SÖZSÜZ İLETİŞİM Prof. Dr. Gülay BUDAK Dokuz Eylül Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Ġzmir-2004 1
NİYET EDİLEN İFADELER Ġnsanlar, niyet edilen ifadeler yoluyla birbirlerine bir takım anlamlar iletirler. Bu tür ifadeler, sözlü dil olmamakla birlikte, sözlü anlatımda kullanılan ifadelerle eģ anlam taģıyan ifadelerdir. Bu yüzden de niyet edilen ifadeler, diller gibi kültürden kültüre değiģiklik gösterebilirler. ĠĢte bu tür beden hareketleri farklı kültürlerde farklı anlamlar taģırlar. Bu yüzden, yüz ve bedenle yapılan bu tür iģaretler, sözsüz bir dil olarak kabul edilirler. NİYET EDİLMEMİŞ İFADELER Niyet edilmemiģ yüz ve beden ifadelerine ise duygusal ifade adı verilmekte, çeģitli kaynaklarda yüz ifadeleri /facial expressions) denildiğinde, duygusal yüz ifadeleri kastedilmektedir. Ġnsanların yüzlerinde aniden korku veya hayret ifadesi belirmesi, duygusal yüz ifadelerine örnektir. Bu tür ifadeler niyet edilmeden yapıldıkları için, sözlü anlatımdan farklıdırlar. ĠletiĢimin söz hariç,sadece fiziksel iletiģimle ilgili bölümüdür. Üç ayrı bölümde incelenebilir ; Proksemik ( yaklaģmak); vücudun mekan içindeki konumunun analizidir. Kinezik ( hareket); fiziksel hareketlerin anlamının çözülmesi ve yönetimidir. Göstergeler; çevremize topladığımız nesnelerle ilgilidir. PROKSEMĠK Vücudun mekanla ilgili konumunu değerlendirmek için Ģunlar incelenmelidir; Egemenlik alanı, Yüksekliğin gücü, YürüyüĢ biçimi, Ġrilik, Oturma dinamiği, Büro görgüsü. EGEMENLĠK ALANI Ġnsanlar, kendi çevrelerinde oluģturdukları boģ mekanlar yoluyla da iletiģimde bulunurlar. BaĢka insanlara olan uzaklık ayarlanarak, onlara uzak ya da yakın durarak, birtakım mesajlar iletilir. KarĢılıklı konuģan kiģiler arasındaki mesafe, konuģan kiģilerin samimiyet düzeyini gösterir. KiĢinin etrafındaki bölge, bir kiģinin sanki vücudunun uzantısıymıģçasına kendisine ait olarak benimsediği bir alan veya boģluktur. KiĢinin etrafındaki bu boģluk mesafesi kültürel olarak belirlenir. Sokakta yürürken tanımadığımız birisi, 5 cm. kadar yanınıza yaklaģıp size adres sormak isterse, ne yaparsınız? BaĢkalarıyla aramıza koyduğumuz uzaklık, onlara karģı duygularımızla ilgilidir ve onlarla iliģkilerimiz hakkında bazı Ģeyler gösterir. Bu uzaklığa egemenlik alanı denir. Dört ana bölgesi vardır; mahrem, kiģisel, sosyal ve genel alan(ortak bölge). 2
MAHREM BÖLGE KİŞİSEL 15-45 cm. BÖLGE SOSYAL 46-120cm. BÖLGE ORTAK 120-360 cm. BÖLGE 360 cm. ÜZERİ MAHREM ALAN Sevmek,teselli etmek, korumak ve kutlamak gibi eylemlerde kullanılır. KazanılmıĢ bir alandır. Genelde bize yakın olma hakkına sahip kiģiler girebilir. Duygusal yakınlaģmayı gerektirir. Bazı durumlarda fiziksel yakınlık olmadan, ( asansörde) fiziksel yakınlaģma zorunlu olur,bu insanı tedirgin eder. Mahrem alana girmeye hak kazananlar girebilir. KĠġĠSEL ALAN Genellikle iki arkadaģın konuģurken korudukları mesafedir.bir kokteylde birbirini tanıyanlar bu mesafeyi korurlar. Samimi olmadığımız biriyle aramızdaki bu mesafeyi daraltırsak ne olur? SOSYAL ALAN ĠĢ hayatında sosyal alanın baģ koruyucusu, çalıģma masasıdır.karģılıklı oturan iki kiģi arasına yaklaģık 2 metrelik bir mesafeyi koyar. Partideki davetliler, dairesel bir sosyal alan oluģtururlar.