EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ (DOKTORA TEZ ) ALKAL TOPRAKLARDA FARKLI GÜBRELEME UYGULAMALARININ BAZI TURUNÇG L TÜRLER NDE GEL ME, VER M VE KAL TE ÖZELL KLER NE ETK LER ÜZER NDE ARA TIRMALAR Murat GÜNER Bahçe Bitkileri Ana Bilim Dalı Bilim Dalı Kodu: 501.01.00 Sunu Tarihi: 10.12.2007 Tez Danı manı: Prof. Dr. Adalet MISIRLI Bornova- ZM R
II
III Sayın Murat GÜNER tarafından DOKTORA TEZ olarak sunulan Alkali Topraklarda Farklı Gübreleme Uygulamalarının Bazı Turunçgil Türlerinde Geli me, Verim ve Kalite Özelliklerine Etkileri Üzerinde Ara tırmalar adlı bu çalı ma, Lisansüstü E itim ve Ö retim Yönetmeli inin ve Enstitü yönergesinin ilgili hükümleri dikkate alınarak; Jüri Ba kanı Raportör Üye Üye Üye Üye : Prof. Dr. Adalet MISIRLI : Yrd. Doç. Dr. H. Zafer CAN : Prof. Dr. Rafet KILINÇ : Prof. Dr. Uygun AKSOY : Prof. Dr. brahim YOKA tarafından de erlendirilmi olup, yapılan Tez Savunma Sınavında aday oy birli i ile ba arılı bulunmu tur.
IV
V ÖZET ALKAL TOPRAKLARDA FARKLI GÜBRELEME UYGULAMALARININ BAZI TURUNÇG L TÜRLER NDE GEL ME, VER M VE KAL TE ÖZELL KLER NE ETK LER ÜZER NDE ARA TIRMALAR GÜNER, Murat Doktora Tezi, Bahçe Bitkileri Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Adalet MISIRLI Aralık 2007, 162 sayfa Ara tırmada, farklı uygulamalar yapmak suretiyle, yüksek toprak ph sının dü ürülmesi ve bunun bitki geli imi ve meyve kalitesine etkilerinin incelenmesi amaçlanmı tır. 2003-2005 yılları arasında Tarım letmeleri Genel Müdürlü ü (T GEM) - Dalaman i letmesinde yürütülen ara tırmada tam verim ça ındaki Valensiya portakal (Citrus sinensis L.) ve NTERDONAT limon (Citrus limon L.) a açları materyal olarak kullanılmı tır. Denemede kükürt, jips ve amonyum sülfat uygulamaları topraktan, %0.05 ve %0.1 dozlarındaki sitrik asit uygulamaları ise yapraktan yapılmı tır. Deneme parsellerinin toprak özellikleri ile sulamada kullanılan suyun kalite özellikleri belirlenmi tir. Uygulamaları takiben a açların fenolojik dönemleri, vejetatif geli me özellikleri, meyve kalite özellikleri, verim ile toprak, yaprak ve meyve besin element içerikleri analiz edilmi tir. Uygulamaların vejetatif geli me parametrelerine etkisi bakımından, jips uygulamalarının, gövde enine kesit alanını arttırdı ı,
VI taç hacminde ise yıllara göre farklı sonuçlar verdi i görülmü tür. Amonyum sülfat uygulamasında ise taç hacminde artı meydana gelmi tir. Meyve rengi bakımından kükürt uygulaması ile daha iyi sonuç elde edilmi tir. Uygulamaların toprak reaksiyonuna ba lı olarak besin elementlerinin bitki tarafından alınabilirli i üzerindeki etkileri de erlendirildi inde, toprakta alınabilir Mn ve Cu ın artı ; toplam N ile faydalı fosfor ve de i ebilir K, Ca, Mg ve Na un azalı e ilimi gösterdi i belirlenmi tir. Zn ise yıllar ve toprak yapısı itibari ile farklı sonuçlar vermi tir. Topraktaki alınabilir Fe miktarı ile yaprak Mn ve Cu miktarı arasında olumsuz ili ki bulunmu tur. Toprak ph sına yönelik kar ıla ılan sorunların giderilmesi amacıyla yürütülen bu çalı ma sonucunda, ph nın dü ürülmesinde en etkili yöntemin elementel kükürt uygulaması oldu u sonucuna varılmı tır. Anahtar sözcükler: Turunçgiller, toprak ph sı, vegetatif özellikler, meyve özellikleri, verim
VII ABSTRACT INVESTIGATIONS ON THE EFFECTS OF DIFFERENT FERTILIZING APPLICATIONS IN ALKALINE SOIL ON THE GROWTH, YIELD AND QUALITY PROPERT ES OF SOME CITRUS CULTIVATES GÜNER, Murat Ph. D. Thesis, Horticulturae Department Supervisor: Prof. Dr. Adalet MISIRLI December, 2007, 162 pages The investigation has planned to make different applications for the purpose of reducing the soil ph and to examine the effect of low ph on plant growth and fruit quality. This research was carried out in years of 2003, 2004, and 2005 in the General Directorate of Agricultural Facilities (TIGEM) Dalaman, and trees of Valencia orange (Citrus sinensis L.) and Interdonat lemon (Citrus Lemon L.) in full fruiting season were used as the material. Sulphur, gypsum, and ammonium sulphate were applied to soil, while % 0.05 and % 0.1 citric acid doses were applied on the leaves of the trees. Characteristics of plot soil and water that used on the investigation were identified. After applications, phenological terms, vegetative growing features, fruit qualities, yield and nutrient contents of soil, leaf and fruit were determined. Gypsium applications were increased trunk cross section areas but crown volume was varried to the years in respect of the vegetatif
VIII development parameters of the applications. Crown volume was increased on the ammonium sulphate application. Better results were obtained from the sulphur applications on fruit color. When we evaluate the effects of applications on nutrient amounts taken by plants, take able Mn and Cu were increased; total N, effective P and chance able K, Ca, Mg and Na were decreased. Zn has showed differences to the years and soil characteristics. There was a reverse correlation between take able Fe quantity in soil and Mn and Cu quantity on leaves. As a result of this investigation on removing of soil ph problems, most effective application of reducing ph is elemental Sulphur. Key words: Citrus, soil ph, vegetative characteristics, fruit characteristics, yield.
IX TE EKKÜR Doktora tez çalı mamın her a amasında bana bilimsel deste ini esirgemeyerek her konuda yol gösteren hocam Sn. Prof. Dr. Adalet MISIRLI ya, tez konusunun hazırlı ı sırasında yardımda bulunan hocam Sn. Prof. Dr. Ruhinaz GÜLCAN a, bilimsel desteklerini aldı ım Sn. Prof. Dr. Rafet KILINÇ ve Sn. Prof. Dr. brahim YOKA a, her zaman bilimsel çalı maları te vik eden ve bu konuda deste ini esirgemeyen Sn. Prof. Dr. Betül BÜRÜN e, mineral besin elementlerinin analizlerinde yardımcı olan Sn. Yrd. Doç. Dr. Bülent YA MUR a, di er analizlerde yardımcı olan Sn. Yrd. Doç. Dr. Özlem TUNCAY, Dr. Fatih EN ve Z.Y.M. Nihal ACARSOY a, destekleri ile bu süreçte bana güç veren ve yanımda olduklarını hissettiren Ortaca Meslek Yüksekokulu ndaki bütün çalı ma arkada larıma, denemenin kuruldu u Tarım letmeleri Genel Müdürlü ü Dalaman letme Müdürlü ü yönetici ve personeline, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Merkez Laboratuvarı çalı anlarına te ekkür ederim.
