- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011, p.2025-2029 TURKEY Ahmet BURAN, Sāèatnāme, Akçağ Yayınları, Ankara 2011, 622 s. Yavuz TANYERİ * Evrendeki canlı ve cansız bütün varlıkların ortaya çıkışlarından başlayarak, durum ve hareket süreçlerinin tümünü kapsayan zaman, kuşkusuz ki dünya düzeninin en önemli parçalarından biridir. Eylemin başı ile sonu arasında geçen süreyi karşılayan zaman, bazı felsefeciler ve fizik bilginleri tarafından sürekli bir hareketin bulunduğu varlık âleminin kendisi olarak kabul edilmiştir. Çünkü evreni çepeçevre saran zamanın dışında bir şey düşünmek mümkün değildir 1. * Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi. El-mek: yavuz.tanyeri@gmail.com 1 Ahmet Buran, Sāèatnāme, Akçağ Yayınları, Ankara 2011, s. 7.
2026 Yavuz TANYERİ İnsanoğlu, durdurulamayan, değiştirilemeyen, tersine çevrilemeyen ve büyük bir hâkim olan zaman üzerinde çok eski çağlardan beri ciddi anlamda kafa yormuştur. Zaman, başı ve sonu olmayan bir akış olduğundan, bu soyutluğu belli ölçütlere göre sınırlandırma ve yaşananları belli bir zaman çizgisi üzerine yerleştirme zorunluluğu hissedilmiştir 2. Evreni anlamak için, zamanın önceden sonraya giden sonsuz bir bütünlük olduğunun çözülmesi bir adım olarak görülmüştür. Dün, bugün ve yarın şeklinde sınıflandırdığımız zamanın tanımı ve sınırları konusunda, farklı görüşler ileri sürülmüştür. Muharrem Ergin Zaman, fiilin gösterdiği hareketin hangi zamanda yapıldığını veya olduğunu ifade eden gramer kategorisidir. 3 ifadesiyle, zamanın yalnızca eyleme ait olduğunu belirtmiştir. Türk Dil Kurumu nun Türkçe Sözlük ünde 1. Bir işin, bir oluşun içinde geçtiği, geçeceği veya geçmekte olduğu süre, vakit. 2. Bu sürenin belirli bir parçası, vakit. 3. Belirlenmiş olan an. 4. Çağ, mevsim. 5. Bir işe ayrılmış veya bir iş için alışılmış saatler. 6. Dönem, devir 4 olarak tanımlanmıştır. İnsanoğlunun yaşamını en düzenli ve disiplinli biçimde sürdürebilmesi için birbirini izleyen anlardan oluşan çizgisel bütünlük ve önce olandan sonra olana doğru giden sonsuz anlar bütünü olarak kabul edilen zamanı doğru kullanması gerekmektedir 5. Bunun için durduramadığı ve kontrol edemediği zamanı, en verimli biçimde kullanabilmek için çok eski zamanlardan beri bu konu üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Gök bilimi (astroloji) zamanın anlamlandırılması ve onun üzerinde etkili olan faktörlerin belirlenmesi çabasının bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. En eski uygarlıklardan günümüze dek, zamanın sınıflandırılması ve adlandırılması için türlü gök cisimlerinin hareketlerinden yararlanıldığı görülmektedir. Güneş, bu amaçla en çok yararlanılan gök cismidir. Türkler 12 Hayvanlı Türk Takvimi nde, gece ve gündüzün eşit olduğu 21 Mart tarihini kuşkusuz Güneş in hareketleri üzerinde yaptıkları astrolojik araştırmalar sonucunda yılbaşı olarak kabul