ARAŞTIRMA SIHHİYE SINIFI ERBAŞ VE ERLERİN BİLMESİ GEREKEN KONULARIN BELİRLENMESİ Yrd.Doç.Dr. Ercan GÖÇGELDİ*, Uzm.Dr. Cengiz Han AÇIKEL*, Uzm.Dr. Hakan YAREN**, Prof.Dr. Metin HASDE* * GATA Halk Sağlığı AD, Ankara ** GATA NBC BD, Ankara ÖZET Bu çalışma, Sahra Sıhhiye Okulu ve Eğitim Merkez Komutanlığı nda temel askerlik eğitimi almakta olan sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerin bilmesi gereken sıhhiye konuların belirlenmesi amacıyla Gülhane Askeri Tıp Akademisi'nde (GATA) Şubat-Mart 1998 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Çalışma, tanımlayıcı tipte düzenlenmiştir. Çalışmaya katılan pratisyen asker hekimler(n=169), sıhhiye erbaş ve erlerin öncelikle bilmeleri gereken konular olarak; kanamada ilkyardım (erbaşlarda %98.2, erlerde %89.9), nabız, ateş ve tansiyon ölçme (erbaşlarda 97,0, 95,9, 95,9 erlerde 85,5, 84,6, 84,0), yaral ıyı taşıma (erbaşlarda %92, 9, erlerde %83,.4) ve solunum yapamayan kişiye ilk yardım (erbaşlarda %92,3, erlerde %71,.0) konularını bildirmişlerdir. Anahtar kelimeler: sıhhiye askerler, sıhhiye eğitimi, ilkyardım. Sorumlu Yazar (Corresponding Author) : Dr. Ercan GÖÇGELD İ, GATA Halk Sağlığı AD, 06018-Etlik, Ankara Tel: 0.312.3044670 E-posta: ercang2002@yahoo.com ABSTRACT DETERMINATION OF MEDICAL TRAINING SUBJECTS FOR THE MEDICAL RECRUITS This study was performed at Gülhane Military Medicine Academy (GMMA) during February- March 1998 in order to determine medical training subjects for the medical recruits who had been educated at Samsun Field Medical School and Training Center Commandership. The study was designed as descriptive type. Military practitioner doctors belong to the study, established the following subjects as primary subjects for medical recruits to know; first aid at hemorrhagic conditions (corporals 98.2, recruits 92.3 %), measure of pulse rate, body temperature and blood pressure (corporals 97.0, 95.9, 95.9 recruits 85.5, 84.6, 84.0 97.0), carriage of the wounded (corporals %92.9, recruits 83.4%), first aid of the one who could not breathe (corporals %92.3, recruits 71.0 %). Key words: medical recruits, medical training, first aid. 79
GİRİŞ Sağlık hizmetlerinin sürekli ve nitelikli bir şekilde sunulması; toplum sağlığının korunması, meydana gelen hastalıkların daha erken dönemde saptanması, tedavi edilmesi ve sağlık düzeyinin yükseltilmesinde önemli bir etken olduğu gibi, aynı zamanda bir moral faktör olarak da görülmektedir (1, 2). 224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanun un sağlık hizmetlerinin sunumunda kabul ettiği ilkelerin bazıları; entegre (birleştirilmiş) hizmet, kademeli hizmet, ekip hizmeti olma özellikleridir. Bu yasa ile örgütlenmede temel birim olan sağlık ocaklarında koruyucu ve tedavi edici hizmetlerin birlikte verilmesi öngörülmektedir (1). Günümüzde sağlık hizmetleri yalnızca hekimler tarafından yürütülemeyecek kadar gelişmiş ve genişlemiş, bu alanla ilişkili çok sayıda meslek türleri ortaya çıkmış ve sağlık hizmetlerinin, değişik bilgi ve becerileri olan kişilerden oluşan bir ekip tarafından verilmesi