X
XI Ç NDEK LER Sayfa ÖZET...V ABSTRACT...VII TE EKKÜR...IX EK LLER D Z N...XIV Ç ZELGELER D Z N...XIX 1.G R...1 2.ÖNCEK ÇALI MALAR...5 3.MATERYAL VE YÖNTEM...21 3.1 Materyal...21 3.2 Yöntem...26 3.2.1 Deneme alanı sulama suyu ve toprak özellikleri...26 3.2.2 Fenolojik gözlemler...26 3.2.3 Uygulamalar...27 3.2.4 Vejetatif geli me...28 3.2.5 Meyve kalite özellikleri...29 3.2.6 Verim (kg/a aç)...29 3.2.7 Toprak, yaprak ve meyve besin elementleri analizi...31 3.2.7.1 Toprak besin elementleri analizi...31 3.2.7.2 Yaprak besin elementleri analizi...33 3.2.7.3 Meyve besin elementleri analizi...33 3.2.8 Analiz sonuçlarının de erlendirilmesinde uygulanan istatistiki yöntemler...34
XII Ç NDEK LER (devam) Sayfa 4.BULGULAR VE TARTI MA...35 4.1 Deneme Alanı Sulama Suyu ve Toprak Özellikleri...35 4.2 Fenolojik Gözlemler...37 4.3 Uygulamaların Toprak Reaksiyonunun De i imi Üzerine Etkileri...41 4.4 Vejetatif Geli me...46 4.4.1 Gövde enine kesit alanı ve taç hacmi...46 4.4.2 Yaprak özellikleri...51 4.5 Meyve Kalite Özellikleri...60 4.5.1 Meyve a ırlı ı, kabuk rengi, kabuk ve pulp kuru madde oranı...60 4.5.2 Meyve suyu; C vitamini, ph, olgunluk indeksi oranı ve usare miktarı...73 4.6 Uygulamaların Verim Üzerine Etkileri...78 4.7 Uygulamaların Toprak, Yaprak ve Meyve Makro Besin Elementleri çeriklerine Etkileri...80 4.7.1 Toprak N, P, K, Na, Ca ve Mg içerikleri...80 4.7.2 Yaprak N, P, K, Na, Ca ve Mg içerikleri...93 4.7.3 Uygulamaların meyve N, P, K, Na, Ca ve Mg içeriklerine etkileri...104 4.7.3.1 Meyve kabu u N, P, K, Na, Ca ve Mg içerikleri...104 4.7.3.2 Meyve pulpu N, P, K, Na, Ca ve Mg içerikleri...112 4.8 Uygulamaların Toprak, Yaprak ve Meyve Mikro Besin Elementleri çeriklerine Etkileri...121 4.8.1 Toprak Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri...121 4.8.2 Yaprak Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri...128 4.8.3. Meyve Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri...135 4.8.3.1 Meyve kabu u Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri...135
XIII 4.8.3.2 Meyve pulpu Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri... 140 5. SONUÇ VE ÖNER LER... 147 KAYNAKLAR D Z N... 152 ÖZGEÇM... 162
XIV EK LLER D Z N ekil Sayfa 3.1 Tarım i letmesinde (T GEM/Dalaman) deneme parsellerinin bulundu u alanların görüntüleri...23 3.2 nterdonat limonu deneme parseli ve meyve görüntüleri...24 3.3 Valensiya portakalı deneme parseli ve meyve görüntüleri...25 4.1 nterdonat limon çe idinde fenolojik gözlemler (1. yıl)...38 4.2 nterdonat limon çe idinde fenolojik gözlemler (2. yıl)...38 4.3 Valensiya portakalı çe idinde fenolojik gözlemler (1. yıl)...39 4.4 Valensiya portakalı çe idinde fenolojik gözlemler (2. yıl)...39 4.5 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprak ph sının 3 er aylık de i imi (1. yıl)...42 4.6 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprak ph sının 3 er aylık de i imi (2. yıl)...42 4.7 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprak ph sının 3 er aylık de i imi (1. yıl)...44 4.8 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprak ph sının 3 er aylık de i imi (2. yıl)...44 4.9 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprakta toplam N içerikleri (1. yıl)...85 4.10 nterdonat limonu çe idinin yeti ti i toprakta alınabilir P içerikleri (1. yıl)...85 4.11 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprakta de i ebilir K ve Na içerikleri (1. yıl)...86
XV EK LLER D Z N (devam) ekil Sayfa 4.12 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprakta de i ebilir Ca ve Mg içerikleri (1. yıl)...86 4.13 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprakta toplam N içerikleri (2. yıl)...87 4.14 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprakta alınabilir P içerikleri (2. yıl)...87 4.15 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprakta de i ebilir K ve Na içerikleri (2. yıl)...88 4.16 nterdonat limon çe idinin yeti ti i toprakta de i ebilir Ca ve Mg içerikleri (2. yıl)...88 4.17 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta toplam N içerikleri (1. yıl)...89 4.18 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta alınabilir P içerikleri (1. yıl)...89 4.19 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta de i ebilir K ve Na içerikleri (1. yıl)...90 4.20 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta de i ebilir Ca ve Mg içerikleri (1. yıl)...90 4.21 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta toplam N içerikleri (2. yıl)...91 4.22 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta alınabilir P içerikleri (2. yıl)...91 4.23 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta de i ebilir K ve Na içerikleri (2. yıl)...92
XVI EK LLER D Z N (devam) ekil Sayfa 4.24 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta de i ebilir Ca ve Mg içerikleri (2. yıl)...92 4.25 nterdonat limonu yapraklarında N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (1. yıl)...94 4.26 nterdonat limonu yapraklarında Na içerikleri (1. yıl)...95 4.27 nterdonat limonu yapraklarında N,P,K,Ca ve Mg içerikleri (2. yıl)...96 4.28 nterdonat limonu yapraklarında Na içerikleri (2. yıl)...97 4.29 Valensiya portakalı yapraklarında N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (1. yıl)...99 4.30 Valensiya portakalı yapraklarında Na içerikleri (1. yıl)... 100 4.31 Valensiya portakalı yapraklarında N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (2. yıl)... 100 4.32 Valensiya portakalı yapraklarında Na içerikleri (2. yıl)... 101 4.33 nterdonat limonu meyve kabu u N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (1. yıl)... 105 4.34 nterdonat limonu meyve kabu u Na içerikleri (1. yıl)... 106 4.35 nterdonat limonu meyve kabu u N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (2. yıl)... 107 4.36 nterdonat limonu meyve kabu u Na içerikleri (2. yıl)... 108 4.37 Valensiya portakalı meyve kabu u N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (1. yıl)... 109 4.38 Valensiya portakalı meyve kabu u Na içerikleri (1. yıl)... 110
XVII EK LLER D Z N (devam) ekil Sayfa 4.39 Valensiya portakalı meyve kabu u N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (2. yıl)... 110 4.40 Valensiya portakalı meyve kabu u Na içerikleri (2. yıl)... 111 4.41 nterdonat limonu meyve pulpu N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (1. yıl)... 113 4.42 nterdonat limonu meyve pulpu Na içerikleri (1. yıl)... 114 4.43 nterdonat limonu meyve pulpu N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (2. yıl)... 115 4.44 nterdonat limonu meyve pulpu Na içerikleri (2. yıl)... 116 4.45 Valensiya portakalı meyve pulpu N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (1. yıl)... 118 4.46 Valensiya portakalı meyve pulpu Na içerikleri (1. yıl)... 118 4.47 Valensiya portakalı meyve pulpu N, P, K, Ca ve Mg içerikleri (2. yıl)... 119 4.48 Valensiya portakalı meyve pulpu Na içerikleri (2. yıl)... 120 4.49 nterdonat limonu çe idinin yeti ti i toprakta alınabilir Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (1. yıl)... 125 4.50 nterdonat limonu çe idinin yeti ti i toprakta alınabilir Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (2. yıl)... 125 4.51 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta alınabilir Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (1. yıl)... 126 4.52 Valensiya portakal çe idinin yeti ti i toprakta alınabilir Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (2. yıl)... 126
XVIII EK LLER D Z N (devam) ekil Sayfa 4.53 nterdonat limonu yapraklarında Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (1. yıl)... 133 4.54 nterdonat limonu yapraklarında Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (2. yıl)... 133 4.55 Valensiya portakalı yapraklarında Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (1. yıl)... 134 4.56 Valensiya portakalı yapraklarında Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (2. yıl)... 134 4.57 nterdonat limonu meyve kabu u Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (1. yıl)... 138 4.58 nterdonat limonu meyve kabu u Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (2. yıl)... 139 4.59 Valensiya portakalı meyve kabu u Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (1. yıl)... 139 4.60 Valensiya portakalı meyve kabu u Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (2. yıl)... 140 4.61 nterdonat limonu meyve pulpu Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (1. yıl)... 145 4.62 nterdonat limonu meyve pulpu Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (2. yıl)... 145 4.63 Valensiya portakalı meyve pulpu Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (1. yıl)... 146 4.64 Valensiya portakalı meyve pulpu Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri (2. yıl)... 146
