Eskisehir Dağlık Frigya T.C. ESKİŞEHİR VALİLİĞİ İL KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜĞÜ
Frigya : Dünya Mirası Yayın Kurulu Ali Osman GÜL İl Kültür ve Turizm Müdürü Mustafa Dursun ÇAĞLAR Arkeoloji Müzesi Müdürü Mehmet AKKAYA İl Halk Kütüphanesi Müdürü Mustafa SERTTAŞ Şube Müdürü Nesrin GEDİK Şef Şeyda CEYLAN Şef Hülya ENGÜN Bilgisayar İşletmeni İhsan ENGÜN / Mehmet KONUKÇU Türkçe Redaksiyon Gürcan BANGER Araştırmacı - Yazar
1... Eskiden bağlık bahçelik Frigya ya gitmiştim, Atları dörtnal giden bir sürü Frigyalı görmüştüm. Otreus un tanrıya benzer Mygdon un halkı, Ordular yayılmıştı Sakarya nın kıyılarına... Homeros, İlyada / III - 185
2 Uygarlıklar Beşiği ANADOLU Anadolu, Eski Dünya olarak tanımlanan Afrika, Asya ve Avrupa kıtalarının tam ortasında yer alır. Karadeniz, Ege ve Akdeniz le çevrilidir. Bu yarımada, insanlık tarihinin en eski kültürlerinin doğduğu, dünya uygarlıklarının temellerinin atıldığı yerdir. Yerleşik yaşam, kent kültürü ve yazılı tarih Mezopotamya da başladı. Mezopotamya kültürü ise Dicle ve Fırat nehirleri ile Anadolu da başlar. Dicle ve Fırat nehirlerinin yanısıra Kızılırmak, Sakarya, Menderes dahil tüm Anadolu akarsuları özgün kültürlerin beşiğidir. Anadolu yerli halklarının birçoğu Türkçe gibi bitişken bir dil konuşuyordu. Daha sonra göçle ve istila için gelen topluluklar yerli halklarla kaynaştılar. Zengin doğal ve kültürel birikimlerle özgün bir Anadolu Uygarlığı oluşturuldu. Anadolu inançları, ekonomik ve sosyal yaşam biçimleri, Akdeniz üzerinden Avrupa topraklarına taşındı. Antik Helen Uygarlığı nın ve Rönesans ın kaynağında Anadolu kültürlerinin etkisi vardır. Anadolu nun her köşesi uygarlık tarihin aydınlanmasını sağlayacak sayısız yerleşimleri barındırır. Bu büyük miras içinde, Frig Uygarlığı nın en görkemli eserleri Dağlık Frigya bölgesindedir. Dağlık Frigya bölgesinde bulunan Eskişehir Friglerin inaç merkezidir. Gümüş Midaion (Karahöyük) Sikkesi (Roma Çağı) Eskişehir Arkeoloji Müzesi Pişmiş Toprak Ana Tanrıca İdolü (M.Ö. 3. Bin, Demircihöyük) Eskişehir Arkeoloji Müzesi
Bekos! Mısırlılar, Psammetikos zamanından önce, kendilerini dünyanın ilk insanları sanıyorlardı. Ama gün gelip de Psammetikos krallığı ele alınca ve ilk insanların kimler olduğu merakına düşünce, işte o günden sonra diyorum, kendilerini gene bütün öbürlerinin en eskisi saymakla beraber, Frigyalıların kendilerinden de eski oldukları kanısına vardılar. Psammetikos, soruşturmalarına rağmen, dünyaya ilk gelen insanların kimler olduğunu bir türlü öğrenemeyince şu anlatacağım çareye başvurdu: Bir çobana rastgele iki tane yeni doğmuş çocuk verdi. Bunlar ağıla konulacak ve şöyle büyütülecekti. Çocukların yanında kimse ağzını açıp tek söz söylemiyecekti. Ayrı bir odada kendi başlarına byüyeceklerdi; çoban, belli saatte keçileri alıp yanlarına götürecek süt içirip iyice doyuracak, sonra kendi işlerine bakacaktı. Psammetikos un böyle yapmasının ve bu emri 3 vermesinin nedeni, çocukların viyaklamalar çağını aştıktan sonra ağızlarından çıkacak ilk sözü yakalamaktı; gerçekten de öyle oldu. Üzerinden iki yıl geçince, bir gün çoban kapıyı açıp içeri girdi, önünde diz üstü duran iki çocuk, ellerini uzatarak Bekos! diye bağırdılar. Çoban bu sözü ilk duyduğunda birşey demedi, ama daha sonrada her gelişinde aynı sözü işitince efendisine haber verdi ve isteği üzerine çocukları kendi görsün diye aldı, ona götürdü. Psammetikos kendi kulağı ile de duyduktan sonra, herhangi birşeye bekos adını vermiş olan insanların kimler olduklarını araştırmaya koluydu; araya taraya Frigyalıların ekmeğe bekos dediklerini öğrendi. Böylece ve bu ipuçlarına tutunarak Mısırlılar, Frigyalıların kendilerinden daha eski olduklarını itiraf ettiler. Ben bu öyküyü, Memphis te Hephaistos rahiplerinden dinledim... Heredotos Tarih İkinci Kitap.2.