etmişlerdir 6. Bu tarih, Türklerin orta kuşakta yaşamaları nedeniyle, doğanın uyandığı 7 ve yeşillendiği ilkbahar mevsimine denk gelerek eski Türk inancı ve kültürüyle örtüşmesi yönüyle de önemlidir. İnsanlar, Güneş ve Ay gibi gök cisimlerinden doğadaki değişiklikleri takip ederek, astrolojik bilgiler edinmişler ve akıp gitmekte olan zamanı düzenli bir biçime sokmak için çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmalar sonucunda gün, ay ve yıl gibi kavramlar ortaya çıkmış; yılın 365 günden, günün 24 eşit parçadan oluştuğu kabul edilmiştir. Yapılan hesaplamalar sonucunda, günün belli dönemlerini, ayları, mevsimleri ve daha uzun zaman dilimlerini gösteren araçlar icat edilmiştir. Antik çağda gonomonlar, dikili taşlar, kum saatleri, dereceli mumlar, su saatleri kullanıldıktan sonra, Orta Çağ da hiç bir duyarlılığı olmayan ilk mekanik duvar saatleri ortaya çıkmıştır. 8 Bugün kullandığımız saatler, bu sürecin sonunda üretilmiştir. 2 Kerime Üstünova, Türkçede Zaman Kavramı ve İşlenişi, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 6, S. 9, 2005/2, s.187-201. 3 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım / Yayım / Tanıtım, İstanbul 1992, s. 315. 4 Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2005, s. 2221. 5 Ahmet Buran, age.,, s. 7. 6 Tuncer Baykara, Türklerde Takvim = Zaman Ölçümü, Kazakistan ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslar Arası Sempozyumu, Almatı 2007, s. 7. 7 Bugün hâlâ Türk dünyasının muhtelif yerlerinde 21 Mart, doğanın uyanışını simgelediği için Nevruz (Yenigün) bayramı olarak kutlanmaktadır. 12 Hayvanlı Türk Takvimi nde 21 Mart ın belirlenişi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Mehmet Kara, "Asya Toplumlarında Ortak Bir Kültür Öğesi: On İki Hayvanlı Takvim", 2nd International Conference of the Asian Philosophical Association, Busan/GÜNEY KORE, Ekim 2006, s. 331-341. 8 Ahmet Buran, age.,,, s. 12.
Ahmet BURAN, Sāèatnāme 2027 Saèat (ساعة) sözcüğü, Arapçadan Türkçeye geçmiştir. Türk Dil Kurumu nun Türkçe Sözlük ünde 1. Bir günlük sürenin yirmi dörtte birine eşit, altmış dakikalık zaman dilimi, zaman parçası. 2. Vakit, zaman. 3. Bir işin yapıldığı belli bir zaman. 4. Günün hangi saati olduğunu gösteren alet. 5. Sayaç. 9 biçiminde tanımlanan saat, genel olarak 1. Zamanı ölçen aletin adı, 2. Dünyanın kendi çevresindeki bir kez dönüşü esas alınarak yapılmış eşit aralıklı yirmi dört bölümden her biri, 3. Belirlenmiş an, kıyamet günü. 10 anlamlarını ifade etmektedir. Sāèatnāme saat ile ilgili yazılan metin veya eser anlamına gelmektedir. İnsanın evrendeki zaman kavramını anlamlandırması ve kendisine zaman çizgisi içinde yer bulması amacıyla, zamanın nasıl belirleneceğini gök bilimine dayanarak açıklayan bu eserler, belli zaman dilimlerinin özelliklerini yedi yıldıza ve on iki burca göre ifade etmektedir. Sāèatnāmelerde Akşam saati, uyku saati, gaflet saati, gökler saati ve arş saati şeklinde adlandırılan ve gerçek zamanla ilgisi olmayan saatlerden söz edilmekte ve bu saatlerin özellikleri ile yapılması gereken ibadetler hakkında bilgiler verilmektedir. 