ġnsanlarınarasındaki mesafe, değiģik mesajlar verir. GENEL ALAN 3 metreden daha fazla bir alanı kapsar.ġlgilenmek istemediğimiz yabancılarla aramıza koyduğumuz bir alandır.lobide asansör bekleyenler,duraktaki insanların aralarına koydukları mesafe buna örnektir. EGEMENLĠK ALANININ KONTROLÜ Lidersiz bir grupta kimin içerde kimin dıģarda olacağı, grup üyelerinin duruģ biçimlerince belirlenir. Bir yönetici, masasını kapı duvar arasındaki üçte birlik bölüme yerleģtirerek, ziyaretçilerin alanını daraltarak,baskı uygulayabilir. Mevcut alanın geniģliği toplantının baģarısını da etkiler. Dar yerler dinleyicileri tartıģmacı ve zor kontrol edilir kılar. Eğitim seminerlerinde dar salonların kullanılması bu nedenle sakıncalıdır. Fakat bu ortamlarda toplantı,hareketli ve canlı olur,ayrıca toplantının kısa sürmesini sağlamak için de dar salonlar uygun olur. Toplantıda zıtlıkları en aza indirgemek istiyorsanız, toplantıyı geniģ salonlarda 3
yapınız. KonuĢma esnasında bir insana yaklaģıp uzaklaģarak onu kontrol etme Ģansımız vardır. Sizi kontrol etmek isteyen insanlardan uzak durunuz. Hükmetmek istediğiniz insanlara ise,yakınlaģınız,hatta onlara dokununuz. Egemenlik alanı hem bir gösterge,hem de iyi kullanılırsa etkili bir araçtır. YÜKSEKLĠĞĠN GÜCÜ Yukarısı iyi,aģağısı kötüdür. 1972 de yapılan bir araģtırma; boyları 1,87-1,92 arasında olanların,baģka etkenlere bağlı olmaksızın arkadaģlarından % 12 daha yüksek ücretle iģe girdiklerini göstermiģtir. Toplantıda,kontrolü sağlamak için ayağa kalkarak konuģuruz. Uzaklık, hakimiyet için iyi bir karģı etmendir. Yüksekliğin gücünü azaltmak için kullanılabilir. Saldırgan davranıģ da önerilir. YÜRÜYÜġ BĠÇĠMĠ Yürüyen bir grup içinde merkeze ve öne yakınlık,insanların,mevki ve gücü hakkında fikir verir.önde ve ortadaki kiģi mevki ve gücü en yüksek kiģidir. Hızlı,dinamik adımlarla yürümek olumlu, yavaģ ayaklarını sürüyerek yürümek olumsuz izlenim yaratır. ĠRĠLĠK Ġriyseniz,bunu kullanın. Demir gibi el sıkın, yüksek sesle konuģun. Eğer ufak tefek veya inceyseniz, aksesuarlarınız gösteriģli ve etkileyici olsun. Uyumlu davranmayın, hırslı ve baģarılı olun. Büronuzu fazla aydınlatmayın,parlak ıģıklar ayrıntıları ortaya koyar,içindeki her Ģeyi küçük gösterir. YumuĢak aydınlatma,kötü badana,eski eģya,kısa boyu kolayca gizler. OTURMA DĠNAMĠĞĠ Ġnsanların yanyana oturdukları an,iģbirliğinin en mükemmel olduğu andır. Masanın komģu kenarlarına oturulduğunda, konuģma kolaylaģır. Rakipler,düellocular gibi,karģılıklı otururlar. Bir toplantıda hasımlar, masanın ortasında veya iki ucunda karģılıklı oturmayı yeğlerler. Bu sayede birbirlerini kolayca kollayabilirler. ARKA KORKUSU Ġnsanlar,korunmasız kaldıklarını hissettiklerinden arkalarını güvence altına almaya çalıģırlar. Çünkü tüm iletiģim organları öndedir (göz,kulak,ağız,burun). Lokantalarda önce kenarlardaki masalar dolar. 4