Antik Yunan ve Roma Uygarlıklarının Kökeni FRİG UYGARLIĞI 4 M.Ö. 1200 lere doğru zayıflamaya başlayan Hitit İmparatorluğun nun tabletleri geleceğe mesaj veremez oldu. O dönemde yıkılan Hitit Uygarlığı yerini daha önceden bölgeye göç etmiş ve yerli halklarla karışmış olan Frig Uygarlığı na bıraktı. Geçmişin kültürel birikimini iyi değerlendiren Frigler ileri bir uygarlık düzeyine ulaştılar. Bilinen ilk kralları Gordios un ardından yerine oğlu Midas geçti. Başkentleri, Gordios a ithafen kurulan Gordion - Gordios un Kenti her bakımdan bölgesindeki en gelişmiş kentti. Frigya, M.Ö. 695 yılında yine kendileri gibi göçmen Kimmer boyları tarafından yakılıp yıkıldığında Kral Midas ın intihar ettiği söylenir. Siyasi gücü sona ermesine rağmen beylikler halinde üç yüz yıla yakın bir süre egemenliklerini devam ettiren Frigler, Büyük İskender in Anadolu yu istilası ile yerleştirmeye çalıştığı Helenizm politikası sonucu tarih sahnesinden çekildiler. Asur Kralı II. Sargon un (M.Ö 721-705) tabletlerinde Frigya Kralı Midas tan Muşki Kralı Mitta diye bahsedilir. Antik Yunan efsanesi İlyada da Otreus ve Mygdon adları Frig Kralları olarak, Heredot Tarih inde ise; Annau, Kolossai, Alabanda Frig kentleri olarak belirtilir. Ayrıca Heredot, Avrupalıların Friglere Bryg dediklerini aktarır. Frig Uygarlığı nın Gordion dışındaki en bilinen kenti Midaion - Midas ın kenti (Eskişehir / Karahöyük) olup, Otrous, Stektorion, Nacoleia (Eskişehir / Seyitgazi) ve Pessinus (Eskişehir / Sivrihisar / Ballıhisar) önemli Frig kentleridir. Binalarını ve tapınaklarını pişmiş toprak levhalarla (terrakota) süsyelen Frigler, ahşap işleme, dokumacılık, altın-gümüş işlemeciliği gibi küçük el sanatlarında, kristal, oniks, mika gibi madenlerin işlenmesinde özgün yorumlar ortaya koymuşlardır. Ayrıca; mozaiğin, altın sim işlemeciliğinin, Fibula (çengelli iğne), Fabl (hayvan öyküleri) ve flütün ilk bulucuları olarak bilinirler. Mimarlık, heykeltraşlık ve müzik sanatındaki gelişmeleri ile Yunan ve Roma Uygarlıklarını etkilemişlerdir. Nacoleia (Seyitgazi) Sikkesi Dorylaion (Şarhöyük) Sikkesi Midaion (Karahöyük) Sikkesi Bronz Fibula (Çengelli İğne) Gordion daki kazılarda bulunan bu ahşap masa tümüyle birbirine geçmeli olarak imal edilmiş ve yapımında çivi kullanılmamıştır. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi
Soylu Atlar Yetiştiren Soylu Bir Ulus: FRİGLER 5 Tarih boyunca, Sakarya ve Porsuk nehirlerinin suladığı verimli ovalar ve vadiler at yetiştiriciliğine uygun ortam sağlamıştır. Günümüzde de Türkiye nin iki büyük harasından biri Eskişehir / Mahmudiye dedir. Egzotik ve gizemli görünüşleri ile Dağlık Frigya Eskişehir Vadileri : 1. Yazılıkaya Vadisi 2. Yapıldak Vadisi 3. Kümbet Vadisi Kalkolitik Çağ at yetiştiriciliği kompozisyonu kaya resmi, Orta Anadolu daki tek örnektir. Sivrihisar / Balkayası 4. Asmainler Saklı Vadi 5. Zahran Vadisi 6. Porsuk Vadisi
6 Altın Kral Midas ın Ülkesinde Altın Renkli Başaklar Frigya öncelikle bir tarım ülkesi idi. Frigya Kralları tarıma ve hayvancılığa özel önem verdi. Sakarya ve Porsuk nehirleri ile can bulan ve Ana Tanrıca Kibele nin kutsadığına inanılan bereketli ovalardaki ürünün bolluğu, el sanatlarındaki gelişmişlik, Frig toplumuna fark edilir bir zenginlik kazandırdı ve Frigya, efsanelerle Dokunduğu Altın Olan Kral Midas ın Ülkesi olarak tanındı.
