevre interaksiyonunun tane verimi ve diğer incelenen tüm karakterlere etkisinin çok önemli olduğunu ve en stabil çeşidin İzmir-92 çeşidi olup Canıtez-87 çeşidi hariç diğer çeşitlerin tüm çevrelere orta uyum gösterdiğini saptamışlardır. Bitkide bakla sayısının 15.7-28.3 adet arasında değiştiğini Aydın-92 çeşidi en fazla, Canıtez-87 çeşidinin ise en az bakla sayısına sahip olduğunu belirlemişlerdir. 100 tane ağırlığının çeşitlerde 35.2-44.6 g arasında değiştiğini Aydın-92 çeşidinin en az, Canıtez-87 çeşidinin en fazla 100 tane ağırlığına sahip olduklarını tespit etmişlerdir. Biçer ve Şakar (2007), Diyar 95 ve ILC 482 çeşit melezlemesinden gelen 12 nohut melezi ve 4 nohut çeşidini Diyarbakır da 3 yıl süreyle incelemişlerdir. 15

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR Çiçeklenme gün sayısının 75.42 ile 79.92 gün, olgunlaşma zamanının 109.0 ile 120.2 gün arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Anaçların en erkenci ve en geççi genotipler olduğunu, bazı melezlerin anaçlarından daha uzun olduğunu, tüm melezlerin küçük tohumlu anaçtan daha büyük tohum ürettiğini, tane veriminin değişmediğini ve genotipler arasında erkencilik, bitki boyu ve tohum ağırlığı yönünden seleksiyon yapılabileceğini bildirmişlerdir. Düzdemir ve Akdağ (2007), Genotip x çevre interaksiyonlarını belirlemek amacıyla 14 nohut çeşidi, 2001 ve 2002 yıllarında, dört farklı çevrede (Tokat- Tahtoba, Tokat-Pazar, Tokat-Zile ve Amasya-Gökhöyük) yetiştirilmiştir. Tarla denemeleri tesadüf blokları deneme deseninde 4 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Dekara tane verimi bakımından genotip x çevre etkileşimleri %1 düzeyinde önemli bulunmuştur. Denemede çevrelerin ortalama tane verimleri 81.9-191.9 kg/da arasında değişmiş, en yüksek verim Tokat-Tahtoba da, en düşük verim ise Tokat- Zile de 2002 yılında elde edilmiştir. Çeşitlerin tane verimleri 94.9-153.1 kg/da arasında değişmiştir. Düzdemir ve ark. (2007), farklı nohut çeşitlerinin değişen çevrelerde antraknoza karşı olan dayanımları ile tane verimlerinin belirlenmesi amacıyla dört çevrede (Tokat-Tahtoba, Tokat-Pazar, Tokat-Zile ve Amasya-Gökhöyük) 15 nohut çeşidi (11 tescilli ve 4 yerel çeşit) ile yapılan bu araştırmada; bitkisel özelliklerdeki değişimler üzerinde çeşit ve çevrenin yanı sıra antraknoz hastalığının da önemli derecede etkisi olduğun bildirmişlerdir. Tane veriminin yıllara ve çevreler göre değiştiğini, antraknozun yoğun olduğu alanlarda önemli derecede düştüğünü saptamışlardır. Tüm çevrelerde tam dayanıklılık sergileyen bir tescilli çeşidin olmaması, yerel çeşitlerinde daha çok populasyon niteliğinde olmalarından dayanıklılık derecelerinin farklılıklar sergilemesi; antraknoza dayanımlılık konusunda yeni genotiplerle yeni çalışmalar düzenlemesini gerektirdiğini ileri sürmüşlerdir. Çalışmalarının sonucunda; Akçin-91, Er-99 ve Gökçe çeşitlerini yüksek tane verimi ve antraknoza toleranslı olması nedeniyle Tokat ve yöresi için uygun çeşit olarak tavsiye etmişlerdir. Tayyar ve ark. (2008), 14 nohut genotipi kuzeybatı Türkiye de sonbahar ve ilkbaharda yetiştirilmiştir. Ekim zamanı incelenen tüm özelliklere önemli etkilerde 16

