FRKLI ORGNOMİNERL VE İNORGNİK KOMPOZE GÜBRELERİN YÇİÇEĞİNİN (HELINTHUS NNUUS L.) TNE VERİMİ VE BZI VERİM UNSURLRI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Sami SÜZER 1 ve Ebru ÇULHCI 1 ¹Trakya Tarımsal raştırma Enstitüsü, PK 16, 22100 Edirne, Türkiye. * suzersami@yahoo.com ÖZET Bu araştırma, farklı organomineral ve inorganik kompoze gübrelerin ayçiçeğinin (Helianthus annuus L.) tane verimi ve bazı verim unsurları üzerindeki etkilerini belirlemek üzere 2013 yılında gerçekleştirilmiştir. Denemeler, Türkiye de Edirne deki Trakya Tarımsal raştırma Enstitüsü nde 4 tekrarla Randomize Tam Blok Deseninde Tunca MR LG 5580 yağlık ayçiçeği hibridi kullanılarak yapılmıştır. raştırmada 5 farklı uygulama; 1) Kontrol 0 kg/ha gübresiz, 2) 250 kg/ha Hexaferm 8.21.0 organomineral gübre 3) Hexaferm 6N.10P.10K organomineral gübre 4) 15N.15P.15K inorganik kompoze granül gübre (çiftçi uygulaması) ve 5) 20N.20P.0K inorganik kompoze granül gübre (çiftçi uygulaması) değerlendirilmiştir. yçiçeği ekiminden önce, gübreler her parselin yüzeyine homojen bir biçimde elle uygulanmış ve toprakla iyice karıştırılmıştır. Bu araştırmada, tane veriminin yanı sıra yağ içeriği, yağ verimi, 1000 tanenin ağırlığı, test ağırlığı, bitki yüksekliği, tabla çapı, çiçeklenme tarihi ve fizyolojik olgunlaşma tarihi değerlendirilmiştir. yçiçeğinin tane verimi, doğal yağış koşullarında farklı organomineral ve inorganik kompoze gübrelerden önemli ölçüde etkilenmiştir. İstatistiksel analiz sonuçlarına dayanarak, Hexaferm 6N.10P.10K organomineral gübre uygulamasından 3282 kg/ha ortalamayla en yüksek ayçiçeği tane verimi elde edilmiştir. nahtar kelimeler: ayçiçeği, organomineral, gübre, verim, yağ içeriği GİRİŞ yçiçeği (Helianthus annuus L.), Türkiye ve dünyada önemli bir yenebilir bitkisel yağlık taneli ekindir. Düşük doymuş yağ düzeyi nedeniyle sağlıklı bir bitkisel yağ olduğundan pişirme amaçlı bitkisel yağ olarak ve işlenmiş gıdalarda kullanım alanında büyük talep görmektedir (Schneiter, 1997; Süzer, 2014). Dünyada toplam 25.590.104 hektarlık alanda ayçiçeği ekilidir; ayçiçeği üretimi 44.753.264 tondur ve verimi yaklaşık 1750 kg/ha düzeyindedir. Türkiye de ise ayçiçeği ekili alan 609.784 ha, üretim 1.523.000 ton, verim ise yaklaşık 2500 kg/ha düzeyindedir (FO STT 2013). Türkiye, dünyayla karşılaştırıldığında yaklaşık %3,4 oranında ayçiçeği üretimine sahiptir (Süzer, 2015). yçiçeği, Türkiye de Trakya bölgesinde ekim nöbetindeki ana ekinlerden biridir ve yenebilir bitkisel yağın yaklaşık %46 sını sağlar. Türkiye nin ayçiçeği üretimi alanının büyük bir kısmı Trakya-Marmara bölgesinde (%75) bulunur; ayrıca Orta nadolu da (%7), Karadeniz sahilinde (%7), Çukurova da (%7), Ege sahilinde (%3) ve Güney Doğu nadolu bölgesinde (%1) ayçiçeği yetiştirilir (Süzer, 2015).