XIX Ç ZELGELER D Z N Çizelge Sayfa 2.1 Sulama suyu genel kalite standartını belirleyici elementlerin, sulama suyunda bulunabilirlik düzeyleri (mg/l)...6 2.2 Tuz içeriklerine göre sulama sularının sınıflandırılması...7 2.3 Toprak besin elementi sınır de erleri...8 2.4 Portakal a açlarının meyve ta ımayan 4-7 aylık bahar yapraklarındaki makro ve mikro elementlerin konsantrasyonlarına göre sınıflandırılması...10 2.5 De i ebilir N, P, K ve Mg besin elementlerinin meyve kalitesine etkileri...11 3.1 nterdonat limon ve Valensiya portakal çe itlerine yapılan uygulamalar...27 3.2 Vejetatif geli me özellikleri ve belirlemede kullanılan yöntemler...29 3.3 Meyve kalite özellikleri ve belirlemede kullanılan yöntemler...30 3.4 Deneme topra ının bazı özellikleri ve belirlemede kullanılan yöntemler...32 3.5 Topra ın bazı özelliklerinin belirlenmesinde kullanılan yöntemler...33 4.1 Sulama suyu analizi...36 4.2 nterdonat limonu ve Valensiya portakalı a açlarında gövde kesit alanı ve taç hacmi de erleri (1. yıl)...48 4.3 nterdonat limonu ve Valensiya portakalı a açlarında gövde kesit alanı ve taç hacmi de erleri (2. yıl)...49
XX Ç ZELGELER D Z N (devam) Çizelge Sayfa 4.4 nterdonat limonu yaprak eni, boyu, sap uzunlu u, alanı, ya ve kuru a ırlı ı (1. yıl)...52 4.5 nterdonat limonu yaprak eni, boyu, sap uzunlu u, alanı, ya ve kuru a ırlı ı (2. yıl)...53 4.6 Valensiya portakalı yaprak eni, boyu, sap uzunlu u, alanı, ya ve kuru a ırlı ı (1. yıl)...57 4.7 Valensiya portakalı yaprak eni, boyu, sap uzunlu u, alanı, ya ve kuru a ırlı ı (2. yıl)...58 4.8 nterdonat limonu çe idinde ortalama meyve a ırlı ı...61 4.9 nterdonat limon meyvelerinde kabuk rengi, kabuk ve pulp kuru madde oranı (1. yıl)...64 4.10 nterdonat limonu meyvelerinde kabuk rengi, kabuk ve pulp kuru madde oranı (2. yıl)...65 4.11 Valensiya portakalı çe idinde ortalama meyve a ırlı ı...67 4.12 Valensiya portakalı meyvelerinde; kabuk rengi, kabuk ve pulp kuru madde oranı (1. yıl)...71 4.13 Valensiya portakalı meyvelerinde; kabuk rengi, kabuk ve pulp kuru madde oranı (2. yıl)...72 4.14 nterdonat limonu meyve suyu C vitamini, ph, suda çözünebilir kuru madde miktarı (SÇKM) / titre edilebilir asitlik (TA) oranı ve usare miktarı....73 4.15 Valensiya portakalı meyvelerinde meyve suyu; C vitamini, ph, suda çözünebilir kuru madde miktarı (SÇKM) / titre edilebilir asitlik (TA) oranı ve usare miktarı...76
XXI Ç ZELGELER D Z N (devam) Çizelge Sayfa 4.16 Valensiya portakalı ve nterdonat limonunda meyve verimi...79
XXII
1 1. G R Turunçgiller tropik ve subtropik bölgelerde yeti mekte olup gen merkezleri Himalaya ların güneyinden Endonezya ve Avusturalya ile Arap Yarımadası nın batısından Filipinler in do usuna kadar yer almaktadır (Mendilcio lu, 1991). Bununla beraber, farklı anaçların kullanımı sayesinde ekolojik ko ullara tolerans arttırılarak üretim alanları geni lemi tir. Ülkemiz, sahip oldu u ekolojik ko ullar nedeniyle birçok turunçgil tür ve çe idinin üretimine olanak sa lamaktadır. Üretimin yakla ık % 80 i Akdeniz kıyı eridindedir. Türkiye de turunçgil üretiminde sürekli artı gözlenmektedir. 2010 yılında toplam üretimin 4 milyon tona ula aca ı tahmin edilmektedir (Anonim, 2000). Ülkemizde 2005 yılı itibari ile 2.913.000 ton turunçgil meyve üretimi gerçekle mi tir. Bunun 600.000 tonu limon, 1.445.000 tonu portakal, 715.000 tonu mandarin, 150.000 tonu greyfurt ve kalanı da di er turunçgil meyve türlerinden olu maktadır (TÜ K, 2007). Dünya üretiminin ise 2005 yılında yakla ık olarak 62.564.000 ton portakal, 17.358.000 ton mandarin, 9.434.000 ton limon ve 6.427.000 ton greyfurt eklinde oldu u bildirilmektedir (Anonim, 2005b). Avrupa Birli i (AB) içerisinde spanya nın sofralık turunçgil üretimi ve ihracatı bakımından çok büyük bir baskısı vardır. spanya nın AB ülkelerinde turunçgil üretimindeki payı yakla ık % 54,0 ve ihracattaki payı % 83,1 dir. Türkiye, AB ye tam üye oldu unda üretim bakımından üçüncü ve ihracat bakımından spanya dan sonra ikinci sırada yer alabilecektir. Türkiye AB ülkelerine turunçgil ihracatını arttırma ansına sahip görünmektedir. Ancak, mevcut pazarlarını
2 koruması ve yeni pazarlara girmesi bakımından verim, kalite ve di er bazı ko ulların yerine getirilmesi büyük önem ta ımaktadır (Tuzcu ve Ye ilo lu, 2002). Ülke ekonomisine önemli ölçüde katkı sa layan turunçgil yeti tiricili inin bazı sorunları bulunmaktadır. Bu sorunların ba ında çe itli faktörlere ba lı olarak ortaya çıkan verim ve kalite dü üklü ü yer almaktadır. Uygun iklim özelliklerinin varlı ına ra men verim ve kalite dü üklü ü, toprak özelliklerinin ideal olmayı ı ve yeti tirme tekniklerinde yapılan hatalardan kaynaklanabilmektedir. Topra ın fiziksel ve kimyasal özellikleri bitki geli imi üzerine etkili olmaktadır. Fiziksel özellik olarak toprak bünyesi (tekstürü), yapısı ve strüktürü önemli iken, kimyasal özellikler bakımından besin elementleri içeri i (N, P, K, Ca, Mg, Fe, Zn, Mn, Cu), toprak tuzlulu u ve ph sı etkili olmaktadır. Toprak çözeltisi tekdüze özellikler ta ımayıp, pedogenetik olaylara ve horizon derinliklerine göre de i im gösterebilir. Buna ba lı olarak topraklar, asit, nötr ya da alkali tepkimeli olarak de erlendirilebilmektedir. Kolloidlerin çevresindeki toprak çözeltisi içinde H + iyonları niceli i, OH - iyonları niceli ine e it oldu u ko ullarda, toprak tepkimesi nötr, H + iyonları niceli i OH - iyonlarından fazla ise asit, tersi konumda ise toprak tepkimesi alkali olarak adlandırılır (Altınba vd., 2004). Ülkemizde üretim ve ihracat açısından önemli bir paya sahip olan turunçgil yeti tiricili i toprak özellikleri bakımından seçicilik göstermektedir. Buna göre, kumlu topraklarda erken olgunla an, yüksek usare miktarı ve ince meyve kabu una sahip meyve elde edilebilmektedir. Killi topraklar ise yeti tiricilik açısından tercih edilmemektedir. Özellikle toprak ph sının 8 den yüksek oldu u
3 durumda yeti tiricilik önerilmemektedir. Ancak böyle topraklarda bazı uygulamalarla ph nın dü ürülmesi durumunda yeti tiricilik yapılabilmektedir. Zira yüksek toprak ph sında mikro element eksikli i sık kar ıla ılan sorunlar olarak gündeme gelmektedir. Benzer ekilde, toprak ph sı yüksek topraklarda, ortamda Ca da yüksek ise, P un Ca-P mineralleri olarak çökelmesine ve böylece P noksanlı ına neden olur. Turunçgil yeti tiricili inin yo un olarak yapıldı ı Akdeniz Bölgesi nde yer alan ve özellikle nterdonat limon çe idinin yo un olarak yeti tirildi i ve Valensiya portakal çe idinin de artı gösterdi i Dalaman / Mu la bölgesinde toprak özellikleri bakımından yapılan analiz sonuçlarına göre, kireç ve magnezyum kapsamlarının yüksek oldu u görülmü tür. Taban suyu düzeyinin yüksek olması nedeniyle kirecin sürekli çözülmesi, toprak ph sının yükselmesine yol açmaktadır. Magnezyum miktarının yüksek olması da ph nın yükselmesine neden olabilmektedir. Çözülmü kireçin uzakla tırılmasını sa lamak amacıyla bölgede bahçe çevresinde drenaj çalı maları yapılmaktadır. Yüksek toprak ph sının bazı uygulamalarla a a ı çekilmesi turunçgil yeti tiricili i açısından önem ta ımaktadır. Bu konuda etkili ve ucuz yöntemin elementel kükürt uygulaması oldu u bilinmektedir. Buna ra men, yöre üreticilerince ph nın dü ürülmesi amacıyla elementel kükürt kullanımı yeterince yaygınla amamı tır. Bu noktadan hareketle planlanan bu çalı mada; kükürt, jips, amonyum sülfat ve sitrik asit uygulamaları ile bazı turunçgil tür ve çe itlerinde, toprakta yüksek ph de erinden kaynaklanan meyve verim ve kalite dü üklü ünün iyile tirilmesi ve bu uygulamaların bitki geli imi ile meyve verim ve kalitesine etkilerinin ara tırılması amaçlanmaktadır. Bu amaçla topraktan; elementel kükürt, alçıta ı (tarımsal jips) ve
4 amonyum sülfat; yapraktan ise sitrik asit uygulamaları yapılmı tır. Ülkemizde toprak ph sını dü ürmek amacıyla elementel kükürt uygulanması henüz çok yeni bir konudur. Bu durumda ara tırmadan elde edilecek bulgular, sorunun çözümüne katkı sa layacaktır.
