KAYAÇLAR Kayaçlar, yerkabuğunu oluşturan ve içerisinde çeşitli minareller bulunan taş ve kayalardır. Aslında baktığımızda bütün canlılar için çok önemli yeri olan ve incelemeye değer özellikleri bulunan bir maddedir. Geçmişten günümüze kayaçlar üzerinde yaşadığımız ve diğer canlıların yaşadığı yerkabuğunun ana maddesi olmasıyla, incelendikleri takdirde içerisindeki fosiller ve çeşitli özellikleriyle geçmiş hakkında bilgi vermeleriyle, avcılıkta alet yapımında, inşaatta tuğla,ytong, kum ve çimento yapımında, fiziksel aşınma sonucu toprak hammaddesi olması özelliğiyle tarımda, yeryüzünde oluşturduğu dağ, vadi, göl çanağı gibi çeşitli yeryüzü şekilleri oluşturmasıyla önemli bir yere sahiptir. Daha detaylı baktığımızda kayaçların bunlardan daha çok özelliğe ve işe yararlığa sahip olduğunu görebiliriz. Bir patlama sonucu gazların ve tozların biraraya gelerek oluşturduğu ateş topu öylece kalsaydı hiç birşey olmazdı. Ama bu ateş topu öylece kalmamış üzerine yüklendiği görevleri yapmak için harekete geçmiştir. Yavaş yavaş soğumaya başlamış ve dış yüzeyinde kabuk meydana gelmiştir. Bu sırada iç tarafta henüz soğumamış olan kısmı hala yarı eriyik halde olup basınç altında kalmış ve içindeki maddeler hareket etmiştir. Bu hareket üzerindeki kabuğuda sürükleyerek dünyada bazı değişimlere sebep olmuştur. Bazende bu sıcak malzeme kabuktan çatlak bularak yüzeye çıkmış ve yüzeyde bambaşka şekiller oluşturmuş yüzeye bambaşka kayaç türleri getirmiştir. Dünya soğumaya devam ederken buharlaşma ile beraber yağmur oluşmuş ve bu yağmur yeryüzündeki çukurları doldurmuş. Bu çukurlardaki kayaların cinsini ve türünü yani bileşimini değiştirmiş. Yetmemiş bu yağmur yeryüzündeki yüksek yerlerden akarak oralardaki kayalardan aşındırdığı malzemeyide çukur yerlere taşımıştır. Bu olayı daha akademik anlatmak gerekirse, yeryüzüne çıkan lavlar bir takım kayaçları oluşturmuştur. Bazı kayaçlar ise yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmiş ve farklı bir kayaç meydana getirmiştir. Bazıları ise dış kuvvetler etkisiyle bir yerlerden başka yerlere taşınmış biriktirilmiş ve değişik tipte kayaçları oluşturmuşlardır. Sonuç itibari ile basit görülen fakat muhteşem olan bu denge ile yeryüzünde çok değişik tipte kayaçlar meydana gelmiştir. Bu kayaçların herbiri farklı bir çok özelliğe sahip olmuştur. Kolay yada zor aşınması, çatlaklı olup olmaması, sert yada yumuşak olması, ağır yada hafif olması, rengi, tadı vs. gibi birçok özellik kayaçların birbirinden ayırt edilmesini sağlamaktadır. Birçok farklı kayaç vardır fakat oluşumlarına göre bunları 3 ana kısıma ayırırız.