Yıllık bir bitki olan ayçiçeğinin verimli toprak, su, hava, ışık ve sıcaklıkta yetiştirilmesi gerekir. Yüksek verim sağlayan ayçiçeği üretimi için verimli tarım topraklarının genellikle %3 ten fazla organik madde içermesi gerekir. Verimli topraklarda, ayçiçeklerinin normal gelişmesi ve hektar başına yüksek tane ve yağ verimi sağlaması için en az 16 element gereklidir. Dolayısıyla, yüksek verimli ayçiçeği yetiştiriciliği için karbon, oksijen, hidrojen, nitrojen, fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum, sülfür, bor, klor, demir, mangan, çinko, bakır ve molibden gibi bazı temel bitki besin maddelerinin bulunması şarttır (Hocking ve Steer, 1983; Danke ve d., 1992; Schneiter, 1997; Süzer, 1998; Kaçar ve Katkat, 1999; Süzer, 2010 a; Süzer, 2012; Süzer, 2013). yçiçeği yetiştiriciliğinde büyük miktarlarda kullanılan karbon, hidrojen ve oksijen, hava ve suda bulunan, mineral olmayan elementlerdir; diğer 13 element ise bitkiler tarafından topraktan yalnızca mineral formunda alınır. yçiçeği bitkilerinin yüksek miktarda nitrojen, fosfor, potasyum ihtiyacı bulunur ve bunlar temel besin maddeleri olarak kabul edilir. Bu besin maddeleri, ayçiçeği yetiştiriciliğinde kullanılan gübrelerde en fazla bulunan maddelerdir. Mikro besin maddeleri olan bor, bakır, klor, demir, mangan, molibden ve çinko, toprakta ve bitkilerde eser miktarda bulunduğu halde bunların rolü de birincil veya ikincil besin maddelerininki kadar önemlidir. yçiçeğinde mikro besin maddelerinden bir veya daha fazlasının eksikliği, ayçiçeği gelişimiyle tane ve yağ verimini ciddi oranda düşürebilir (Robinson, 1978; Blamey ve d., 1987; Schneiter 1997; Süzer, 2015). ncak, ayçiçeği yetiştirilen alanlarda, bazı topraklar sağlıklı gelişmeyi ve hektar başına yüksek tane ve yağ verimini sağlamaya yetecek miktarda bu besin maddelerini içermez. Bu durumda, hektar başına yüksek tane ve yağ verimi elde etmek için organomineral ve inorganik kompoze gübre uygulamasıyla besin takviyesi sağlanmalıdır. Fakat sürekli inorganik gübrelerin kullanılması, besin ve toprağın ph düzeyinde dengesizliğe neden olabilir. Yalnızca organik veya yalnızca inorganik gübre kullanımıyla ekin verimliliğini beklenen düzeye getirmek mümkün olmamaktadır. Bu yüzden, hektar başına tane ve yağ verimini artırmak için ayçiçeği yetiştiriciliğinde organik ve inorganik gübrelerin birlikte kullanılması önerilebilir. Dolayısıyla, çiftçilerin ayçiçeği yetiştiriciliğinden bekledikleri verimi elde etmeleri için organik ve inorganik gübrelerin birlikte (organomineral gübre) kullanılması önerilmeli ve teşvik edilmelidir (Schneiter, 1997; Makinde ve d., 2010; Olaniyi ve d., 2010; Süzer, 2010a, 2010b; Süzer, 2012; Süzer, 2013; Süzer, 2014; Süzer 2015) Türkiye de ayçiçeğinin başlıca yağlık ekinlerden biri olarak önemi dolayısıyla, bu araştırmada ayçiçeğinin farklı organomineral ve inorganik kompoze gübrelere tepkisinin belirlenmesi amaçlanmıştır. MTERYL VE YÖNTEMLER Bu deneme, 2013 yılında ayçiçeği yetiştirme sezonunda yağışlı koşullarda buğdayla nöbetleşe ekimle gerçekleştirilmiştir. Deneme arazisi, Edirne, Türkiye de 41.68 K enleminde ve 26.56 boylamında deniz seviyesinden 62 metre yükseklikte bulunmaktadır. Deneme arazisinde kullanılan toprağın ana özellikleri, Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1 