gereği ortaya çıkmıştır. Ekip üyelerinden birinin eksikliği veya iyi çalışmaması, hizmetlerin aksamasına yol açabilmektedir (1, 2). Türk Silahlı Kuvvetleri nde sağlık örgütlenmesinin temel amacı; Silahlı Kuvvetler in personel kuvvetini, yani savaşan gücünü, en yüksek düzeyde zinde olarak muhafaza etmektir (3). Bu görev; sağlık hizmet desteğinin tüm düzeylerini içermektedir (4). Savaş tekniklerinin, her geçen gün büyük değişiklikler gösterdiği günümüzde, savaşın kazanılması savaşan gücün korunmasına bağlı görünmektedir. Bunun için, kişilerin ve birliklerin sağlıklarının korunması, savaş ve savaş dışı vakaların olabildiğince azaltılması gerekmektedir. Hasta ve yaralıların en kısa sürede belirlenmesi, değerlendirilmesi ve sınıflandırılması, ilk müdahalelerinin yapılması, tahliye edilmeleri ve gerekli tedavilerinin yapılması olası vakaları azaltmanın en etkin yoludur. Sıhhiye sınıfı erbaş ve erler savaş durumunda birliklerde yaralılara ilk müdahaleyi yapmak ve yaralanmalar veya benzer sağlık sorunları nedeniyle zayiat verilmesini en aza indirmek üzere yetiştirilmektedir. Barış zamanında ise TSK nin birinci basamak birimlerinde görev yapmaktadırlar. Dolayısıyla, sağlık hizmet destek düzeylerinin hepsinde, özellikle birlik düzeyindeki yani birinci basamaktaki sağlık hizmetlerinin 80
sunumunda hekimlerin en büyük yardımcısı sıhhiye sınıfı erbaş ve erler olmaktadır (4). Sağlıkla ilgili herhangi bir lise, yüksekokul veya fakülte bitiren/terk edenler ile bir sağlık kuruluşunda çalışarak sertifika veya belge alanlar, askere alınmadan önce askerlik şubelerince tespit edilmekte ve temel askerlik eğitimi almak üzere Sahra Sıhhiye Okulu ve Eğitim Merkez Komutanlığı na gönderilmektedirler (3, 4, 5). Bu personel, Eğitim Merkezi nde hasta bakımı, ilkyardım, yaralı taşıma ve tahliye, sağlığı koruma, sıhhi ilaç ve malzemeler hakkında aldıkları eğitimden sonra birliklerine gönderilip, buralarda tabiplerin ve sağlık astsubaylarının emri altında çalışmaktadırlar. Ancak; sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerin sıhhiye konuları ve ilk yardımla ilgili konularda bilgi ve beceri düzeylerinde bazı yetersizlikler ve eğitimle ilgili bazı sorunlar bulunmaktadır. Hekimlerin en büyük sıkıntılarından birisi, kendilerine yardımcı olacak düzeyde yetişmiş sağlık personelinin bulunmamasıdır. Bu çalışma, sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerle en çok çalışan ve birinci basamakta sağlık hizmetlerinin sunumunda onlardan en çok yararlanma durumunda olan muvazzaf pratisyen tabip subayların, sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerin öncelikle sahip olmaları gereken bilgi ve beceriler hakkındaki görüşlerini saptamak amacıyla yapılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Çalışma, Ankara Gülhane Askeri Tıp Akademisi (GATA) nde Şubat - Mart 1998 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın evrenini, GATA da düzenlenen bir kursa çağrılan 182 muvazzaf pratisyen tabip subay oluşturmuştur. Bunlar, farklı yıllarda mezun olmuş, Türkiye nin farklı illerindeki askeri birliklerde farklı