5 2. ÖNCEK ÇALI MALAR Turunçgillerde de di er türlerde oldu u gibi optimum bitki geli imi, yüksek verimlilik ve kaliteli ürün elde edilmesi bakımından sulama suyu ve toprak özellikleri son derece önem ta ımaktadır. Yeti tiricilik açısından kullanılabilir olarak kabul edilen sulama suyundaki besin elementleri içerikleri Çizelge 2.1 den izlenebilmektedir (Tozlu ve Kersting, 2001). Tuz içeri i bakımından ise sulama suyu; çok iyi, iyi, orta, kötü ve elveri siz olmak (Çizelge 2.2) üzere be grupta de erlendirilmektedir (Tozlu ve Kersting, 2001). Gümüldür-Büyükalan / zmir de yapılan çalı mada, sulama suyu tuzlulu unun, Satsuma mandarininde a aç geli imi, a aç ba ına ortalama verim ve meyve kalitesi üzerinde olumsuz etkileri oldu u belirlenmi tir. Ancak, sulama suyu tuzlulu unun etkileri, vegetatif geli me ve a aç ba ına verime nazaran, çok daha sınırlı düzeyde kalmı olup, sadece meyve eti ham selüloz miktarında önemli bir artı oldu u saptanmı tır (Aksoy vd., 1999). Yeti tiricilik açısından önem ta ıyan di er bir faktör de topraktır. Bu ba lamda, topra ın fiziksel ve kimyasal özellikleri dikkate alınmaktadır. Fiziksel özellikler açısından de erlendirildi inde, turunçgil a açları kumlu topraktan az kil içeren topraklara kadar farklı yapıdaki toprak tiplerine adapte olabilmektedir. Bununla beraber turunçgiller; alüviyal orijinli, uniform, yeterli derinlikte ve verimli, iyi iç drenaja sahip, süzek, havalanan ve zararlı tuzlar içermeyen, orta bünyeli topraklarda optimum geli me gösterirler (Mendilcio lu, 1991; Khan, 2007).
6 Çizelge 2.1. Sulama suyu genel kalite standartını belirleyici elementlerin, sulama suyunda bulunabilirlik düzeyleri (mg/l) Elementler 1 L suyun maksimum içermesi gereken miktar (mg) Uzun süreli kullanım Kısa süreli kullanım Aliminyum 5.00 20.00 Arsenik 0.10 2.00 Bakır 0.05 5.00 Bor 0.75 2.00 Çinko 2.00 10.00 Demir 5.00 20.00 Kadmiyum 0.01 0.05 Krom 0.10 1.00 Kur un 5.00 10.00 Mangan 0.20 10.00 Selenyum 0.02 0.02 Tozlu ve Kersting, 2001
7 Çizelge 2.2 Tuz içeriklerine göre sulama sularının sınıflandırılması Suda çözünmü toplam tuz konsantrasyonları Sulama suyu sınıfları Elektriksel geçirgenlik imhos/cm Konsantrasyon ppm Çok iyi (1. sınıf) 250 175 yi (2. sınıf) 250-750 175-525 Orta (3. sınıf) 750-2000 525-1400 Kötü- üpheli (4. sınıf) 2000-3000 1400-2100 Elveri siz (5. sınıf) > 3000 > 2100 Tozlu ve Kersting, 2001 Kimyasal özellikler açısından ise, topraktaki besin elementleri içeri i, toprak tuzlulu u ve ph sı önem ta ımaktadır. Buna göre, turunçgil yeti tiricili i için ideal topraklarda Fe, Mn ve Cu için minimum düzey sırasıyla 4.0, 2.8 ve 0.5 ppm olarak belirlenirken; optimum de erin P, K ve Zn için sırasıyla 4-10, 60-150 ve 0.6-1.0 ppm oldu u tespit edilmi tir (Srivastava and Kohli, 1997). Toprak tahlili yapan farklı merkezlerin analizlerde kullandı ı yöntemlere ait sınır de erler farklılık gösterebilmektedir. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü nde uygulanan analiz yöntemlerine göre toprak yapısı ve besin elementleri içeri ine ili kin referans alınan sınır de erler Çizelge 2.3 de yer almaktadır (Çokuysal ve Erba, 2004). Bu çizelgede, organik madde ( Black, 1965), alınabilir
8 P (Bingham, 1949), de i ebilir K, Ca, Mg ve Na (Kacar, 1972) ve alınabilir Fe, Zn, Mn ve Cu (Lindsay anda Norvell, 1978) sınır de erleri verilmi tir. Çizelge 2.3. Toprak besin elementi sınır de erleri ph De erlendirme % Toplam tuz De erlendirme <4.5 Ekstrem asit <0,15 Tuzsuz 4.5-5.0 Çok kuvvetli asit 0,15-0,35 Tuzun etkisi hafif 5.1-5. 5 Kuvvetli asit 0,35-0,65 Tuzun etkisi orta 5.6-6.0 Orta asit >0.65 Tuzun etkisi büyük 6.1-6.5 Hafif asit 6.6-7.3 Nötr 7.4-7.8 Hafif alkali 7.9-8.4 Orta alkali Faydalı Fosfor (P) De erlendirme %Organik mad. De erlendirme ppm 0-2 Fakir <1.30 Fakir 2-5 Az 1.30-3.26 Orta 5-10 Yüksek >3.26 yi 10-15 Zengin 15-20 Çok zengin >20 Faydalı Ma nezyum (Mg) ppm <80 Organik toprak De erlendirme Fakir Faydalı Demir (Fe) ppm <2.5 De erlendirme Noksan 80-160 Orta 2.5-4.5 Nok.gözlenebilir 161-350 Yüksek >4.5 yi >350 Çok yüksek
9 %CaCO 3 (kireç) De erlendirme %Top.Azot N De erlendirme 0-2.5 Fakir <0.05 Fakir 2.5-5.0 Kireçli 0.05-0.10 Orta 5.0-10 Zengin 0.10-0.15 yi 10-20 Bünye+Marn >0.15 Zengin 20-50 Bünye+Kireç Alınabilir De erlendirme Potasyum (K) ppm <150 Noksan Faydalı Kalsiyum (Ca) ppm <714 De erlendirme Çok fakir 150-200 Dü ük 715-1428 Fakir 200-300 Yeterli 1429-2143 Orta 300-400 Yüksek 2144-2857 yi >400 Çok yüksek 2858-3571 Fazla Faydalı Bakır(Cu) ppm <0.2 De erlendirme Yetersiz >3571 Faydalı Mangan (Mn) ppm <1.0 Çok fazla De erlendirme Yetersiz >0.2 FaydalıÇinko (Zn) ppm <0.5 Yeterli De erlendirme Noksan >1.0 Yeterli 0.5-1.0 Nok.gözlenebilir >1.0 yi
10 Verimlilik ve kalite açısından yaprak besin elementleri içeri inin bilinmesi gerekmektedir. Portakal a açlarının meyve ta ımayan 4-7 aylık bahar yapraklarında makro ve mikro elementlerin konsantrasyonlarına ba lı olarak gruplandırılmasına ait veriler Çizelge 2.4 de yer almaktadır (Smith, 1966). Çizelge 2.4. Portakal a açlarının meyve ta ımayan 4-7 aylık bahar yapraklarındaki makro ve mikro elementlerin konsantrasyonlarına göre sınıflandırılması (Smith, 1966). Element Kuru a ırlıkta Dü ük Yeterli Yüksek N % 2.2-2.4 2.5-2.7 2.8-3.0 P % 0.09-0.11 0.12-0.16 0.17-0.29 K % 0.7-1.1 1.2-1.7 1.8-2.3 Ca % 1.5-2.9 3.0-4.5 4.6-6.0 Mg % 0.2-0.29 0.3-0.49 0.5-0.7 Na % - 1.2-1.7 1.8-2.3 Fe Ppm 35-49 50-120 130-200 Mn Ppm 18-24 25-49 50-500 Cu Ppm 3.7-4.9 5-12 13-19 Zn Ppm 18-24 25-49 50-200 Meyve kalitesi üzerine turunçgillerde de i ebilir N, P, K ve Mg besin elementlerinin etkileri önem ta ımaktadır. Bu durum Çizelge 2.5 ten izlenebilmektedir (Zekri et al., 2003).