de görüldüğü üzere, toprak dokusu siltli kildir ve organik madde oranı düşüktür. Edirne nin iklimi, hafif kara ikliminde ılık ve ılıman olarak sınıflandırılmaktadır. Edirne de ortalama yıllık sıcaklık 13,5 C ve ortalama yağış miktarı 597 mm dir. 2013 yılında ayçiçeği yetiştirme sezonunda Edirne deki iklim verileri Tablo 2 de verilmiştir. Denemeler, Edirne de Trakya Tarımsal raştırma Enstitüsünde 4 tekrarla Randomize Tam Blok Deseninde Tunca MR LG 5580 yağlık ayçiçeği hibridi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. raştırmada 5 farklı uygulama; 1) Kontrol 0 kg/ha gübresiz, 2) Hexaferm 8.21.0 organomineral gübre 3) Hexaferm 6N.10P.10K organomineral gübre 4) 15N.15P.15K inorganik kompoze granül gübre (çiftçi uygulaması) ve 5)
20N.20P.0K inorganik kompoze granül gübre (çiftçi uygulaması) değerlendirilmiştir. Tablo 1. 2013 te Edirne deki deneme arazisinin toprak analiz verileri Yıl Derinl ik 2013 0-20 20-40 PH 6,30 6,25 CaCO3 1,62 1,44 P2O5 (kg/ha) 320,0 270.0 K2O Miktarı 674,0 586,0 Topla m Tuz 0,040 0,035 Kum 36,2 32,5 *: Toprak testleri, Edirne ticaret borsası tarafından yapılmıştır. Silt 36,6 38,4 Kil 27,2 29,1 Organik Madde 1,4 1,2 Doku Sınıfı Siltli kil Tablo 2. 2013 yılı ayçiçeği yetiştirme sezonunda Edirne iklim verileri Yağış Yağışlı Nem oranı Sıcaklık ( o C) y miktarı günler (mm) Minimum Maksimum Ortalama Nisan 2013 51,0 9 73,2 4,0 32,0 12,7 Mayıs 2013 11,0 3 66,7 4,9 32,9 20,8 Haziran 2013 26,6 7 70,1 11,4 36,2 23,3 Temmuz 2013 14,4 4 53,6 15,0 36,1 25,5 ğustos 2013 0,0 0 48,7 16,6 36,9 26,7 Toplam 103,0 23 62,46 4,0 36,9 21,8 *: İklim verileri, Edirne meteoroloji istasyonundan alınmıştır. Ekim parsel alanı 7,5 x 2,8 m = 21,0 m 2 ve hasat parsel alanı 1,4 x 4,4 m = 6,1 m 2 dir. Sıra üzeri aralığı 30 cm ve sıraların arası 70 cm dir. yçiçeği ekiminden önce, gübreler her parselin yüzeyine homojen olarak elle yayılarak uygulanmış ve toprakla iyice karıştırılmıştır. Denemeler Mayıs ayının ilk haftasında üç günde ekilmiştir. Tohumlar tepe başına çok sayıda ekilmiş ve ekimden üç hafta sonra tepe başına bir bitkiye seyreltilmiştir. Bu araştırmada, tane veriminin yanı sıra yağ içeriği, 1000 tane ağırlığı, test ağırlığı, bitki boyu, tabla çapı, çiçeklenme tarihi ve fizyolojik olgunlaşma tarihi değerlendirilmiş ve NVO kullanılarak analiz edilmiştir. Verilerin istatistiksel analizinin tamamı JMP 5.0.1 istatistiksel yazılım paketi (SS Institute, 2002) kullanılarak gerçekleştirilmiş ve ortalamalar arasındaki farklar, 0,05 olasılık düzeyinde en küçük önemli fark (LSD) deneyi kullanılarak karşılaştırılmıştır (Steel ve Torrie, 1980). BULGULR VE TRTIŞM Farklı organomineral ve inorganik kompoze gübrelerin ayçiçeğinin tane verimi ve bazı verim unsurları üzerindeki etkileri, Tablo 3 te verilmiştir. Tablo 3 te görüldüğü üzere, tüm farklı organomineral ve inorganik kompoze gübreler ayçiçeği tane verimini önemli ölçüde etkilemiştir. Denemede, uygulanan Hexaferm 6N.10P.10K organomineral gübre, diğer dört farklı organomineral ve inorganik kompoze gübrelerle kıyaslandığında en yüksek tane verimini (3282 kg/ha) ve yağ verimini (1438 kg/ha) sağlamıştır. uygulanan diğer Hexaferm 8N.21P.0K organomineral gübre, denemede en yüksek ikinci tane verimini (3145 kg/ha) ve yağ verimini (1358 kg/ha) sağlamıştır. Diğer yandan, çiftçi uygulaması kompoze 15N.15P.15K inorganik gübre, diğer dört farklı organomineral ve inorganik kompoze gübrelerle karşılaştırıldığında sıralamada üçüncü yüksek tane verimini (3034 kg/ha) ve yağ verimini (1314 kg/ha) sağlamıştır. uygulanan kompoze 20.20.0 inorganik granül gübre de tane verimi (3004 kg/ha) ve yağ veriminde (1328 kg/ha) diğer dört farklı organomineral ve inorganik