11 Tıpkı bugün yapılan astrolojik yorumlardaki gibi, haftanın günleri ve günün belli saatleri bazı yıldızlarla eşleştirildiği için, sahip oldukları düşünülen güzel veya kötü özellikler bu tür eserlerde anlatılmaktadır. Türk edebiyatında ve ortak İslam kültürü dairesinde rūznāme, yıldıznāme, sāèat-i zamāniye gibi adlarda, sāèatnāmeler ile benzer konuları işleyen çok sayıda eser bulunmaktadır. Fakat bu eserler üzerinde ciddi incelemeler yapılmadığı için, birçok kaynakta hakkında sağlıklı bilgiler bulunmamaktadır. Ahmet Buran, Hibetullah ibni İbrahim e ait olan Sāèatnāme adlı eseri inceleyerek, bu alandaki büyük bir eksikliği gidermiştir. Eserin Giriş bölümünde (s. 11) de anlatıldığı üzere, Türk edebiyatında manzum ve mensur çok sayıda sāèatnāme bulunmaktadır. Yazar, kendi özel kütüphanesinde de bulunduğu için Hibetullah ibni İbrahim e ait olan Sāèatnāme adlı eseri incelemiştir. Ahmet Buran, bu incelemede eserin dört farklı yazma nüshası içinden, 1716 tarihli en okunaklı olan H.1128 nüshasını kullanmıştır. Metni oluştururken, Süleymaniye Kütüphanesi ndeki 1718 tarihli H.1130 nüshasından da yararlanmıştır. Yazarın bu incelemeyi yapmaktaki asıl amacı Sāèatnāme adlı eserin tam metnini ortaya koymak ve söz varlığını tespit etmek olduğundan, edisyon kritik yapılmamıştır. Eser, genel olarak üç bölümden meydana gelmektedir. Giriş (s. 11-57) bölümünde zaman, sāèat ve sāèatnāme kavramları açıklanmış, Türkçe sāèatnāmeler hakkında örneklerle bilgi verilmiştir. Gece ve gündüz ile mevsimlerin oluşumu, Güneş gibi gök cisimlerinin hareketleriyle açıklanarak bir günün 24 saatten oluştuğunun nasıl hesaplanmış olabileceği konusunda bilgiler verilmiştir. Haftanın yedi gününün Güneş, Venüs, Merkür, Ay, Satürn, Jüpiter ve Mars gibi yedi yıldız tarafından temsil edildiğini, koç, boğa, ikizler, yengeç gibi 12 burç ile birlikte yorumlandığı belirtilmiştir. Aynı bölümde Hibetullah ibni İbrahim in hayatı ve Sāèatnāme adlı eseri hakkında genel bilgilendirme yapılmış, eserin Türkiye deki ve Türkiye dışındaki ulaşılabilen nüshaları, arşiv numaralarıyla birlikte listelenmiştir. Milli kütüphanede bulunan altı farklı sāèatnāmeyi inceleyen yazar, hayatı hakkında kaynaklarda neredeyse hiç bilgi bulunmayan Hibetullah ibni İbrahim in dinî terminolojiye uygun olarak, Sāèat, Sāèa sözcüklerinin Arapçadaki belirlenmiş an, kıyamet günü anlamını örnekleyecek şekilde Allah ın isimleriyle günün saatleri arasında ilgiler kurduğunu belirtmektedir. Şems (tuluè-i afitāb), zühre (kuşlık), èutārid (zevāl), kamer (öyle), zühal 9 Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2005, s. 1669. 10 Ahmet Buran, age.,, s. 11. 11 Ahmet Buran, age.,, s. 13.