Çizelge 2.5. De i ebilir N, P, K ve Mg besin elementlerinin meyve kalitesine etkileri N P K Mg Meyve suyu kalitesi Meyve suyu miktarı + 0-0 Suda eriyebilir kuru + 0 - + madde(sçkm) Asit + - + 0 SÇKM/Asit oranı - + - + Meyve suyu rengi + 0 -? Meyve Dı Özellikleri Meyve büyüklü ü - 0 + + A ırlı ı - 0 + + Ye il meyve + + + 0 Kabuk kalınlı ı + - + - Yükselir (+), Azalır (-), De i mez (0), Bilgi yok (?) Turunçgil yeti tiricili inin yapıldı ı bölgelerde özellikle ph de erinin yüksek olması durumunda ortaya çıkan toprak kaynaklı sorunlarla kar ıla ılmaktadır. Topraktaki yüksek CaCO 3 içeri i toprak alkalili ine yol açmaktadır. Nitekim, Swingle citrumelo anacına a ılı genç greyfurt a açlarının yeti ti i toprakta, CaCO 3 konsantrasyonunun %0.2 den %0.6 ya çıkması durumunda, ph nın 7.1 den 7.9 a yükseldi i ve %0.6 nın üzerinde ise ph de erinin 8 den büyük oldu u tespit edilmi tir (Obreza, 1995). Sulama suyunun kalitesinin de alkali toprakların olu umunda önemli bir rol oynadı ına dikkat çekilmektedir. (Tuncay, 1994). Brezilya da yüksek toprak ph sına ba lı olarak P, Ca, Mg gibi makro ve Zn, Mn, B gibi mikro elementlerle ilgili sorunlardan söz edilmektedir (Rodrugez et al., 1977). Do u Akdeniz Bölgesi nde Zn, Mn ve Fe noksanlı ının yaygın biçimde görüldü ü belirlenmi tir. Bu durumun, topra ın fiziksel ve kimyasal özellikleri ile yanlı gübrelemeden kaynaklanabilecegi ifade edilmektedir (Özbek vd., 1977; Tuzcu vd., 1981). 11
12 Batı Akdeniz Bölgesi topraklarının ph de eri oldukça yüksektir. Bölgede kullanılan ba lıca anaç, yüksek ph de erlerine dayanıklı olan turunç olmakla birlikte, bu anaç yüksek ph yı belirli bir sınıra kadar tolere edilebilmekte (ph 5-8.5) ancak bu sınır üzerindeki de erlerde kalite ve verim olumsuz etkilenmektedir (Mendilcio lu, 1991). Bu ba lamda, özellikle toprak artlarına uygun turunçgil anaçlarının kullanımının zorunlu oldu una dikkat çekilmektedir (Mendilcio lu, 1986). Alkali topraklarda yeti tiricilik bazı uygulamalar ile toprak ph sının dü ürülmesi sayesinde mümkün olabilmektedir. Bu bakımdan en etkili uygulamanın elementel kükürt oldu u ifade edilmektedir (Havlin et al., 2002). Elementel kükürt belirli ko ulların etkisi altında mikrobiyolojik oksidasyona u rayıp H 2 SO 4 olu turarak ortamın ph sını dü ürmektedir. Kükürdün toprak içindeki oksidasyonu 30-40 0 C ler arasında maksimum düzeyde olmakta, 5 0 C nin altında ise tamamen durmaktadır (Germida and Janzen, 1993; Anonim, 2006). Çe itli yerlerden alınan toprak ve su örneklerinde kükürtbakterilerinin aktivitesi, ortam ph sını dü ürme güçleri ve olu turdukları H 2 SO 4 miktarları üzerine iz elementlerin etkilerinin ara tırıldı ı çalı mada, ilk üç haftalık inkübasyon sonucunda, altı toprak ve be su örne inde kontrole göre önemli ph dü ü leri saptanmı tır (Çengel ve Okur, 1999). Elementel kükürt uygulama yöntemi ço unlukla bu maddenin oksidasyon hızını etkiledi inden, serpme yöntemi ile uygulamanın banda uygulamaya göre, daha etkili oldu u ve tercih edilmesi gerekti ine dikkat çekilmektedir. Toprak içinde elementel kükürtün üniform ya da düzenli olarak da ılımı, kükürt parçacıklarının yüzey alanlarının, okside edici mikroorganizmalarla kar ı kar ıya gelmelerini
13 sa lar ve düzensiz uygulamadan dolayı a ırı toprak asitli inin neden olabilece i her hangi bir sorunun çıkı ını minimum düzeye indirdi i ifade edilmektedir (Havlin et al., 2002). Valensiya portakalında elementel kükürt ve kükürt karı ımı ile, a aç taç izdü ümü altına yaymak ve a aç altına bant halinde vermek olmak üzere iki farklı uygulama yapılmı tır. Uygulamaların bitki geli imi, verim, meyve kalitesi ve yaprak mineral içeri i ile toprak yapısına etkileri ara tırılmı tır. Taç izdü ümü altına kükürt yayılması eklindeki uygulamanın, topra ın bir çok kimyasal (ph, SAR, Na/Ca ve E.C) ve fiziksel (agregat indeksi, infiltrasyon oranı ve bünye) özelliklerini iyile tirdi i görülmü tür (Dawood, 2001). Soliman ve ark. (1992) nın bildirdiklerine göre, kireçli bir topra a 1, 3, 6 g/kg kükürt uygulandı ında artan kükürt uygulamalarına ba lı olarak toprak ph sının 0.2, 0.5 ve 0.9 birimlik azalma gösterdi i, bunun yanında yarayı lı mikroelement konsantrasyonunun arttı ı belirlenmi tir (Gülser vd., 2001). Topra a de i ik ekillerde uygulanan kükürt ve kükürt+fosforun toprak ph sı, toprakta yarayı lı P miktarı, mısır bitkisinin (Zea mays) geli imi ve bitkinin P alımı üzerine etkisini ara tırmak amacıyla yapılan bir çalı mada, topra a 125 ppm kükürt ve 100 ppm fosfor verilmi tir. Bu uygulama sonucunda toprak ph sının 0.11-0.37 birim arasında azalmı oldu u ancak bitki fosfor içeri inin kükürt uygulamalarından etkilenmedi i görülmü tür (Erdal vd., 2000). Turunçgil yeti tiricili inde topraktaki kireç dolayısı ile yüksek ph ya sahip bölgelerde Zn, Fe ve Mn noksanlıklarının giderilmesi amacıyla elementel kükürt, kükürt içeren komponentler veya asit gübreler kullanılabilmektedir. Noksanlık belirtileri elatlı metaryaller ile