Sırtımız kapıya dönük oturmayı istemeyiz. Toplantı salonlarında konuģmacının konumu kapıyı görecek biçimdedir. DĠKKAT BÖLGELERĠ Toplantılarda oturduğumuz yer,dikkatimizi etkiler. Önde ve ortada olanlar,konuģmacıya en fazla yoğunlaģanlardır. Arka ve kenarlarda dikkat azalır. En kötü dinleme alanı balkondur. Bu nedenle,oturma yerlerini ilk birkaç sıradan sonra enlemesine değil derinlemesine düzenlemek yararlı olur. Bu sayede dikkati yoğunlaģtırma olanağı artar. Bir toplantıya katılacağınız zaman kimlerin orada olacağını önceden öğrenin.mümkünse oturmak isteyeceğiniz yeri seçebilmek için biraz erken gidin (ilk giden siz olmayın). ĠliĢki kurmak istediğiniz ve istemediğiniz insanların muhtemel pozisyonlarını ayarlayın. Kontrolü ele almak istiyorsanız, pozisyonunuzun buna uygun olup olmadığını sorgulayın. BÜRO GÖRGÜSÜ Eviniz Ģatonuzsa,büronuz da kalenizdir. Astlar bunu bilir ve içeri girmeden,kapının önünde bir an duraksar.duraksamadan içeri girenler üstlerdir. Ast içeri girdiğinde ayağa kalkmadan yer gösterilir.üst geldiğinde ise,onu ayakta karģılamak gerekir. Sekreterler,bakım personeli,vb.,büro görgüsünü korkmadan bozabilir. KĠNEZĠK (Vücut Hareketleri) BeĢ önemli inceleme bölgesi vardır; Merkez BaĢ Poz Eller Bacaklar MERKEZ Göğsümüzün odak noktasıdır. Merkez açık, kapalı, saldırgan ve uysal olabilir. Eğer merkezimiz, iletiģimde bulunduğumuz kiģiye doğru dönükse, merkez açıktır. Bu, iletiģim kurma isteği anlamına gelir. Eğer merkezimiz, iletiģimde bulunduğumuz kiģiden ters yöne doğru dönükse, merkez kapalıdır. Bu, iletiģim kurmak istemediğimiz anlamına gelir. Eğer merkezimiz, göğüs dıģarıda, omuzlar geriye çekilmiģ bir vaziyette ise, merkez saldırgandır. 5
Eğer merkezimiz, iletiģimde yere (aģağıya) dönükse, merkez uysaldır. Bu, suçlamaları kabul etme anlamına gelir. BAġ BaĢ duruģ biçimine göre farklı anlamlar taģır. BaĢ yatay eksen ve dikey eksen olmak üzere iki eksen etrafında hareket eder: Benlik ekseni BaĢkaları ekseni BaĢ benlik ekseninden yukarıda ise, Üstünlük kurma, aģağıda ise uysallık anlamı taģır. BaĢ baģkaları ekseninden konuģulan kiģiye doğru dönükse, anlaģma, uzlaģma anlamına gelirken, konuģulan kiģiden ters yöne doğru dönükse, anlaģmazlık anlamına gelir. YÜZ ĠFADELERĠ YaklaĢık,250 bin çeģit yüz ifadesi yapabiliyoruz.