PÜSKÜRÜK (MAĞMATİK) KAYAÇLAR Mağmanın yerkabuğu içinde yada yeryüzüne çıkarak soğuyup katılaşması sonucu oluşan kayaçlardır. Mağma yeryüzüne çıkamadan yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuduğu takdirde iç püskürük kayaçlar, yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşması sonucu ise dış püskürük kayaçlar oluşur. İç Püskürük Kayaçlar (Plütonikler) Mağmanın yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuması ve katılaşması sonucu oluşan püskürük kayaç tipidir. Soğuma yerin derinliklerinde yavaş yavaş meydana geldiği için bu kayaçlar iri kristallidir. En tipik örneği granittir. Siyanit, diyorit, gabro vs. bu tür kayaçlara verilebilecek başka örneklerdir. İç püskürük kayaçlar yerkabuğunun içinde oluşurlar ancak yeryüzünde meydana gelen aşınma sonucu günyüzüne çıkarlar. Bunlardan granit hepimizin bildiği bir kayaç türüdür aslında. Mutfak tezgahlarında ve bina dış cephe kaplamalarında sık sık gördüğümüz 3 farklı minarelden oluşan kayaçtır granit. Ayrıca İskoçya daki Tor Topoğrafyası da granitten oluşan özel bir yer şeklidir. Dış Püskürük Kayaçlar (Volkanikler) Mağmanın yeryüzünde hızlıca soğuması ve katılaşması sonucu oluşan püskürük kayaç tipidir. Bunlar volkanlar sayesinde yerin üstüne çıkarlar. Soğuma yerin üstünde hızlı bir şekilde meydana geldiği için bu kayaçlar küçük kristallidir. En tipik örneği bazalt ve andezittir. Volkan camı (obsidiyen), tüf, süngertaşı vs. bu tür kayaçlara verilebilecek
başka örneklerdir. Nevşehir, Ürgüp Göreme yöresinde bulunan peribacaları bazalt ve tüf ten meydana gelmiştir. Püskürük (Mağmatik) Kayaçların Genel Özellikleri 1-Fosil içermezler.mağma çok sıcaktır ve mağmanın oluşturduğu bu kayaçlar fosil içermezler. 2-Mağmatik kayaçlar mağmanın çeşitli ısılarda katılaşmasıyla oluştuğu için kristalli ve yarı kristalli olabilir. 3-Tabakalı bir yapıları yoktur.fakat soğumadan dolayı sütunsal bir yapı kazanırlar. 4-Kütle halindedirler.yerin derinliklerinde oluşabildikleri gibi yüzeyde lav halinde de oluşurlar. 5-Mağmatik kayaçlarda şistiyet(yapraklaşma) yoktur.sadece bazılarında akıntı izlerine rastlana BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLAR Püskürük ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişikliğe ugramasıyla (metamorfizmaya uğraması) meydana gelen kayaçlardır. Başlıcaları mermer, gnays, kuvarsit, elmas, mika, şist vs. Aşağıda bazı kayaçların metamorfizma sonucu oluşturdukları kayaçlar yer alıyor Kalker (tortul kayaç) >>Metamorfizma olayı>>
Mermer(metamorfik kayaç) Granit(püskürük kayaç) >>Metamorfizma olayı>> Gnays (metamorfik kayaç) Kumtaşı(tortul kayaç) >>Metamorfizma olayı>> Kuvarsit (metamorfik kayaç) Kömür (tortul kayaç) >>Metamorfizma olayı>> Elmas (metamorfik kayaç) Metamorfizma olayı;kayaçların bileşimini oluşturan minerallerin yeni bir düzen alması, yeni bir kayaca dönüşmesi olayıdır. Püskürük (mağmatik) ve tortul (sedimenter) kayaçlar metamorfizma sonucu kısmen veya tamamen ilksel konumlarını kaybederek yeni bir kayaca dönüşürler ve oluşan bu yeni kayaca metamorfik(başkalaşım)kayaç adı verilir. Metamorfizma olayı 3 değişik şekilde gerçekleşebilir. Metamorfizma Türleri 1-Kontakt metamorfizma