görevlerde bulunan ve halen görev yapmakta olan, emrinde sıhhiye sınıfı erbaş ve er bulunan pratisyen hekimlerdir. Konuyla ilgili literatürler incelenerek hazırlanan soru formu, kursa gelmiş olan hekimlere uygulanarak sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerin görev alanına girebilecek konular belirlenmeye çalışılmıştır (6). Soru formu, Likert tipi ölçek kullanılarak oluşturulmuştur. Sıhhiye er ve erbaş adaylarının eğitim programlarında bulunmasının uygun olacağı düşünülen konular belirlenmiş, hekimlerin; belirtilen konular hakkındaki görüşlerini sıhhiye erbaş ve 81
erlerinin Mutlaka bilmesi gerekir, Bilmesi iyi olur ve Bilmesine gerek yok şeklinde belirtmeleri istenmiştir (7). Çalışma, bu hekimlere sıhhiye sınıfı bir erbaş ve erden hangi bilgileri bilmelerini, hangi becerilere sahip olmalarını istedikleri, sıhhiye sınıfı erbaş ve erin eğitiminde gözlemledikleri sorunları ve eğitimde hedefin ne olması gerektiği ile ilgili sorulardan oluşan bir soru formunun uygulanması şeklinde gerçekleştirilmiştir. Ayrıca açık uçlu bir soruyla sıhhiye erbaş ve erinin eğitimiyle ilgili önerileri istenmiştir. Veriler, SPSS for Windows 10.0 istatistik paket programı kullanılarak bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Tanımlayıcı tipte düzenlenmiş olan çalışmanın bulguları yüzde/orantılar şeklinde belirtilmiştir. BULGULAR Çalışma sırasında, kursa katılmış olan 182 hekimin hepsine soru formunun uygulanması hedeflenmiş, ancak 169'una (%92,8) ulaşılabilmiştir. Çalışmamıza katılmayı kabul edenlerin sadece %3,0 ı yeni mezun olup, askeri birliklerde çalışmaya başlayan, geri kalanları ise daha önce mezun olan hekimlerdir. Soru formundaki Emrinizde sıhhiye askeri çalıştı mı? sorusuna hekimlerin büyük çoğunluğu (%88,2) evet yanıtını vermiştir. Tablo 1. Hekimlerin Sıhhiye erbaş ve erinin eğitiminde sorun nedir? sorusuna verdikleri yanıtların dağılımı Sorun Sayı % Sıhhiye bilgileri ve pratik eğitimleri yetersizdir. 84 49.6 İlk yardım bilgi düzeyleri yetersizdir. 14 8.3 Askere gelmeden önce sağlıkla ilgili bir işte çalışmamış kişiler sıhhiye sınıfına alınmaktadır. 15 8.9 Öğrenim düzeyleri yetersizdir. 16 9.5 Eğitim konuyu bilen kişiler tarafından verilmemektedir. 4 2.4 Kayıt tutma ve yazışma kuralları bilinmemektedir. 2 1.2 Yanıt yok. 34 20.0 Toplam 169 100.0 82
Sıhhiye erbaş ve erinin eğitiminde sorun nedir? sorusuna hekimlerin yaklaşık yarısı sıhhiye erlerinin sıhhiye bilgilerinin ve pratik eğitimlerinin yetersiz olduğu yanıtı vermişlerdir (Tablo-1). Tablo 2. Hekimlerin Sıhhiye askeri eğitiminde hedef ne olmalıdır? sorusuna verdikleri yanıtların dağılımı Hedef Sayı % İlkyardımı bilmeli 91 53.8 Doktora yardımcı olabilecek şekilde yetiştirilmeli 8 4.8 Temel sağlık işlemlerini bilmeli 5 3.0 Yanıtsız 65 38.4 Toplam 169 100.0 Sıhhiye askeri eğitiminde hedef ne olmalıdır? sorusunu hekimlerin yarısından fazlası ilkyardımı bilmeli şeklinde yanıtlamıştır (Tablo 2). Hekimlerin Sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerin mutlaka bilmesi gerekir şeklinde ifade ettikleri konular, Tablo 3 te gösterilmiştir. Ateş