14 giderilebilmekle beraber, bu uygulamanın çok pahalı oldu una dikkat çekilmektedir (Davies and Albrigo, 1994). Mullin (1969), toprak ph sının dü ürülmesine yönelik olarak Toronto/Kanada da yaptı ı bir çalı mada, H 2 SO 4 ilave edilerek ph sı 6 ya dü ürülmü sulama suyu, asit turba ve farklı dozlarda elementel kükürtü topra a uygulamı tır. De erlendirmeler sonucunda toprak ph sının dü ürülmesinde asitlendirilmi sulama suyunun etkili olmadı ı, asit turbanın çok az, buna kar ılık kükürtün çok büyük etkiye sahip oldu u saptanmı tır. Ara tırıcı toprak ph de erini bir yılda bir birim dü ürmek için yakla ık 1000 kg/ha kükürt uygulamasını tavsiye etmektedir (Yener, 1997). Alkali reaksiyonlu topraklarda kükürt uygulamalarının ph ve bazı bitki besin elementlerinin alınımı üzerine etkilerini belirlemek üzere bu day yeti tiricili inde farklı kükürt dozları uygulaması yapılmı tır. %0.50 kükürt dozuna kadar yapılan uygulamalarda makro elementlerden N, P, Ca ve Mg içeri i artmı ; daha yüksek dozlarda ise bu elementlerin alınımı önemli ölçüde azalmı tır. K alınımında %0.50 lik doza kadar önemli bir artı görülmezken, uygulanan dozun artmasıyla alınımın azaldı ı görülmü tür. %0.50 lik kükürt dozu, bitkide Fe ve Zn gibi mikro elementlerin alınımını da arttırmı tır. Daha yüksek dozlarda bitkinin Fe ve Zn içeri inde çok iddetli bir dü ü meydana gelmi tir. Kükürt dozu arttıkça Mn içeri i doz artı ına paralel bir biçimde yükselmi, buna kar ılık Na içeri i düzenli bir azalı göstermi tir (Pınar, 1994). Alkali topraklarda ph optimizasyonunda jips uygulamasından da yararlanılmaktadır. Bu tip topraklarda yeti tirilen Lizbon limonunda toprak ph sının (8.0-8.5) düzenlenmesi, meyve tutumu ve kalitesinin iyile tirilmesi konusundaki bir çalı mada üniform ve iyi tesis edilmi 9
15 ya ındaki Lizbon limon a açlarına kükürt ile birlikte jips ve amonyum sülfat uygulanmı tır. En iyi bulgular jips uygulanan parsellerden elde edilmi tir (Mohmand, et al., 1994). Jips ve kükürt uygulamalarının Balady mandarin çe idine etkisinin tespiti amacıyla yürütülen bir çalı mada; 120, 240 ve 480 g/m 2 jips ve 20, 40 ve 80 g/m 2 kükürt uygulaması yapılmı tır. Her iki uygulama, a acın morfolojik özellikleri üzerinde tuzun olumsuz etkisini önlemi ve yaprak N, P, K, Ca, Mg, Na ve Cl içeri ini düzeltmi tir. Genel olarak, uygulamaların büyük ço unlu unun meyvenin fiziksel ve kimyasal özellikleri üzerine önemli bir etki yapmadı ı sonucuna varılmı tır (Gobran et al., 2001). Alkali topraklarda amonyum azotunun artı ıyla toprak ph sı önemli bir ekilde azalmaktadır. 26 ya ındaki White Marsh greyfurt çe idinin bulundu u bahçede 112 kg N ha/yıl uygulaması, dört yıl sonunda ph yı 0.7-1.7 birim dü ürmü tür. Toprak ph sı Ca konsantrasyonu ile pozitif, greyfurt a açlarının genç yapraklarındaki Fe, Mn ve Zn konsantrasyonuyla negatif korelasyon göstermektedir. Toprak ph sının dü mesinin P ve K un topraktan yıkanmasında artı a neden oldu una dikkat çekilmektedir (He et al., 1998). Kükürt ve demir ile gübrelemenin lime (C. aurantifolia) a açları üzerine etkisini belirlemek amacıyla, 30 kg FeSO 4 / ha, 200-400 kg /ha sülfürük asit ve 500 kg/ha elementel kükürt uygulaması yapılmı tır. Uygulamalar meyve verimi ve yapraklarda toplam klorofil, aktif demir, toplam demir ve kükürt içeri ini kontrole göre önemli düzeyde arttırmı tır. Yaprak öz suyunun ph de erinde kontrole göre dü ü tespit edilmi tir. Meyve suyunda SÇKM (suda çözünür kuru madde miktarı) ve askorbik asit içeri i uygulamalar ile önemli düzeyde artı göstermi tir. Meyve verimi ile toplam klorofil miktarı arasında yakın
16 ili kili bulunmu tur. Kükürtün kolay alınabilmesi beslenme dengesini düzenledi inden, klorofil sentezi için ihtiyaç duyulan Fe iyonlarının konsantrasyonunun yükselmesine yol açmı tır (Patel et al., 2001). Lime (C. aurantifolia) a açlarına %0.5 FeS0 4 ve %0.05 sitrik asit yaprak spreyi eklinde uygulanmı tır. Tek veya ikili uygulamanın meyve verimi ile yapraklardaki toplam demir ve kükürt içeri ini arttırdı ı görülmü tür. Ayrıca uygulamanın yaprak öz suyu ph sını dü ürdü ü saptanmı tır (Patel et al., 1997). Balady mandarin çe idine inorganik (amonyum sülfat) ve organik (%1.5 N içeren tavuk gübresi ve %0.72 N içeren çiftlik gübresi) gübrelerin uygulandı ı çalı mada; inorganik:organik N kayna ı oranları 100:0, 75:25, 50:50, 25:75 ve 0:100 olacak ekilde verilmi tir. En güvenilir bulgulara 52 kg/a aç çiftlik gübresi + 1.82 kg N/a aç inorganik N eklindeki uygulamada ula ılmı tır (Gamal and Ragap, 2003). Topraktan artan düzeylerde yapılan Cu uygulamalarının toprak ph de eri ve bitki besin elementleri üzerine önemli etkilere sahip oldu u belirlenmi tir. Buna göre artan düzeylerde yapılan Cu uygulamasının toprak ph sını, de i ebilir Mg ve bitkiye yarayı lı Fe içeriklerini dü ürdü ü; toprak örneklerinin toplam N, alınabilir P, de i ebilir K, bitkiye yarayı lı Zn ve Cu içeriklerini artırdı ı belirlenmi tir. Buna kar ılık, toprak örneklerinin de i ebilir Ca ve bitkiye yarayı lı Mn içerikleri üzerine ise hiçbir etkisi bulunmadı ı tespit edilmi tir. Ayrıca yüksek düzeyde Cu uygulamalarının, özellikle yüksek Fe içeren topraklarda bitki için yarayı lı demir miktarını çok belirgin bir ekilde azaltması en dikkat çekici sonuç olarak ifade edilmektedir (Sönmez vd., 2006).