7 Yazılıkaya Vadisi Friglerin dini merkez olarak seçtikleri Yazılıkaya Platformu, kaya anıtları ile donattıkları Yazılıkaya Vadisi nde yer almaktadır. Yazılıkaya Kibele İnanç Merkezi ve çevresi askeri soylu sınıfın yaşadığı Frig Kaleleri ile koruma altına alınmıştır. Yazılıkaya Frig İnanç Merkezi, Eskişehir Han ilçesi Yazılıkaya Köyü nde yer alır ve bu önemli merkeze; Eskişehir den 75 km, Çifteler den 39 km, Seyitgazi den 30 km asfalt yol ile ulaşılır.
8 Kibele İnanç Merkezi ni koruyan kayalara oyulmuş mazgal delikli sur duvarları, sarnıçları, gizli merdiven ve geçitleri ile Gökgöz, Pişmiş, Kocabaş Kaleler ve Sisli Vadi de güneş doğmadan önce Kafkas göçmenlerinin köyü Yazılıkaya.
9 Yazılıkaya Köyü nde ahşap yapı. 19. yüzyılın ikinci yarısında bölgeye yerleşen Karaçay Türkleri, Frig ahşap mimari stilini devam ettirmektedirler.
10 İnliyayla - Hamamkaya İnliyayla - Delikkaya - Frig, Roma, Bizans Kaya Yerleşimi Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı (Midas Anıtı) Frigya nın dini merkezi Yazılıkaya Platformu nun doğu yamacında yer alır. Güneşe dönük yüzüyle, bir tapınak cephesi biçiminde işlenen olağanüstü güzellikteki kaya işçiliğiyle dikkat çeker. M.Ö. VI. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen Yazılıkaya, orjinal - simetrik - geometrik motifleri ve 17 metre yüksekliği ile dünyanın ünik kaya anıtıdır.
11 Sarnıca İnen Basamaklar Hitit Kaya Kabartmaları Yazılıkaya Platformu - Kibele İnanç Merkezi
12 Ana Tanrıça Kibele Kültü Yazılıkaya - Midas Anıtı Anadolu da Neolitik Çağlardan (M.Ö. 10.000 ler) beri bilinen Ana Tanrıça Kibele yi Hititler Kubaba, Frigler Agdistis olarak adlandırdı. Antik Yunan ve Roma dinini de etkileyen Ana Tanrıça Kibele Kültü M.Ö. 204 yılında Romalıların kurtarıcı tanrısı haline geldi. Hannibal ın komutasındaki Kartaca ordusu karşısında zor duruma düşen Roma İmparatorluğu nda, Senato kesin galibiyete ulaşılabilmesi için kahinlere danıştı. O dönemin dinsel merkezi Pessinus tan (Sivrihisar-Ballıhisar) siyah meteorit bir taştan yapıldığı bilinen Kibele idolünün getirtilmesi kararlaştırıldı. Frigyalı rahipler eşliğinde Kibele idolü Roma ya getirildi. Böylece artan moral desteği ile Kartaca orduları yenilgiye uğratıldı.