ölçme, nabız ve tansiyon alma ile ilk yardım uygulamalarını bilme, bilinmesi istenen konular arasında ilk sıralarda gelmektedir. Hekimlerin sıhhiye erbaş ver erlerin eğitimiyle ilgili önerileri Tablo 4 de sunulmuştur. Hekimlerin %20.3 ü önerilerini belirtmiş, %79.7 si herhangi bir öneride bulunmamıştır. Hekimlerin erlerin sıhhiye sınıfına seçimiyle ilgili önerileri arasında, askere gelmeden önce sağlıkla ilgili bir işte çalışmış olanların seçilmesi, öğrenim durumlarının da en az lise mezunu düzeyinde olması yer almıştır. Eğitim süreciyle ilgili olarak, branş eğitim sürelerinin uzatılması, eğiticilerin nitelik olarak yükseltilmesi, eğitimlerde sağlık sınıfı subaylardan yararlanılması, programların hazırlanması ve uygulanması aşamalarında hekimlerin yer alması gerektiği belirtilmiştir. Ayrıca, hastaya yaklaşımı ve yetkilerini bilmeleri, bu personelin sıhhiye hizmeti sunulan yerlerde kullanılmaları şeklinde önerilerde bulunmuşlardır. 83
Tablo 3. Sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerin mutlaka bilmesi gereken konuların hekimler tarafından değerlendirilmesi Konular Erbaşlar mutlaka bilmeli Erler mutlaka bilmeli Sayı % Sayı % Kanamada ilkyardım 166 98.2 152 89.9 Nabız sayma 164 97.0 145 85.5 Ateş ölçme 162 95.9 143 84.6 Tansiyon ölçme 162 95.9 142 84.0 Yaralıyı taşıma 157 92.9 141 83.4 Turnike uygulama 156 92.3 130 76.9 Solunum yapamayan kişiye ilkyardım 156 92.3 120 71.0 Pansuman yapma 149 88.2 120 71.0 İ.M. enjeksiyon yapma 150 88.8 116 68.6 Ağır yaralıyı değerlendirme 146 86.4 110 65.1 Omurga travmalarında ilkyardım ve hastayı taşıma 150 88.8 106 62.7 Önemli organlar ve yerleri 145 85.8 106 62.7 Bilinç kaybı, şokta ilk yardım 144 85.2 106 62.7 Suni solunum yapma 142 84.0 98 58.0 Önemli damarlar ve yerleri 135 79.9 97 57.4 Donmalarda ilk yardım 130 76.9 94 55.6 Kırıkta ilk yardım 129 76.3 93 55.0 Yanıklarda ilk yardım 129 76.3 91 53.9 Kalp masajı yapma 128 75.7 88 52.1 Atel bağlama 124 73.4 75 44.4 Muayene için gelen hastaya davranış tarzı 121 71.6 65 38.5 Elektrik çarpmasında ilk yardım 121 71.6 65 38.5 Serum takibi yapma 117 69.2 62 36.7 Serum takma 115 68.0 60 35.5 Sıhhiye ile ilgili malzemeler hakkında bilgi 114 67.5 57 33.7 Kayıt tutma ve yazışma 109 64.5 54 32.0 İ.V. enjeksiyon yapma 107 63.3 49 29.0 Matbu formları tanıma 105 62.1 48 28.4 Bazı ilaçları tanıma 99 58.6 46 27.2 Damardan kan alma 96 56.8 43 25.4 Tedavi altındaki hasta takibini yapma 94 55.6 37 21.9 Önemli kemikler ve yerleri 85 50.3 35 20.7 Tahliye sistemi, sevk zinciri hakkında bilgi 85 50.3 29 17.2 TSK da sık görülen hastalıklarda koruyucu önlemleri, kişisel hijyen uygulamalarını askerlere anlatabilecek kadar bilme 75 44.4 24 14.2 84