(ġlgi,heyecan,korku,eğlence, sürpriz,iğrenme,tiksinme,beğeni,öfke,vb.) Yüz ifadelerinin okunması kolay,fakat kontrol edilmesi genellikle zordur. Yüzde okunması gereken ögeler; alın,kaģlar,göz kapakları, gözler, burun, dudaklar, çene ve tendir. Alın; Fiziksel ve duygusal durumu en iyi gösteren ögelerdendir. Diğer yüz ögeleriyle birlikte ĢaĢkınlık,derin düģünce,gerilim, endiģe,korku veya ilgi belirtir. Terleyen bir alın, çabanın veya sinirliliğin iģareti olabilir. GeniĢ alın, ciddiyet ve olgunluk iģaretiyken,dar alın, daha genç ve teklifsiz bir görüntü verir. Kaşlar; Yüzü yumuģatır veya sertleģtirirler. Ġnce ve kalem gibi kaģlar,kadına olgun ifade verirken,kalın kaģlar daha dramatiktir. Seyrek kaģlar, yüze yumuģak bir ifade verir. KaĢlar arasındaki dikey çizgi, yüze ilgili ve endiģeli bir ifade verir. KaĢların hareketi de değiģik duygusal durumları yansıtır. ġaģkınlık,korku durumlarında yukarı, endiģe,ilgi ve kızgınlıkta aģağı inerler. Göz Kapakları; Daha çok tetikte olmanın ve tabi olmanın iģaretidir. Kalın göz kapaklı insanlar,soğukkanlı, yavaģ hareket eden, kontrollü insanlar olarak bilinir. 6
Göz kapaklarını indirerek bakmak,karģı cinse gönderilen bir istek mesajıdır. Gözler tamamen açık ise,tetikte olma,masumiyet ve merak iģaretidir. Göz kırpma, sıcaklık, samimiyet, bazen söylenen sözün hiciv olduğuna iģaret edebilir. Gözler; Ruhun penceresidir. Gözünü göremediğimiz insanlar bizi rahatsız eder. Çünkü göz temasını keser. Kimlerle ne kadar göz teması kurulacağı, zamanla öğrenilir ve toplumdan topluma değiģiklik gösterebilir. Göz temasını uzatarak,ilgi gösterilebilir veya birine meydan okuyabilirsiniz. Kalabalıkta göz temasının en kötü biçimi, kiģiliğin önemsenmediği bakıģtır. Özel bakıģ süresi,kalabalıktaki bakıģ süresinden farklıdır. KonuĢtuğumuz insanın bize yakınlık derecesine göre bu süre değiģir. Bu süre % 25 ile %100 arasında değiģir.temas süresi,dinlerken artar. KonuĢurken % 40-60 olan temas süresi,dinlerken % 80 e çıkar. Göz temasının zayıf olması,güçsüzlüğü veya amaçsızlığı gösterir. Kısa ve kesik bakıģlar,güven sarsıcıdır. AĢırı göz kırpma ve göz sulanması da olumsuzdur. Göz kırpma bizi sinirli,göz sulanması da aģırı duygusal veya zayıf gösterir. Gözün çok seyrek kırpılması olumsuzdur. Bu gözler katı,gergin,soğuk bir ifade verir Yüzyüze iletiģimde göz teması iletiģimi kolaylaģtırır. Tarafların güven duygusunu arttırır. Göz temasının Ģekline ve süresine özen göstermek önemlidir. Burun; KiĢiliğimizden bağımsız olarak izlenimimize yardımcı olur. Burnundan memnun olmayan insanlar,burunlarını estetik ameliyatla düzeltirler. Burun deliklerinin dıģında burunda okunacak fazla bir Ģey yoktur. Beklerken, sabırsızken burun deliklerimiz titrer. Korktuğumuzda veya kızdığımızda ise açılır. Dudaklar; Yüzün en ilginç kısımlarından birisidir. Dolgun dudaklar,yumuģak,sıcak ve duyarlı bir ifade verir. Ġnce dudaklar,daha az duygusal görünür, güçlü,kararlı ve soğukkanlı bir görüntü çizer. Gülümseme sıklığı öğrenilen kültürel bir özelliktir. Sosyal bir ifadedir. Çene; Genelde kiģisel gücün bir ifadesidir. Kare ve köģeli