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR bulunmuştur. Verimdeki farklılıklar daha önemli olup sonbahar ekimlerinden elde edilen verim 205 kg/da iken ilkbahar ekimin de 158 kg/da olmuştur. 99-59C hattı en yüksek verimli hat olarak belirlenmiştir. İlkbahar ekiminin Ham protein oranını (%23.2), sonbahar ekimin de (%20.5) belirlenmiştir. Bakoğlu (2009), Elazığ kuru şartlarında 2004 yılında yürütülen bu çalışmada 8 nohut çeşidinin tane verimi ve bazı özellikleri incelenmiştir. Bu çalışma, tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. İncelenen özellikler arasında istatistiki olarak önemli farklılıklar saptanmıştır. En yüksek tohum verimi (109.93 kg da-1) Diyar-95, en düşük tohum verimi ise (61.57 kg da-1) Damla çeşidinden elde edilmiştir. Bitki boyu 24.30-34.73 cm, bitki başına ana dal sayısı 2.50-3.63 adet, alt bakla yüksekliği 14.20-21.07 cm, bitkide bakla sayısı 11.20-17.33 adet, biyolojik verim 158.90-223.00 kg da-1, kes verimi 79.17-119.43 kg da-1 ve yüz tane ağırlığı 30.00-44.67 g arasında değişmiştir. Bu sonuçlara göre Elazığ ve çevresinde nohuttan yüksek tane ve kes verimi alabilmek için Diyar-95, Canitez-87 ve Akçin-91 çeşitleri önerilebilir. 17

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Medeni YAŞAR 18

3.MATERYAL VE METOD Medeni YAŞAR 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Bu çalışmada, ICARDA dan temin edilen; F97-85C, F97-102C, F97-125C, F97-127C, F97-90C, İzmir Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsünden temin edilen; EGE-3002, EGE-3012, EGE-3305 ve EGE-3306 hatlar ile Çukurova Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen İnci, Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen Çağatay, Ankara Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen Gökçe ile Eskişehir Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen Yaşa-05 ve kontrol olarak Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen Diyar-95 ve ILC 482 (Güney Sarısı) çeşitleri olmak üzere toplam 15 çeşit ve hat materyal olarak kullanılmıştır. 3.1.1. Araştırma Yılı ve Yeri Bu çalışma Diyarbakır da Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme arazisinde 2009 yetiştirme sezonunda yürütülmüştür. 3.1.2. Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri 3.1.2.1. İklim Özellikleri Araştırma verilerinin alındığı Mart 2009 - Temmuz 2009 ayları iklim verileri ve aynı döneme ait Diyarbakır ili uzun yıllar iklim değerleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. 19

3.MATERYAL VE METOD Medeni YAŞAR Çizelge 3.1. Diyarbakır Koşullarında 2009 Yetiştirme Mevsimi ve Uzun Yıllara ait Bazı İklim Verileri Aylar Ortalama Sıcaklık ( o C) 2009 Uzun Yıllar Toplam Yağış (mm) 2009 Uzun Yıllar Oransal Nem % 2009 Uzun Yıllar Mart 7.9 8.2 63.9 69.5 73.8 66.0 Nisan 11.8 13.8 43.7 62.8 71.3 63.0 Mayıs 18.2 19.1 9.1 40.1 51.8 56.0 Haziran 25.9 26.1 25.8 8.6 32.2 23.0 Temmuz 29.5 31.1 1.6 0.4 26.1 25.0 Kaynak; Diyarbakır Meteoroloji Müdürlüğü Çizelge 3.1 den izleneceği üzere; denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük ortalama sıcaklık 7.9 o C ile Mart ayında; en yüksek ortalama sıcaklık 29.5 o C ile Temmuz ayında saptanmıştır. Uzun yıllar ortalama sıcaklık değerlerine bakıldığında en düşük ortalama sıcaklığın 8.2 o C ile Mart ayında, en yüksek ortalama sıcaklığın ise 31.1 o C ile Temmuz ayında saptandığı gözlenmiştir. Deneme süresince gerçekleşen yağışa bakıldığında; en düşük toplam yağışın 1.6 mm ile Temmuz ayında, en yüksek toplam yağışın 63.9 mm ile Mart ayında saptandığı gözlenmiştir. Uzun yıllar ortalama değerlerine bakıldığında toplam yağış miktarının en düşük 0.4 mm ile Temmuz ayında, en yüksek 69.5 mm ile Mart ayında saptandığı gözlenmiştir. Oransal nem değerlerine bakıldığında ise denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük oransal nem değeri % 26.1 ile Temmuz ayında, en yüksek oransal nem değeri % 73.8 ile Mart ayında kaydedilmiştir. Oransal nem değerleri bakımından uzun yıllar değerlerine bakıldığında en düşük oransal nem % 23 ile Haziran ayında, en yüksek oransal nem % 66 ile Mart ayında saptanmıştır. 20