13 Yazılıkaya Platformu yazıtlı sunak Frigler, dağlarda ve çıplak yarlarda yaşadığına inandıkları Ana Tanrıça Kibele adına, kayalara tapınak cephesi biçiminde işledikleri doğal tapınma alanlarında dinsel törenler yaptılar. Kibele nin; doğanın, şehirlerin, tarımın, bolluk - bereketin ve genç kızların koruyucusu olduğuna inanıldı. Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı önünde Dinsel Tören illüstrasyonu Frig Yazıtları Fenike alfabesinden gelişen Frig yazısı batıya yayılarak Yunan alfabesini etkilemiştir. Yazılıkaya / Midas Anıtı Üzerindeki Frig Yazıtı
14 Frig Yazıtlı Kaya Tahtı Kırkgöz Kale Yazılıkaya - Midas Anıtı (Detay) Sarnıca inen basamaklar Yazılıkaya Platformu ndan Yazılıkaya Vadisi
15 Bitmemiş Anıt ve Antik Yol Dağlık Frigya içinde, Yazılıkaya Platformu ndaki Antik yol üzerinde bulunan ve batıya bakan tek anıttır. Bitirilmemiş olsa da, Anıt ın altında bulunan Frig nişi tapınma işlevinin gerçekleştirildiğini gösterir. Diğer anıtlardan ayrıcalıklı olarak frizinde lotus palmet motifleri bulunmaktadır. Sümbül Anıtı- Yazılıkaya Platformu Sarnıca İnen Basamaklar
16 Frig Ahşap Mimarisinin İç Detaylarının İşlendiği Çift Sandukalı Frig Kaya Mezarı Hitit Kaya Kabartmaları Kırkgöz Kale Kış görüntüsü Küçük Yazılıkaya Küçük Yazılıkaya (Detay) Doğanlı Kale Gerdek Kaya Anıtsal Kaya Mezarı
17 Yapıldak Vadisi Frig Uygarlığı nın inanç merkezi Yazılıkaya Platformu na ulaşan antik yol üzerindeki Yapıldak Vadisi ne Eskişehir den 83 km, Çifteler den 47 km, Seyitgazi den 38 km, Kırka dan 23 km asfalt yol ile ulaşılır. Yapıldak Köyü
18 Yapıldak Asar Kale Frig Kaya Mezarı Dübecik Kale Ayterek Kale Ayterek Kale (Detay)
19 Kümbet Vadisi Frig Uygarlığı nın İnanç Merkezi Yazılıkaya Platformu na ulaşan antik yol üzerindeki Kümbet Vadisi ne; Eskişehir den 72 km, Çifteler den 55 km, Seyitgazi den 30 km, Kırka dan 10 km asfalt yol ile ulaşılır. Kümbet Köyü Kümbet Aslanlı Mabet Kaya Mezarı
20 Himmet Baba Türbesi (Selçuklu, M.S. 1229) Kümbet Aslanlı Mabet Detay Asar Kale Sunak
21 Bahşeyiş Çeşme Anıtı Gökbahçe Köyü nün 1 km güney batısında Kurtderesi Boğazı mevkiinde yer alır. Bahşeyiş Frig Kaya Anıtı, ortadaki yuvarlak deliğin üstten gelen kare oyukla birleşmesi nedeni ile ana kayaya işlenmiş sıvı sunak kült anıttır. Seyircek Kale Seyircek Kale, Dağlık Frigya nın en yüksek tepesinde, ana kayaya oyulmuş Roma ve Bizans lahit tipi kaya mezarlarının yoğun olarak bulunduğu gizemli bir yerleşimdir.