kompoze gübreye kıyasla dördüncü sırada yer almıştır. Son olarak, 0 kg/ha gübresiz kontrol uygulaması, diğer dört farklı organomineral ve inorganik kompoze gübreye kıyasla tane verimi (2609 kg/ha) ve yağ veriminde (1124 kg/ha) beşinci sırayı almıştır. Tablo 3. Beş farklı organomineral ve inorganik kompoze gübreden etkilenen ayçiçeğinin ortalama tane verimi ve verim unsurları Giriş No. Uygulamalar 1 Kontrol (Gübresiz) Tane Verimi 2609 B Tanedeki Yağ Miktarı Yağ Verimi Bitki Yükse kliği Tabla Çapı Çiçeklenm e Tarihi Fizyolojik Olgunlaşma Tarihi 1000 Tane ğırlığı (g) Hacim ğırlığı (kg/hl) 43,1 1124 155 16 8.07.2013 15.08.2013 48,9 39,6 2 Hexaferm 8.21.0 3 Hexaferm 6.10.10 4 15.15.15 5 20.20.0 3145 3282 3034 3004 LSD (0,05) 309,4* * C.V. 6,66 **: %1 olasılık düzeyinde 0,01 önemli fark. 43,2 1358 160 19 8.07.2013 15.08.2013 50,1 39,9 43,8 1438 160 19 8.07.2013 15.08.2013 50,0 39,8 43,3 1314 160 17 8.07.2013 15.08.2013 49,3 39,0 44,2 1328 160 17 8.07.2013 15.08.2013 50,3 38,7 İnorganik ve organomineral gübre uygulamalarından etkilenen ayçiçeğinin tane ve yağ verimine ilişkin bulgular, Tablo 3 te verilmiştir. yçiçeğinin dört farklı organomineral ve inorganik kompoze gübreye tepkisi, tane ve yağ veriminde biraz farklılık göstermiştir. ncak, yalnızca Hexaferm 6N.10P.10K organomineral gübre uygulaması, ayçiçeğinin tane ve yağ verimi açısından olumlu performans sağlamıştır. Yetiştirme döneminde ekinin maruz kaldığı çevresel ve verimle ilgili diğer kısıtlamalara karşın, genel değerlendirme, ayçiçeği üretiminde organomineral ve inorganik gübre kullanımı düzeyi belirlenirken ana ticari unsur olarak tane verim performansının alınması gerektiğini göstermiştir. ncak sürekli inorganik gübrelerin kullanılması, besin ve toprağın ph düzeyinde dengesizliğe neden olabilir. Yalnızca organik veya yalnızca inorganik gübre kullanımıyla ekin verimliliğini beklenen düzeye getirmek mümkün olmamaktadır. Bu yüzden, hektar başına tane ve yağ verimini artırmak için ayçiçeği yetiştiriciliğinde organik ve inorganik gübrelerin birlikte kullanılması önerilebilir (Schneiter, 1997; Makinde ve d., 2010; Olaniyi ve d., 2010; Süzer, 2010a; Süzer, 2012; Süzer, 2013; Süzer, 2014). SONUÇLR yçiçeği, Türkiye ve dünyada önemli bir yenebilir bitkisel yağlık taneli ekindir. Yakın dönemde Türkiye nin ayçiçeği üretiminde bitkisel yağda yeterliliği sağlama hedefi gözetildiğinde, organomineral ve inorganik gübrelerin kullanımıyla verim artışı sağlanabilir. Bu araştırmanın sonucunda, organomineral ve inorganik gübrelerin kontrol uygulamasına kıyasla ayçiçeğinin gelişmesi ve verim unsurlarında olumlu etkisi olduğu görülmüştür. Tane verimi ve 1000 tane ağırlığı açısından verim parametrelerinin tüm organomineral ve inorganik gübre uygulamasında kontrol uygulamasına kıyasla daha yüksek olduğu bulunmuştur. Sonuç olarak, Edirne nin kuru toprak koşullarında ekim öncesinde yalnızca Hexaferm