2-Dinamo(dinamik)metamorfizma 3-Derinlik,rejiyonal(bölgesel)metamorfizma Yukarıda sırasıyla farklı metamorfizma olayını gösteren şekiller vardır. Bu şekillere bakarak oluşumlarını anlatalım. Kontakt metamorfizma: Mağmanın yerkabuğunun atlaklarından boşluklarından içeri sızması ve bu çatlak ve boşluklardaki kayaçların yapısını değiştirmesi olayıdır. Dinamo metamorfizma: Plaka ve diğer ismiyle levhaların birbirlerine sınır olan yerlerinde mağmanın etkisiyle oluşan metamorfizma tipidir. Derinlik metamorfizması: Yeryüzünün çukur yerlerinde biriken tortulların ağırlıkla beraber çökerek basınç altında kalması ve mağmanın sıcaklık etkisi sonucu oluşan metamorfizma tipidir. Türkiye de Yer Alan Metamorfitler (Masifler) Istranca masifi Kazdağ masifi Uludağ masifi Menderes masifi(batı Anadolu masifi) Kırşehir-Akdağmadeni masifi(orta Anadolu masifi) Bitlis masifi Niğde masifi Kocaeli Çatalca masifi
Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçların Genel Özellikleri 1-Genellikle kristalli yapıya sahiptirler. 2-Metamorfizma derecesi düşük metamorfik kayaçlar şisti(yapraksı) bir yapı gösterir. 3-Metamorfizmaya özgü yeni mineral içerir. 4-Primer(ilksel) kayaca özgü katmansı(tabakalı) yapılar kaybolabilir. 5-Metamorfizma derecesi çok düşük olan metamorfik kayaçlar nadiren fosil içerebilir. 6-Büyük masifler halinde bulunurlar. TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLAR Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemelerin çukur yerlerde biriktirilip tortullaşması sonucu oluşan kayaçlardır. Oluşumları genellikle düzenli ve sıralı olduğu için tabakalıdırlar ve içlerinde oluştukları zamana ait canlı kalıntıları olan fosiller bulunur. Tortul kayaçlar çökeldikleri yere göre farklı fasiyeslerde(ortamlarda) bulunurlar. Bunlar; karasal fasiyes (akarsu, göl, rüzgar, buzul depoları), denizel fasiyes (deniz ve okyanus tabanları), karışık fasiyes (delta ve lagün depoları). Tortul kayaçların hacim olarak çok fazla yer kaplamasada yerkabuğunun üst kısmının %75 ini oluştururlar. Tortul kayaçların başlıcaları kalker (kireçtaşı), kumtaşı, kömür vs. Tortul kayaçlar oluşumları bakımından 3 ana kısma ayrılır. 1-Fiziksel (mekanik, kırıntılı) Tortul Kayaçlar
Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemelerin başka bir yerde doğal bir çimento ile birleşmesi sonucu oluşan tortul kayaç türüdür. Örneğin: Kiltaşı, kumtaşı(gre), çakıltaşı (konglomera). Akarsu yataklarında biriktirilen alüvyonların çoğunluğu konglomeraya örnektir. 2-Kimyasal Tortul Kayaçlar Suda eriyik halde bulunan malzemelerin çökelmesi sonucu olaşan tortul kayaçlardır. Su içerisindeki çeşitli mineraller burada eriyik halde bulundukları için kimyasal bir süreç geçirirler ve daha sonra bir yerlerde çökelirler. En yaygın olanı kalkerdir. Alçı taşı (jips), kayatuzu, traverten vs. başka örneklerdir. Denizli Pamukkale Travertenleri kimyasal tortul kayaçlardandır. 3-Organik Tortul kayaçlar Canlı kalıntılarının havasız ortamda basınç altında taşlaşması sonucu oluşan tortul kayaç türüdür. Başlıcaları taşkömürü, linyit, mercan kalkeri, tebeşir vs. Bitki kalıntılarının yerin altında uzun zaman basınçla tutulması ile kömür oluşur. Tortul (Sedimenter) Kayaçların Genel Özellikleri 1-Tabakalı(katmansı) yapıları vardır. 2-Tabakalı yapılar içerisinde makro ve mikro fosiller içerebilirler. 3- Yatay ve düşey hareketler sonucu kırıklı,özelliklede kıvrımlı yapıda olabilirler. 4-Sedimanter kayaçlar bazı koşulların dışında gözle görülebilir mineral ve kristal içermezler. 5-Yerkabuğunun derinliklerine kadar inmezler.yüzeyde yayılımları oldukça geniştir.