çeneler,güç ile ilgilidir,yuvarlak çeneler,sıcaklık ve açık kalplilik ifade eder. Çıkıntılı çene,saldırgan ve cüretkar bir görüntü kazandırır. Ġçe çekili çene ise,karakter silikliği ve içe dönüklüğü gösterir. Çeneyi saran deri de önemlidir. Çenenin altındaki ve yanındaki derinin sarkık olması, kiģilik izlenimini zayıflatır, hatta,karakter zayıflığı izlenimi verir. Ten; Kızarır veya pembeleģir. Kontrolü zor olan bu renk değiģikliği bazen bizi sıkıntıya 7
sokar. Yakalandığınız zaman karģı taraf puan kazanır. Zayıflıklarımızı gösterir. Kalınlığı ve gerginliği de anlamlıdır. Ġnce derili insanlar, duyarlı ve naziktir. Onlara duyarlı ve nazik yaklaģınız. Kalın derili insanlar ise,kontrollü,inatçı ve samimidir. Onlara açık ve rahat yaklaģabilirsiniz.çünkü onlar güçlü ve saldırgan insanlardan hoģlanırlar. Saç stilleri ve aksesuarlar; Saç ne kadar kısa ise,görünüm o kadar tutucu veya sıra dıģı olabilir. Kadınların saçı ne kadar uzunsa diģilik o kadar göze çarpar. SarıĢınlar daha diģi,kumrallar daha otoriter kabul edilir. Dazlaklık, erkekleri güçlü ve otoriter gösterir. Gücü yansıtmak için bütünüyle dazlaklık en iyisidir. Kenarda saç öbekleri olduğunda veya kenardaki saçlar dazlak kısma doğru tarandığında bu etki biraz azalır. Peruğun etkisi çeliģkilidir. Bir takıp bir çıkarırsak veya iyi kalite olmayan bir peruk ilginin dağılmasına yol açar. Yüzdeki kıllar da bir erkeğin izlenimini etkiler. Bıyık bir erkeği daha olgun gösterebilir,fakat bunun bir bedeli vardır. Bıyığın yüze verdiği somurtkanlığın giderilmesi zordur. Tebessümü gizler, ayrıca temiz tutulması da bir baģka sorundur Sakalın da iyi bir etkisi yoktur. Çok düzgün ve kısa olması bir derece durumu kurtarır. Gözlük,insanı,ciddi ve çalıģkan gösterir. Yüze otoriter bir ifade verir. Fakat, çerçevenin sade olmasına dikkat edilmelidir. Çok iri camlar,taģlı çerçeveler,burun ucuna yerleģtirilen yarım gözlükler izlenimi zayıflatır. ELLER Dört temel bölgesi vardır; parmak,avuç içi, kenarı ve üstü Avuç içini göstermek,dostça,barıģçıl bir yaklaģımdır. Avuç kenarı,keskin ve seri ifadeler içerir. Reddetme,kabul etmeme durumunda elin yanı kılıç veya karate darbesi gibi kullanılır Elin tersi canlılığı gösterir. Bazen saldırgan ve düģmanca olabilir. BACAKLAR Bacaklar da duruģ biçimlerine göre farklı anlamlar taģıyabilir. Örneğin, otururken ayak bileklerini üst üste koyma, tetikte olma ve hazır oluģun ifadesidir. BEDENSEL TEMAS Farklı bedensel temaslar kurularak, muhataba çeģitli mesajlar verilmeye çalıģılır. Örneğin birisinin elinin öpülüp baģa konması, büyüklük ve/veya üstünlüğün kabul ediliģi anlamına gelir. El sıkıģıldığında, muhatap -en azından bir ölçüde- eģit kabul edilmektedir. Muhatabın dostluğunun önemli olduğu gösterilmek istendiğinde, el avuçların arasına alınarak sıkılır. Bir baģka dostluk göstergesi muhatabın koluna, omzuna dokunmaktır. 8
9