2028 Yavuz TANYERİ (beyne ş şalāteyn), müşteri (vakt-i èaşr) ve merrih (ahir-i ruz) günün belli dilimlerinde tecelli eden yıldızları örneklemektedir. Diğer sāèatnāmelere karşın, Hibetullah ibni İbrahim in eserinde astrolojik (ilm-i nücûm) bilgilerin daha az olduğu; gerçekte olmadığı hâlde akşam saati, uyku saati, gaflet saati, gökler saati ve arş saati gibi Tanrı nın belirlediği anların gün içinde tecelli ettiği saatlerin ağırlıkla işlendiği belirtilmiştir 12. Bir alim ve şeyh olduğundan başka hayatı hakkında ciddi bilgiler bulunmayan Hibetullah ibni İbrahim tarafından yazılan Sāèatnāme nin Farsçadan veya Arapçadan Türkçeye çevrildiği söylense de, eserin başında...bu kitābuñ mü ellifi Hibetullah... (47a/4) yazdığından, eserin çeviri değil telif olduğu yazar Ahmet Buran tarafından belirtilmiştir. İran dan Kırım a kadar geniş bir çevrede istinsah edildiği için, çok bilinen bir eser olduğu düşünülen Sāèatnāme 96 sayfadan oluşmaktadır. XV. yüzyılın ikinci yarısı ile XVI. yüzyılın ilk yarısı arasındaki bir tarihte yazıldığı tahmin edilen Sāèatnāme nin yurt içinde ve yurt dışında birçok nüshası bulunmaktadır. Yazar, ulaşabildiği 233 nüshadan Türkiye deki 185, yurt dışındaki 48 nüshanın nerede bulunduğunu arşiv numaralarıyla birlikte II. d. Sāèatnāme nin Nüshaları (s. 21-48) başlığı altında sıralamıştır. Giriş bölümünün son kısmında, eserin yazım ve dil özellikleri incelenmiştir. Burada verilen bilgiler, eserin yazıldığı Eski Türkiye Türkçesi dönemine ait bilgiler edinmemizi sağlaması açısından da önem taşımaktadır. Sāèatnāme harekeli ve okunaklı bir yazı ile kaleme alınmıştır. Bunun için eserin dili üzerinde ayrıntılı incelemeler yapmak mümkündür. Yazar, alına ( (آل ن ه ve sac ( ص جا ) gibi örneklerde görüldüğü üzere aslî uzunlukların medli elif ya da elif ve üstün ile gösterildiği gibi ayrıntılı yazım özelliklerini eserde açıklamaktadır. Ayrıca eserde kullanılan dilin genel özellikleri, bazı seslerin ve eklerin kullanımı, ünlü uyumları ve değişmeleri üzerine de açıklayıcı bilgiler verilmiştir. Örneğin Türkçenin bilinen sekiz ünlüsü dışında kalan kapalı e (ė), gėy- (29a/7) ve ėşit- (1b/9) gibi sözcüklerde görüldüğü üzere eserde geçmektedir. Yazar, Sāèatnāme de madde başı olan 2113 sözcüğün 1727 sinin (%81.73) isim, 386 sının (%18.27) fiil olduğunu ve 86 adet özel adın geçtiğini belirlemiştir. Madde başı sözcüklerin 942 si (%44.53) Türkçe, 912 si (%43.16) Arapça, 176 sı (%8.16) Farsça, geri kalanı farklı dillere aittir. Dinî bir konuyu işlemesine ve Eski Türkiye Türkçesi dönemine ait bir eser olmasına rağmen, söz varlığındaki Türkçe kökenli sözcüklerin oranının iyi olduğu yazar tarafından ifade edilmiştir 13. Eserde hiçbir edebî iddiası olmayan, tamamen halk dilini yansıtan bir üslûbun benimsendiği de belirtilmiştir. Ayrıca bugün pek kullanılmayan yarlıga-, söyün-, kanda, ugurlık ve bukagu gibi Türkçe kökenli sözcüklerin eserde geçmesinin önemli olduğu vurgulanmıştır. İkinci olarak Metin (s. 61-146) bölümünde, kitabın tamamı çeviriyazı (transkripsiyon) harfleriyle günümüz alfabesine aktarılmıştır. Metin, Arap harfli sayfa düzenindeki satırlara uygun biçimde numaralandırılarak çevrilmiş ve 1-a, 1-b, 2-a, 2-b gibi sayfa numaralarıyla verilmiştir. Süleymaniye nüshasından çevrilen kısımlar S, kullanılan asıl nüsha için ise A harfi kullanılmıştır. Eserin Arap harfli metninde kırmızı harflerle yazılan ve çoğu Kuran daki ayetlerden alınan Arapça sözler, çeviriyazı metninde Arap harfleriyle gösterilmiştir. Eserin Türkiye Türkçesine aktarımı yapılmamış, yalnızca çeviri yazı metni verilmiştir. Dizin (s. 147-407) bölümünde, madde başı olan sözcüklerin tamamı alfabetik sırayla verilmiş ve sözcükler Türkiye Türkçesindeki anlamlarıyla açıklanmıştır. Bu anlamda dizin, aynı zamanda bir sözlük niteliğindedir. Sözcüklerin kökenleri A (Arapça), F (Farsça) ve FT (Farsça-Türkçe) gibi kısaltmalarla gösterilmiştir. Türkçe kökenli sözcükler için hiçbir kısaltma kullanılmamıştır. Sözcüklerin ekli biçimleri de, metinde geçtiği sayfa ve satır numaralarıyla birlikte 12 Ahmet Buran, age.,, s. 13. 13 Ahmet Buran, age.,, s. 57.