6-Belirli bir sedimantasyon(çökelim) devresi sonucu oluştukları için sınırları bellidir.çoğunlukla alt ve üst yüzeyi birbirine paraleldir. KAYAÇLARIN YAPI ÖZELLİKLERİ Yerkabuğunu oluşturan kayaçların belli yapısal özellikleri vardır. Oluşum ortamları ve şekilleri kayaçların yapılarını da farklı olarak etkilemiştir. Aşağıda 3 farklı gruptan oluşan kayaçların yapısal özellikleri yer almaktadır. Püskürük (Mağmatik) Kayaçların Yapısal Özellikleri İç püskürüklerde yapı Batolit:Genellikle granit ve granodiyorit ten oluşan,derine doğru genişleyen büyük kütlelerdir.üzerlerindeki binlerce metre kalınlıkta olan örtü tabakaları aşınma sonucu ortadan kalktıktan sonra yeryüzünde görülebilirler. Lakolit:Mağmanın örtü tabakaları arasına sokulması ve onları kubbeleştirirken bir yandan da soğuması neticesinde şekillenen plütondur. Lapolit:Lakolit gibi tabakalar arasında bulunan,saplı bir pitondur.lakolitten farkı bunların bir çanağı andırmasıdır. Bismalit:Tabakalar içine sokulup onları kırarak yükselten ve delip geçen bir yapı tipidir. Fakolit:Mağmanın kıvrımlı tabakalar arasına sokularak antiklinallerde intrüzyon kütleleri halinde katılaşmasıyla oluşurlar.
Dayk:Diğer kayaçları kesen,damar şeklinde bir magmatittir.bunlar birkaç cm veya m kalınlığında,birkaç metre veya km uzunluğunda olabilirler.çevrelerindeki tortul tabakalar aşındıktan sonra uzun ve dar sırtlar halinde görülürler. Sill:Tortuların tabakalaşma yüzeyleri arasına enjekte olunmuş,çoğu kez geniş ve devamlı uzanan bir nevi dayk (filon)dur. Nek:Volkan bacasının piroklastik maddeler veya katılaşmış mağma ile tıkanması sonucunda oluşur.etrafları aşınarak zamanla ortadan kalktığında nekler silindirimsi veya konik tepeler halinde kalırlar.memleketimizde birçok yerde özellikle Afyon civarında tepeler şeklinde bulunmaktadırlar. Dış püskürüklerde yapı Dağınık dış püskürükler -Volkan bombaları -Lapilli ler -Volkan kumları -Volkan külleri Eski dış püskürükler Yeni dış püskürükler Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçların Yapısal Özellikleri Foliasyon: Düzlemsel olarak ayrılabilen herhangi bir yapıya denir. Şistozite: Kristalleri küçük boyutlu olan metamorfik kayaçlarda görülen bir tür foliasyondur.tabakalaşma klivajı olarakta isimlendirilir. Klivaj(dilinim): Kayaçların paralel düzlemler boyunca ayrılabilme özelliğine denir.genellikle tabakalı kayaçlarda basınç etkisiyle kayacın yeniden kristalleşmesi sonucu gelişmiş ikincil bir yapı olarakta tanımlanır.birden fazla metamorfizma geçirmiş kayaçlarda birden çok şistozite ve klivaj görülebilir. Lineasyon: Metamorfik kayaçlardaki minerallerin veya yapıların birbirine paralel olarak dizilmesi ile oluşan yapılardır.genel olarak metamorfik kayaçlardaki her türlü çizgisel paralelliğe lineasyon,her türlü düzlemselliğe de foliasyon adı verilir. Kalem ve çubuğumsu yapı: Sadece metamorfik kayaçlarda görülen ve genişlikleri birkaç cm olan paralel sütunlardır.bu sütunların uzunlukları birkaç cm den yüzlerce metreye kadar değişebilir.her sütun kıvrılmanmış metamorfik kayaçlardan oluşur.
Tortul (Sedimenter) Kayaçların Yapısal Özellikleri Yatay yapı Monoklinal yapı Dik yapı Kıvrımlı yapı Faylı (kırıklı) yapı Ekaylı yapı Fleksürlü yapı