17 Bhimber/Kashmir bölgesinde 30 farklı lokasyonda toprakların mikrobesin elementi içerikleri analiz edildi inde toprak ph de eri ile demir arasında negatif korelasyon önemli bulunmu tur. Benzer ekilde, toprak ph sı ile manganez arasında da negatif korelasyon önemli bulunmu tur (Nazif et al., 2006). Batı Akdeniz Bölgesi'nde turunçgil yeti tiricili in yo un oldu u bölgelerden alınan yaprak örnekleri analizleri sonucunda Zn ve Mn gibi mikro elementlerin düzeylerinin yetersiz oldu u belirlenmi tir. Makro elementlerden yer yer Mg noksanlı ı görülürken K ve Na un yüksek düzeyde oldu una dikkat çekilmektedir (Tuzcu vd., 1981). Dalaman da turunçgil bahçelerinden alınan yaprak örneklerinin analiz sonuçlarına göre N, P, K, Na, Ca ve Mg gibi makro element içerikleri sırası ile %2.35, 0.19, 1.10, 0.44, 4.93 ve 0.31 olarak belirlenirken, Fe, Mn, Zn ve Cu gibi mikro element içerikleri ait de erler sırası ile 82, 16, 17, 12 ppm olarak bulunmu tur (Tuzcu vd., 1981). Turunç ve kaba limon üzerine a ılı turunçgil çe itlerinin yapraklarında Zn, Cu ve Mn içeri i bakımından farklılık bulunmazken N, P, K, Ca, Mg ve Fe bakımından farklılıklar ortaya konulmu tur (Sharples and Hildeman, 1972). Yerli turunç üzerine a ılı 5-6 ya ındaki Valensiya portakal a açlarında yaprak makro element içeri i N %2.16, P %0.12, K %0.70, Na %0.07, Ca %6.60, Mg %0.29; mikro element içeri i ise Fe 91.00 ppm, Zn 11.20 ppm, Mn 91.52 ppm ve Cu 6.48 ppm olarak bulunmu tur (Kaplankıran vd., 1999a). De i ik anaçlar üzerine a ılı Valensiya portakal çe idinin yapraklarında K, Mg, Ca ve B düzeyleri bakımından anaçlar arasında
18 farklılık bulunurken N, P, Cu ve Zn içeri inin denenen anaçlardan etkilenmedi i ortaya konulmu tur (Weir et al., 1970). Turunç anacı üzerine a ılı Kütdiken limonu yapraklarındaki bitki besin maddelerinin mevsimsel de i imi ile ilgili bir çalı mada, Ekim ayı ortasında yapılan analiz sonuçlarına göre; N, P, K, Na, Ca ve Mg miktarı sırası ile %2.05, 0.13, 1.07, 0.16, 5.20 ve 0.39 olarak bulunurken, Fe, Zn, Mn ve Cu içeri i ise sırası ile 144.33, 16.33, 35.67 ve 10.67 ppm de erlerinde saptanmı tır (Kaplankıran vd., 1999b). Zn ve K un kaba limon anacı üzerindeki Valensiya portakalında meyve irili ine etkisi ile ilgili bir çalı mada yapraklardaki K ve Zn konsantrasyonları ile meyve irili i arasında pozitif bir korelasyon saptanmı tır (Rodriguez et al., 2005). Valensiya portakalında taç izdü ümü altına elementel kükürt uygulaması sonucuna göre, total N ile P, K, Fe, Zn, Mn ve Cu alınabilirli i artmı tır. yi bir kök da ılımı ve saçak kök olu umu meydana gelmi tir. Yaprak alanı ve yaprak kuru a ırlı ı artmı tır. Ayrıca erken meyve dökümü minimum düzeye inmi, meyve verim ve kalitesi artı göstermi tir (Dawood, 2001). Davies ve Albrigo (1994) ye göre, turunçgillerin meyve kalitesi, dı sal ve içsel olmak üzere iki ekilde tanımlanmaktadır. Dı sal kalite özellikleri; kabuk rengi, leke oranı ve meyve eklidir. çsel kalite özellikleri ise; suda çözünebilir kuru madde (SÇKM), titrasyon asidi (TA), vitamin C ve SÇKM/TA oranıdır. SÇKM/TA oranı, meyve kalitesinin de erlendirilmesinde gerçekçi ve pratik bir yoldur. Bu nedenle, dünyada turunçgil yeti tiricili inin yapıldı ı birçok bölgede, turunçgil meyveleri, minimum SÇKM/TA oranına ula tı ında pazarlanabilir kabul edilmektedir. SÇKM/TA oranı, bölgeye ve genellikle hasat zamanına göre portakal ve mandarinde 7-9:1 arasında
19 de i mektedir. Yüksek SÇKM/TA oranına sahip meyveler çok tatlı iken, dü ük oran de erindeki meyveler ise ek i tada sahiptir. Meyve suyu kalitesini belirlemede en yaygın olarak kullanılan kriterlerden biri SÇKM/TA oranıdır. Hasat edilmi taze meyvelerin satıldı ı marketlerde SÇKM/TA oranının Kaliforniya da en az 8:1 olması aranırken, Florida da bu de erin 10:1 olması tercih edilmektedir (Kimbal, 1991). Yakushiji et. al., (1996) tarafından bildirildi ine göre, turunçgillerde meyve kalitesinin tespit edilmesinde önemli kriterler; meyve a ırlı ı, meyve eni ve boyu, kabuk kalınlı ı, meyve suyu miktarı, suda çözünür kuru madde miktarı (SÇKM), sitrik asit cinsinden titre edilebilir asitlik ve SÇKM/Asit oranı olarak sıralanmaktadır (Can, 1999). Adana ve çel illerinde dı satıma dönük büyük ölçekte turunçgil i leme ve paketlemesi yapan bir i letmede, nterdonat limon çe idinde yapılan incelemede meyve boyutları bakımından varyasyon belirlenmi tir. Buna göre limonların %13 ü 81-83 mm, %15 i 77-78 mm, %13.1 i 69-73 mm, %13.7 si 64-67 mm, %18.4 ü 61-52 mm, %18.7 si 56-58 mm, %15.8 i 51-53 mm ve %17.6 sı 48-49 mm sınırlarında de i im göstermi tir (Güngör ve nan, 1992). Cavalcante et al., (2006) tarafından 18 farklı portakal çe idinde, ortalama meyve uzunlu unun 6.86-8.17 cm, eninin 6.83-8.00 cm, a ırlı ının ise 168.33-237.77 gr arasında de i ti i ölçülmü tür. SÇKM de erine ait de i im aralı ı ise 11.7-13.60 olarak tespit edilmi tir. Kırıkhan/Antakya da turunç anacına a ılı Valencia late portakal çe idinde, ortalama meyve a ırlı ı 130.83 g, usare miktarı %51.44 ve SÇKM/asit oranı 8.31 olarak tespit edilmi tir (Temiz, 2005).
20 Antalya yöresinde yeti tirilmekte olan nterdonat, Kıbrıs ve Molla Mehmet limon çe itlerinin verim ve pomolojik özelliklerinin tespit edildi i ara tırmada nterdonat çe idinde ortalama meyve a ırlı ı 160.63-168.79 g, usare miktarı %37.38-38.78 ve SÇKM/asit oranının 1.17-1.39 arasında de i im gösterdi i belirlenmi tir (Cücü-Açıkalın vd., 2004). Lizbon limon a açlarına kükürt ile birlikte jips ve amonyum sülfat uygulaması yapılmı tır. Jips uygulamasında, meyve irili i (%3.12), usare miktarı (%20.60) ve meyvenin fiziko-kimyasal karakteristikleri ve vitamin C içeri i (%46.20) artı gösterirken, meyve suyunda toplam suda erir kuru madde miktarı (%6.93) ve asitlik (%4.77) oranında azalı görülmü tür. Uygulamalar kontrol ile kar ıla tırıldı ında jips uygulamasının olumlu oldu u sonucuna varılmı tır (Mohmand, et al., 1994).