Tablo 4. Sıhhiye Sınıfı Erbaş ve Erlerin Eğitimiyle İlgili Hekimlerin Önerileri Öneri Sayı % Hastaya yaklaşımı ve yetkilerini bilmeliler 8 4.7 Eğiticiler sağlık subayı olmalı, programın hazırlanması ve 6 3.6 uygulanması sırasında hekimlere görev ve yetki verilmeli Eğitimler uygulamalı yapılmalı 5 3.0 Sıhhiye sınıfına, askere çağrılmadan önce sağlıkla ilgili bir işte 4 2.4 çalışanlar seçilmeli Branş eğitiminin süresi daha uzun olmalı 4 2.4 Eğiticiler yeterli hale getirilmeli 4 2.4 Sıhhiye askeri, sadece sıhhiye hizmetinde kullanılmalı 3 1.8 Erlerin öğrenim düzeyleri en az lise mezunu olmalılar 2 1.2 Allerjik reaksiyonlar hakkında bilgi sahibi olmalılar 1 0.6 Denizci erler, denize düşme, deniz tutması konularını bilmeli 1 0.6 Gıda zehirlenmesi durumunda bundan korunmada davranış tarzını 1 0.6 bilmeliler Öneri belirtmeyenler 130 79.7 Toplam 169 100.0 TARTIŞMA Sağlık hizmetleri, ekip hizmetidir ve bu hizmet içinde hekim dışı sağlık personelinin yeri oldukça önemlidir. Türk Silahlı Kuvvetleri nde özellikle birinci basamak sağlık hizmetinin sunumunda hekim dışı sağlık personeli olarak sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerden yararlanılmaktadır. Sorunları daha doğru bir biçimde saptamak amacıyla çalışmaya katılan hekimlere emrinde sıhhiye eri bulunup bulunmadığı sorulmuştur. Çalışmaya katılan hekimlerin anketlere katılımları genel olarak yüksek düzeydedir. Ancak, bazı soruları yanıtlama yüzdeleri düşüktür. Soruların açık uçlu olmasının ve düşünerek cevap vermenin gerekli olması yanıtların yüzdesini azaltmış olabilir. Çalışmaya katılan hekimlerin %8,9 u daha önce sağlıkla ilgili bir işte çalışmamış erlerin sıhhiye sınıfına ayrıldıklarını belirtmişlerdir. Askerlik öncesi yaşantılarında sağlıkla ilgili bir işte çalışan kişilerin sayıca yetersiz olması nedeniyle, kadroyu tamamlamak için diğer işlerde çalışan veya hiçbir işte çalışmamış kişilerin 85
sıhhiye sınıfına alınmış olması sebebiyle yetersiz eğitimi olan kişiler sıhhiye sınıfına ayrılmış olabilirler. Yardımcı sağlık personeli tüm ülkelerin silahlı kuvvetlerinde önemli yere sahiptir. Özellikle çatışma öncesi yardımcı sağlık personelinin eğitimi oldukça önemlidir ve bu personelin eğitimlerinin periyodik olarak tekrar edilmesi gerekir (8). Hooker ve arkadaşlarının çalışmasında yardımcı sağlık personelinin silahlı kuvvetlerde hekim yardımcısı olarak çalışmalarının önemli olduğu belirtilmiştir (9). Çalışmaya katılan hekimlerin %9,5 i sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerin öğrenim düzeylerinin yetersiz olduğunu belirtmişlerdir. Erbaş ve erlerin ortalama öğrenim düzeyinin düşük olduğu bir gerçektir. Eğitim Merkezi nde verilen eğitimle eksiklikler giderilmeye çalışılmaktadır. Ancak sıhhiye eğitimi için ayrılan kısıtlı sürede, sağlıkla ilgili konularda bilgisi olmayan kişilere, yardımcı sağlık personelinden beklenen düzeyde sıhhiye eğitiminin verilebilmesi oldukça güçtür. Erbaş ve erlerin öğrenim düzeyinin yüksek olması sıhhiye eğitimlerinin etkinliğini ve hedefe ulaşmasını kolaylaştıracaktır. Erlerin öğrenim düzeylerinin düşük olması, eğitim dönemi sonrasında eğitimin istenen düzeye ulaşmasında eğiticileri zorlayabilir, sıhhiye bilgi ve becerisi yönünden istenen düzeye ulaşamayan bu personelin askeri birliklerde göreve başladıklarında da hizmetlerin sunumunda aksamalara yol açması kaçınılmazdır. Çalışmaya katılan hekimlerin çoğunluğu, sıhhiye askeri eğitiminde hedefin, öncelikle ilkyardım konularının yeterince bilinmesi gerektiğini