6N.10P.10K organomineral gübre uygulanmasının ayçiçeğinin tane ve yağ verimini olumlu etkileyerek önemli ölçüde artırdığı görülmüştür. Diğer yandan, ayçiçeği üretiminde hektar başına tane ve yağ verimini artırmak amacıyla ayçiçeğinin dengeli şekilde gübrelenmesi için, organik kimyasal gübrelerle organomineral gübrenin kompoze olarak kullanılması önerilebilir. LİTERTÜR non. (2013). FOSTT. http://faostat.fao.org Blamey, F.P.C., Edwards D.G., and sher, C.J. (1987). Nutritional disorders of sunflower. Dept. Of. gric. Univ. of Queensland, ustralia. 16:51-55. Dahnke, W.C., Fanning, C., Cattanach,. (1992). Fertilizing Sunflower. SF-713 (Revised). North Dakota State University and U.S. Department of griculture Cooperating. NDSU, Fargo/ND. Hocking, B.S. and Steer, B.T. (1983). Uptake and partitioning of selected mineral elements in sunflower during growth. Field Crops Res. 6, pp.93-107. Kacar, B. and Katkat,. V. (1999). Gübreler ve Gübreleme Tekniği. Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı Yayın No:144, Vipaş Yayın No: 20, Bursa. Makinde, E.. yeni, L. S and Ojeniyi, S.O Odedina J. N. (2010). Effect Of Organic, Organomineral nd Npk Fertilizer On Nutritional Quality Of maranthus In Lagos, Nigeria. Researcher. 2010;2(12):32-36]. (ISSN: 1553-9865). Olaniyi, J.O, W.B. kanbi., O.. Olaniran and O.T. (2010). The effect of organo-mineral and inorganic fertilizers on the growth, fruit yield, quality and chemical compositions of okra. IlupejuJournal of nimal & Plant Sciences, 2010. Vol.9, Issue 1:1135-1140. Robinson, R.G. (1978). Production and culture. From: Carter, Jack F. (Ed.). 1978. Sunflower Science and Technology. Crop Science of merica, and Soil Science Society of merica, 677 South Segoe Rood, Madison, WI 53711, US. SS Institute, (2002). SS/GRPH Software: Reference Volume 1, Version 8, Cary, NC: SS Institute Inc. Schneiter,.. (1997). Sunflower Technology and Production.Madison, Wisconsin: The merican Society of gronomy. Steel R.G.D. and Torrie, J.H. (1980). Principles and Procedures of Statistics, Second Edition, New York: McGraw-Hill Book Co. Süzer, S. (1998) : Effect of different form of nitrogen fertilizers, rates and application times on sunflower yield and yield components. Proceedings of 2'nd Balkan Symposium on Field Crops. Novisad, Yugoslavia, 16-20 June 1998.Volume 2: 219-224. Süzer, S., (2010a). Effects of nitrogen and plant density on dwarf sunflower (Helianthus nnuus L.) Hybrids. SUNBIO 2010 8 th European Sunflower Biotechnology Conference, 1-3 March 2010, ntalya, Turkey. P.p. 76. Süzer, S. (2010b). Effects of Potassium Fertilization on Sunflower (Helianthus annuus L.) and Canola (Brassica napus L.) Growth. Proceedings of the Regional Workshop of the International Potash Institute held at ntalya, Turkey, 22-25 Nov 2010. Süzer, S. (2012). yçiçeği Yetiştirme Teknikleri. Tarım Gündem Dergisi. Mart-Nisan 2012. Yıl:2, Sayı:7. S: 54-57. Süzer, S. (2013). Ekolojik yçiçeği Tarımı. Harman Time ylık Bitkisel Üretim-Hayvancılık Dergisi. Haziran 2013. Yıl:1, Sayı:4: 72-82. Süzer, S. (2014). yçiçeği Yetiştiriciliği ve Ekonomik Önemi. Hasad Bitkisel Üretim Dergisi. Nisan. 2014. Yıl:29, Sayı:347. S: 76-85. Süzer, S. (2015). Türkiye de Yağlı Tohumlu Bitkiler Üretiminde yçiçeği ve Kanolanın Önemi. Tarım Gündem Dergisi. Temmuz-ğustos 2015. Yıl:5, Sayı 27: 72-76.