21 3. MATERYAL VE YÖNTEM Ara tırmada; fenolojik gözlemler, vejetatif geli me parametreleri (taç hacmi ve gövde çapı), ph yı dü ürmeye yönelik uygulamalar ve verim gibi de erlendirmeler bitkisel materyalin yer aldı ı Tarım letmeleri Genel Müdürlü ü (T GEM) - Dalaman i letmesinde gerçekle tirilmi tir. Meyve kalite özellikleri ve bazı vejetatif geli me özelliklerine ait incelemeler Mu la Üniversitesi Ortaca Meslek Yüksek Okulu ve Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü ne ait laboratuvarlarda yürütülmü tür. Su ve toprak analizleri ile toprak, yaprak ve meyve bitki besin elementleri analizleri Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü ne ait laboratuarlarda yapılmı tır 3.1. Materyal 2003-2005 yılları arasında yürütülen ara tırmada, bölgede yo un olarak yeti tirilmekte olup, Tarım letmeleri Genel Müdürlü ü (T GEM) - Dalaman i letmesinde bulunan, turunç üzerine a ılı, verim dönemindeki 20 ya lı Valensiya portakalı ve 16 ya lı nterdonat limonu a açları materyal olarak kullanılmı tır ( ekil 3.1). Ara tırma materyalini olu turan çe itlere ait genel bilgiler a a ıda yer almaktadır. nterdonat limon çe idinin, genelde limon x a aç kavunu melezi oldu u kabul edilmektedir. 1875 yılında, Sicilya da Niza yöresinde bulundu u belirtilmektedir. Türkiye ye 1936 yılında Antalya Narenciye
22 Ara tırma Enstitüsü nün kurulması ile girmi tir. Türkiye, dünyada bu limon çe idinin en fazla üretildi i ülkedir. Bu çe it, limon üretiminin yakla ık 1/3 ünü olu turur. Uç kurutan hastalı ına dayanıklıdır. Türkiye de yeti tirilen limon çe itleri arasında en erkenci çe ittir. Olgunla ma dönemi Eylül Ekim periyodundadır. Türkiye nin limon ihracatında önemli bir paya sahiptir. A açları orta kuvvette geli ir ve dikenlilik durumu çok azdır. Meyve kabu u açık ye il, parlak, düzgün ve incedir. Meyve eti ye ilimsi sarıdır. Meyve ekli geni, uzun, silindirik olup meme kısmı bir tarafa yatıktır ( ekil 3.2). Ortalama meyve çapı 55-60 mm, a ırlı ı 105-110 g, usare miktarı %31-39 ve çekirdek sayısı 6-7 dir (Anonim, 2000). Valensiya portakalı normal portakallar grubundan olup, do al mutasyon sonucu olu mu spanya kökenli bir portakal çe ididir. Türkiye ye 1936 yılında talya dan getirilmi tir. Di er turunçgil üreticisi bir çok ülkenin ba ta gelen portakal çe idi olmasına kar ın ülkemizde yaygınlı ı sınırlıdır. Farklı ekolojik ko ullara adaptasyon gösterir. Sıca a en dayanıklı çe itler arasında ilk sırada yer alır. Sıkmalık ve sofralık olarak de erlendirilen bir çe ittir. Hasat Mart-Nisan döneminde ba lamaktadır. A açları geni, yuvarlak taçlı ve yüksek verimlidir. Meyve kabu u sarı portakal rengindedir ( ekil 3.3). Meyve ekli basıkyuvarlak ve hafif ovaldir. Ortalama meyve çapı 65-70 mm, a ırlı ı 160-165 g, usare miktarı %45.9 ve çekirdek durumu yok denecek kadar azdır (Anonim, 2000). Ara tırmada kullanılan a açların anacını Turunç (C. aurantium ) olu turmaktadır. Turunç, Akdenizde turunçgil tarımı yapılan ülkelerde çok kullanılan bir anaçtır. De i ik toprak ko ullarına iyi uyar. ph 5-8.5 ortalama (6-7) de yeti ebilir. Oldukça yaygın ve derin bir kök sistemi vardır. Üzerine a ılı portakal, mandarin ve altıntop çok kaliteli meyve
23 verir. Önemli turunçgil virüs hastalıklarından birço una dayanıklıdır (Mendilcio lu, 1996). ekil 3.1. Tarım i letmesinde (T GEM/Dalaman) deneme parsellerinin bulundu u alanların görüntüleri (Anonim, 2005a)
24 ekil 3.2. nterdonat limonu deneme parseli ve meyve görüntüleri
ekil 3.3. Valensiya portakalı deneme parseli ve meyve görüntüleri 25
26 3.2.Yöntem Deneme, tesadüf blokları deneme desenine göre kurulmu tur. Üç tekerrürlü yürütülen denemede her tekerrürde 3 a aç bulunmaktadır. Kontrol uygulaması dahil olmak üzere toplam 6 farklı uygulama gerçekle tirilmi tir. Uygulamalar 2003 ve 2004 yıllarında olmak üzere iki yıl tekrarlı yapılmı tır. Ara tırmada ph yı dü ürmek için yapılan uygulamalar, incelenen özellikler ve analizlere ait yöntemler a a ıda ayrıntılı biçimde yer almaktadır. Uygulamaları takiben fenolojik gözlemler, vegetatif geli me, meyve kalite özellikleri, toprak, yaprak ve meyve besin elementleri içeri ine ili kin analizler iki yıl tekrarlı olarak yapılmı tır. Verim de erleri ise nterdonat limonunda bir yıl, Valensiya portakalında iki yıllık verilerle hesaplanmı tır. 3.2.1. Deneme alanı sulama suyu ve toprak özellikleri Deneme alanları iki farklı kuyu suyu ile sulanmaktadır. Ayrıca Dalaman Çayı ndan da sulama amacıyla yararlanılmaktadır. Deneme alanı sulama suyu analizi yapılmı ve toprakta organik madde, kireç, % toplam tuz ve ph de erleri ile toprak bünyesi tespit edilmi tir. Bu amaçla, su ve toprak örnekleri Ekim ayı içinde alınmı tır. 3.2.2. Fenolojik gözlemler Deneme a açlarında tomurcuk kabarması, çiçeklenme ba langıcı, tam çiçeklenme, çiçeklenme sonu ve hasat zamanı tespit edilmi tir.
27 3.2.3 Uygulamalar ph nın dü ürülmesi amacıyla nterdonat limon ve Valensiya portakal a açlarına 2003 ve 2004 yıllarında uygulamalar yapılmı tır. Yapılan uygulamalar Çizelge 3.1 de izlenmektedir. Çizelge 3.1. nterdonat limon ve Valensiya portakal çe itlerine yapılan uygulamalar UYGULAMALAR 2003 YILI DOZLARI 2004 YILI DOZLARI Kükürt 400 kg/ha 800 kg/ha Jips (CaSO 4.2H 2 O) 400 kg/ha 400 kg/ha Amonyum Sülfat 112 kg N/ha 112 kg N/ha Sitrik asit %0.05 (5 kez) %0.05 (4 kez) Sitrik asit %0.1 (5 kez) %0.1 (4 kez) Kontrol - - Kükürt uygulaması birinci yıl 400 kg/ha uygulanırken, denemenin ikinci yılında uygulama dozu iki katına çıkarılmı tır. Di er uygulamalarda herhangi bir de i iklik yapılmamı tır. Kükürt, jips ve amonyum sülfat, Mart ayı ba ında, a aç taç iz dü ümüne serpme olarak uygulanmı tır. Kükürt ve jips topra ın ilk 20 cm derinli ine kadar çapa ile karı tırılarak toprak altına indirilmi, amonyum sülfat ise toprak ile daha yüzeysel karı tırılmı tır. Sitrik asit uygulamalarına, meyve ceviz büyüklü üne ula tı ında ba lanmı ve 20 gün ara ile birinci yıl 5 kez, ikinci yıl ise 4 kez uygulama yapılmı tır. Uygulamalar motorlu sırt pülverizatörü ile %0.05 ve %0.1 dozlarında, a açların her yönü, iç ve dı kısımları olmak üzere yapraklara püskürtülerek yapılmı tır. Deneme alanında toprak i leme, budama, gübreleme, sulama, hastalık ve zararlılar ile mücadele gibi di er tüm kültürel i lemler, üretici uygulamaları eklinde yürütülmü tür.
28 nterdonat limonunun yeti ti i toprakta a aç ba ına verilen gübre miktarları u ekildedir: 2002 yılı ubat ayı içerisinde 3.7 kg amonyum sülfat ve 2.2 kg potasyum sülfat verilmi tir. Mayıs ayı içerisinde ise 1.6 kg olacak ekilde amonyum sülfat uygulanmı tır. ubat ayında % 0.5 konsantrasyonda Mn, Fe ve Zn içeren yaprak gübresi uygulanırken, Temmuz ayında aynı dozda Mn ve Zn içeren gübre püskürtülmü tür. 2003 yılının ilk günlerinde 1.45 kg potasyum sülfat verilmi tir. ubat ayı içerisinde 3.75 kg amonyum sülfat uygulanırken, Haziran ayında 1.875 kg olacak ekilde tatbik edilmi tir. Valensiya portakalının yeti ti i toprakta da gübreleme a aç ba ına olacak ekilde uygulanmı tır. Buna göre; 2002 yılında ubat ayında 3.5 kg, Mayıs ayında ise 1.8 kg amonyum sülfat verilmi tir. Mart ayı ba ında 2.0 kg potasyum sülfat uygulanmı tır. Mayıs ayı içerisinde % 0.5 Mn ve Zn içeren yaprak gübresi a açlara püskürtülmü tür. 2003 yılında ubat ayında 3.75 kg, Haziran ayında ise 1.875 kg amonyum sülfat verilmi tir. Ocak ayı içinde 1.42 kg potasyum sülfat uygulanmı, Mayıs ayında ise % 0.5 Mn ve Zn içeren yaprak gübresi a açlara püskürtülmü tür. 3.2.4 Vejetatif geli me Vejetatif geli me durumunun belirlenmesinde incelenen özellikler ve uygulanan yöntemler Çizelge 3.2 de görülmektedir. Gövde enine kesit alanı ve taç hacmi ölçümleri Ekim ayı ba ında yapılmı tır. Yaprak özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yine Ekim ayı ba ında, a acın her yönünden kol hizasında olacak ekilde hastalıksız ve besin element noksanlıkları göstermeyen sa lıklı yaprak örmekleri alınmı tır. Yaprakların laboratuvarda nemli pamukla yüzeyleri temizlenmi, saf suda yıkandıktan sonra kurutma ka ıdı ile nemi alınmı tır.