Ahmet BURAN, Sāèatnāme 2029 gösterilmiştir. Örneğin cān (Far, 2b/14; can, ten, ruh) sözcüğünün cānın, cānlar, cānlarıñ, cānuña şeklinde eklenmiş biçimleri de verilmiştir. Dizin bölümünde Tañrı (Tr, 12b/9; Tanrı) örneği gibi yalnızca isim ve fiiller verilmekle yetinilmemiş; èaden uçmaġ ı (Ar+Tr, 88b/6; Aden cenneti), èaleyhi l-laèna (Ar, 34a/15; Allah ın lanetlediği), altmış altı (Tr, 2b/6; altmış altı), Allāhu teèālā (Ar, 29a/9; yüce Allah), Cebrāèil (Ar, 13a/7; Cebrail, peygamberlere vahiy getiren melek), diñ diñle- (Tr, 71a/10; dinlemek, duymak, anlamak, uymak), gūna gūn (Far, 58a/4; rengârenk, türlü türlü), hāşā ve kellā (Ar, 74a/8; Allah korusun, katiyyen), kaba kuşlık (Tr, 92a/4; öğleye yakın olan kuşluk zamanı), kızıl akçe (Tr, 45b/8; bir para), kin tutucı (Far+Tr, 71b/5; kin tutucu, kindar), koyu vir- (Tr, 81b/5; koyvermek, bırakmak, salıvermek), neèūzubillāhi (Ar, 9b/7; Allah korusun!), nūrlandur- (Ar+Tr, 39a/13; nurlandırmak, aydınlatmak), yalın ayak (Tr, 11a/10; yalın ayak, ayakkabısız), yaşın aġ la- (Tr, 70a/1; feryad etmeden, sessizce ağlamak), yir yüzi (Tr, 22a/4; yeryüzü, dünya) örneklerinde görüldüğü üzere birleşik sözcükler, isim veya sıfat tamlamaları, deyimler, birleşik fiiller, özel adlar ve bunun gibi farklı söz ve sözcük grupları da verilmiştir. Kitabın sonundaki Arap harfli metin bölümünden örnek sayfa. Eserin Arap Harfli Metin (s. 409-622) başlıklı bölümünde, yazarın eseri oluştururken kullandığı Hibetullah ibni İbrahim in Sāèatnāme adlı eserinin 1716 tarihinde çoğaltılan H.1128 arşiv numaralı nüshası tam metin olarak Arap harfleriyle verilmiştir. Metin, 1-a, 1-b gibi sayfa numaralarıyla, aslı üzerinde hiçbir değişiklik yapılmadan verilmiştir. Genellikle Kuran daki ayetlerden oluşan Arapça yazılı kısımlar, eserin aslında kırmızı renkte gösterilmiştir. Prof. Dr. Ahmet Buran ın Eski Türkiye Türkçesi döneminin söz varlığı hakkında çok ayrıntılı bilgiler edinmemizi sağlayan bu çalışması, Türkçenin tarihsel söz varlığını belirlemede oldukça yararlı bir kaynaktır. Yazar, edebî dilde yazılan eserlerin yanı sıra, halk dilinde yazılan eserlerin de Türkçenin tarihsel söz varlığının belirlenmesindeki önemini ifade ederek, konuşma diliyle yazılan Sāèatnāme yi bu amaca uygun bir eser olduğu için incelediğini belirtmiştir. Yazarımıza, edebiyat tarihimizde önemli bir yer tutan Sāèatnāmeler hakkındaki bilgi eksikliğini giderdiği ve Türkçenin tarihsel söz varlığının belirlenmesine büyük bir katkı sağlayacak bu önemli eseri titizlikle inceleyerek bilim dünyasına kazandırdığı için teşekkür ediyoruz.