22 Asmainler Saklı Vadi Ana Tanrıça Kibele ile özdeşleşen vadi boyunca kaya mezarları dizilmiştir. Vadi doğal güzelliği ile dikkat çeker. Asmainler Saklı Vadi ye; Eskişehir den 70 km, Çifteler den 70 km, Seyitgazi den 25 km, Kırka dan 5 km asfalt yol ile ulaşılır. Vadi, arazi araçları ile gezilebilir. Asmainler Sakli Vadi Girişindeki Tabanca Kaya Yerleşimi Asmainler Saklı Vadi
23 Zahran Vadisi Yeşilin her tonu ve doğal güzellikleri ile dikkat çeken Zahran Vadisi ne Eskişehir den 70 km, Çifteler den 90 km, Seyitgazi den 45 km, Kırka dan 20 km asfalt yol ile ulaşılır. Zahran Kaya Yerleşimi Zahran Frig Kaya Mezarı
24 Porsuk Vadisi Porsuk Barajı ndan kent merkezine ulaşan Porsuk Vadisi, antik çağlardan bu yana çevresindeki yerleşimlere hayat veren bereketi ve doğal güzelliği, vadi boyunca şifalı termal su kaynakları ile cazip bir turizm merkezidir. İlk çağlardan günümüze, özgün kültürünü kesintisiz olarak sürdüren Porsuk (Tembris) Vadisi nin önemli merkezlerinden biri de Eskişehir in Merkez Karaalan Köyü yakınlarındaki Çatalkaya (Keskaya) dır. Adını çatal şeklinde oyulmuş olan anıtsal kayadan alan ve Hititlerden sonra Friglerce kullanımına devam edilen bu kentte yoğun tümülüslerin yanında Sivrikaya Anıtsal Açık Hava Tapınağı nı da görürüz. Porsuk Vadisi Yenisofça Frig Kaya Yerleşimi Yenisofça Frig Kaya Yerleşimi
25 HAN Yeraltı Yerleşimi ve Hüsrevpaşa Camii Tarih boyunca doğuyu batıya ve güneye bağlayan yol üzerindeki önemli kavşaklardan biri olan Han, Hristiyanlığın ilk barınağı, Selçuklu ve Osmanlı nın mola kentidir. Hüsrev Paşa Camii (Osmanlı) Han Yeraltı Yerleşimi (Roma)
26 Seyyid Battal Gazi Külliyesi Seyitgazi (Nakoleia) Şeyh Şücaeddin-i Veli Türbe ve Külliyesi (Seyidgazi - Arslanbeyli Köyü)
27 Fethiye Ören Yeri Fethiye Ören Yeri; doğa ile uyumlu Roma - Bizans yerleşimi yanındaki ormanlık ve kayalık alanda bulunan anıtsal kaya mezarları, Frig kaya işçiliğinin sonraki kültürlerce devam ettirildiğini belgeler. Akhisar Kale Frig Kaya Yerleşimi Akhisar Kale Yüksek kayalık üzerine kurulan Frig Kalesi ve yerleşimi olan Akhisar Kale de Frig kaya mezarları yanında Roma - Bizans kaya mezarları da bulunur.
Frigya Kralı Midas adı efsanelerle anılan en ünlü Kraldır. Apollon ile Pan arasındaki müzik yarışmasında Midas ın hakemliğini beğenmeyen Apollon Kral Midas ın kulaklarını eşek kulaklarına dönüştürür. Kızı çaresiz bir cilt hastalığına tutulan Kral Midas, kızının Dorylaion (Eskişehir) yakınlarındaki şifalı sularda, yıkanıp iyileşmesi üzerine bütün bölgeyi hamamlarla donatır. Ormanda kaybolan sarhoş Bilge Silenos u bulan ve Tanrı Dionysos a götüren Kral Midas Dokunduğum herşey altın olsun! dileği kabul olunca önce sevinir ama yanlışlıkla kendisine dokunan kızı da altın olunca pişman olur. Kral Midas ın babası ve Frigya nın bilinen ilk kralı Gordios, arabasının okunu tapınağın önüne bağlar ve bu düğümü çözenin Asya nın hakimi olacağı kehanetinde bulunur. Makedonya Kralı Büyük İskender yüzyıllar sonra Küçük Asya (Anadolu) seferinde iken Antalya da Gordios un kehanetini duyar ve Gordion a gelir. Uzun süre uğraşmasına rağmen düğümü çözemeyince kılıcı ile keser. Kahinlerce Asya nın hakimi olacağı bildirilmesine karşın düğümü kolay yoldan çözdüğü için Asya nın fethini tamamlayamadan hastalanır ve ölür.
Tasarım ve Baskı Tur.İnş.Mak. Mad.Ltd.Şti. 0312 442 72 72 kayihanajans@gmail.com www.kayihanajans.com
Bu broşür Eskişehir Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü nce hazırlanmış, İl Özel İdaresi nin katkılalarıyla bastırılmıştır. Yayın No : 18 Temmuz 2010