ifade etmiştir. Ateş, nabız ve tansiyon ölçme, ilkyardım uygulamaları ve yaralıyı taşıma konularının öncelikle bilinmesi gereken konular olduğunu belirtmişlerdir. Bir grup erbaş adayı arasında yapılan bir çalışmada ilk yardım konusunda katılımcıların yeterli bilgiye sahip olmadıkları gösterilmiştir. Hekim dışı sağlık personeli için de benzer durum söz konusudur. Çalışmaya katılan hekimler de ilkyardım konusunda eğitim verilmesinin öncelikli olduğunu bildirmişlerdir (10-12). Çalışmaya katılan hekimler tarafından sıhhiye eğitimi süreciyle ilgili olarak, branş eğitim sürelerinin uzatılması önerilmektedir. Bu kapsamda, Eğitim Merkezi ne gelen bütün erbaş ve erleri yeterliliğe 86
ulaştırdıktan sonra birliklere dağıtımlarının yapılması düşünülebilir. Ancak bu uygulama Eğitim Merkezi'nin yükünü artıracaktır. Sonuç olarak; özellikle birinci basamak sağlık hizmetinin verildiği kurumlarda asker hekimlerin en büyük yardımcıları olan sıhhiye sınıfı erbaş ve erler hakkında asker hekimlerin beklentileri oldukça önemlidir. Asker hekimlerle çalışacak olan sıhhiye sınıfı erbaş ve erlerin eğitim programları yeniden gözden geçirilmeli, program hazırlık aşamalarında tecrübeli personelden yararlanılmalı, çalışmamız kapsamındaki hekimlerin ön plana çıkardıkları konulardaki eğitimlere öncelik verilmelidir (13). KAYNAKLAR 1. Öztek Z. Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi ve Sağlık Ocağı Yönetimi. Palme Yayınevi, Ankara, 2004. 2. Fişek NH. Halk Sağlığı na Giriş. Hacettepe Üniversitesi-Dünya Sağlık Örgütü Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiştirme Merkezi Yayını : 2. Ankara, 1983. 3. TSK İç Hizmet Kanunu ve Yönetmeliği. Bayrak Yayımcılık; İstanbul, 1983. 4. Öğrenci ve Kursiyer Ders Notu. Sahra Sıhhiye Okulu ve Er Eğitim Merkez Komutanlığı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Basımevi, Samsun, 1993. 5. Şenel T. Askeri Sağlık Hizmetleri. Askeri Sağlık Hizmetleri Merkezi, Etlik-Ankara, 1988. 6. Bilir N, Yıldız AN. Temel İlkyardım Bilgisi. Hacettepe Sağlık Vakfı. Ankara, 1998. 7. Tezbaşaran AA. Likert Tipi Ölçek Geliştirme Kılavuzu. Türk Psikologlar Derneği Yayınları. Ankara, 1996. 8. Heckman J D, Rosenthal RE, Worsing RA. (Yayın Kurulu). Hasta ve Yaralıların Acil Bakımı ve Nakledilmesi. (Türkçe Birinci Baskı). Mısırlı Matbaası. İstanbul, 1992. 9. Hooker RS, MacDonald K, Patterson R., Physician assistants in the Canadian Forces. Mil Med. 2003; 168 (11): 948-50. 10. Göçgeldi E, Ceylan S, Tekbaş ÖF, Hasde M, Kılıç S. Sıhhiye Sınıfı Erbaş Adaylarının İlkyardım Bilgi Düzeylerinin Saptanması. Gülhane Tıp Dergisi. 2000; 42(4): 363-368. 11. Durmuş S, Günay O, Öztürk Y. Polislerin İlkyardım Konusundaki Bilgi Düzeyleri. Erciyes Tıp Dergisi. 1996; 18 (3-4): 193-197. 12. Dündar C, Sünter AT, Coşkun M, Topbaş M, Pekşen Y. Samsun Merkez Sağlık Ocaklarında Görev Yapan Hekim Dışı Sağlık Personelinin İlkyardım Konusundaki Bilgi Düzeylerinin Değerlendirilmesi. Ondokuz Mayıs Üniv. Tıp Dergisi. 1999; 16(2): 113-119. 13. Demirel Ö. Eğitimde Program Geliştirme. USEM Yayınları-13. Şafak Matbaacılık. Ankara, 1997. 87