3.MATERYAL VE METOD Medeni YAŞAR 3.1.2.2. Toprak Özellikleri Çizelge 3.2. Deneme Alanına İlişkin Toprakların Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Kireç Fosfor Organik Su ile Tuzluluk Derinlik Bünye ph (CaCO 3 ) (P 2 O 5 ) Madde Doygunluk % % kg/da % 0-30 66 Killi- Tın 0.06 7.82 9.25 2.03 1.16 *Toprak Analizi Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Laboratuarında yapılmıştır. Çizelge 3.2. de görüleceği üzere deneme alanı yarı-kurak ve çok sıcak iklim koşullarının oluşturduğu, kırmızı kahverengi büyük toprak gurubuna giren, düz ya da düze yakın eğimlerde, derin veya orta derin ABC profilli zonal topraklardır. Toprak ph sı 7.82, tuz içeriği 0.06, organik madde 1.16, kireç oranı 9.25 tir. Deneme yerinin tekstürü killi-tınlı bünyededir. 3.2. Metod 3.2.1. Deneme Metodu Deneme, tesadüf blokları deneme deseninde 3 tekrarlamalı olarak kurulmuş, her parsel 6 m uzunlukta 4 sıralı, sıra arası mesafe 45 cm ve parsel boyutu (6 m x 4 sıra x 0.45 m) 10.8 m 2 olarak alınmıştır. Parseller arası boşluk bırakılmamış ve blokların her iki yanına 1 er sıra kenar tesiri olarak nohut ekilmiştir. Hasatta ise parsellerin alt ve üst kısımlarından 0.5 m blokların her iki tarafına kenar tesiri olarak ekilen iki sıra nohut atılmış ve bütün işlemler 5 m x 4 sıra x 0.45 m = 9 m 2 alan üzerinden yapılmıştır. Denemede gübre olarak ekimle beraber toprak analiz sonuçlarına göre dekara 2.5 kg saf N ve 6 kg saf P 2 O 5 (18:46 DAP) gelecek şekilde gübreleme yapılmıştır. Ekimde 40 tohum/ m 2 ekim normu kullanılmıştır. Her çeşit ve hat için dekara atılacak 21

3.MATERYAL VE METOD Medeni YAŞAR tohumluk miktarı o çeşit veya hattın 100 dane ağırlıkları dikkate alınarak belirlenmiştir. Deneme 16 Mart 2009 tarihinde deneme mibzeri ile tavlı toprağa ekilmiştir. Hasat 07 Temmuz 2009 tarihinde yapılmıştır. 3.2.2. İncelenen Özellikler ve Yöntemleri Araştırmada incelenen özelliklere ilişkin veriler ICARDA (1988), tarafından uluslararası baklagil çalışmalarında uygulanan yöntemler doğrultusunda elde edilmiştir. 1-Çıkış Süresi (gün): Ekilen tohumların % 90 ının çıkış gösterdiği güne kadar geçen süre olarak hesaplanmıştır. 2-M 2 deki Bitki Sayısı (adet): Çıkıştan sonra her parselin ortasından 1 metre uzunluğundaki 2 sırada bulunan bitkiler sayılarak m 2 deki bitki sayısı hesaplanmıştır. 3-% 50 Çiçeklenme Süresi (gün): Her parselin % 50 çiçeklendiği tarih kaydedilerek ekim tarihinden o güne kadar geçen gün sayısı olarak hesaplanmıştır. 4-Fizyolojik Olgunlaşma Süresi (gün): Her parselin % 90 ının hasat olgunluğu tarihleri kaydedilerek ekim tarihinden o güne kadar geçen gün sayısı olarak hesaplanmıştır. 5-Bitki Boyu (cm): Her parselden rastgele seçilen 10 bitkinin en üst noktası ile toprak yüzeyi arasındaki uzunluk ortalamaları alınarak bitki boyu değerleri bulunmuştur. 6-İlk Bakla Yüksekliği (cm): Her parselden rastgele seçilen aynı 10 bitkinin ilk oluşan baklası ile toprak yüzeyi arasındaki uzunluk ortalamaları alınarak ilk bakla yüksekliği değerleri bulunmuştur. 7-Bitkide Ana Dal Sayısı (adet): Her parselden rastgele seçilen aynı 10 bitkideki ana dallar sayılıp ortalamaları alınarak ana dal sayısı değerleri bulunmuştur. 8-Bitkide Bakla Sayısı (adet): Her parselden seçilen aynı 10 bitkinin bakla sayısı belirlenmiş ve ortalamaları alınarak bitkide bakla sayısı değerleri bulunmuştur. 9-Bitkide Tane Sayısı (adet): Her parselden rastgele seçilen aynı 10 bitkinin tane sayısı belirlenerek ortalamaları alınmış ve bitkideki tane sayısı değerleri bulunmuştur. 22