* MM-CBS nin Tarihi Dokümantasyon Çalışmasına Uygulanması Güney C., Özöner B., Duman M., Uylu K., Çelik R. N. Jeodezi Anabilim Dalı, İstanbul Teknik Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü Öğrencisi, İstanbul Teknik Üniversitesi Özet Bu bildiride Kumkale ve Seddülbahir Kalelerinin Dokümantasyonu Projesi kapsamında gerçekleştirilen jeodezik uygulamalar ele alınmaktadır. Kaleler ile ilgili tüm topografik haritalar, mimari planlar ve tarihsel bilgiler bir Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) içersinde birleştirilmektedir. CBS kullanılarak, gerçekleştirilen tarihsel araştırmaların ve analizlerin çok daha doğru, işlevsel ve görsel olacağı açıktır. Bir CBS uygulamasının başarılı olmasını sağlayan en önemli etmen konumsal verinin doğruluğudur. Bu nedenle öncelikle projeye konu olan kalelerin ve yakın çevresinin haritalarının doğru ve eksiksiz olarak üretilmesi zorunludur. Bu bildiri kapsamında, planlanan jeodezik ölçmelerin nasıl gerçekleştirildiği, yoğun veri kümesinin nasıl düzenlendiği ve pilot proje olarak gerçekleştirilen multimedya (MM*) ile zenginleştirilmiş Kumkale Mezarlığı Coğrafi Bilgi Sistemi uygulaması incelenecektir. Abstract This project is a documentation project of the two Ottoman fortresses of Seddülbahir and Kumkale. After producing all topographic maps, architectural plans and historical information regarding the fortresses a base for Geographic Information System (GIS) will be created. Research and comparative analyses can be performed more effectively, accurately and visually with GIS. One of the essential requirements of GIS is accurate spatial data, hence one of the primary goals of the project was to create a complete and accurate set of maps of both fortresses and their environs. This paper demonstrates how geodetic work was conducted, discusses the management strategies that were used in this multidisciplinary project and how the GIS application of Kumkale cemetery is carried on with multimedia (MM*) techniques. * MM, MultiMedia nın kısaltması olarak kullanılmıştır. 1
GİRİŞ Tarihi ve kültürel zenginlikler açısından dünyanın sayılı ülkelerinden birisi olan Türkiye ne yazık ki bu değerli mirasa gereken önemi verememektedir. Ancak son yıllarda araştırmacılar bu konularda gerekli çalışmaları yaparak insanların ilgisini bu yöne çekmeyi başarabilmişlerdir. Gelişen teknolojinin sunduğu olanaklar sayesinde bu yapıların korunması ve restore edilmesi daha kolay bir duruma gelmiştir. Seddülbahir ve Kumkale 17. yüzyılın ortalarında, Çanakkale Boğazı girişinde her iki kıtada karşılıklı olarak Osmanlı Validelerinden, IV. Mehmet in annesi Hatice Turhan Sultan tarafından, artan Venedik saldırılarına karşı öncelikle boğazların, sonrasında İstanbul un güvenliğini sağlamak amacıyla yaptırılmışlardır. Her iki kale Osmanlılardan sonra da boğaz güvenliğinin sağlanması amacıyla Türk Silahlı Kuvvetlerince de kullanılmıştır. Yaklaşık olarak 26 11' Doğu boylamı ve 41 00' Kuzey enleminde konumlanan kaleler geçirdikleri depremler gibi doğal etmenlerin etkilerinin yanı sıra başta Gelibolu Savaşları olmak üzere bölgedeki savaşlar sırasında top atışına maruz kalmışlardır. Bu nedenle söz konusu kaleler çok yıpranmış ve o dönemden beri onarım, restorasyon ya da dokümantasyonlarına yönelik herhangi bir proje uygulamaya konmamıştır. Kalelerin yok olan her parçası tarihimizden bir parçayı da beraberinde götürmektedir. Bu gerçekten hareketle, İstanbul Teknik Üniversitesi Jeodezi Anabilim Dalı ve Koç Üniversitesi Tarih Bölümü arasında yapılan protokol kapsamında kalelerin dokümantasyonu projesi başlatılmıştır. 1997 yılında başlayan ölçme kampanyalarının 2002 yılında son bulması planlanmaktadır. Bu dokümantasyon projesi ileride uygulamaya konacak onarım ya da restorasyon projelerinin altlığını oluşturacaktır. Ölçme kampanyalarında birbirinden farklı disiplinler görev almakta ve disiplinlerarası ortak bir çalışma ortaya çıkmaktadır. Tüm bu çalışmalar bir Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) içerisinde birleştirilmekte ve dokümantasyon projesinin daha hızlı ve etkili bir biçimde yürütülmesi ve yorumlanması sağlanabilmektedir. Geliştirilmekte olan multimedya tabanlı coğrafi bilgi sistemi öncelikle projedeki sanat tarihçileri, tarihçiler, Osmanlı tarihçileri, arkeologlar ve mimarlara yönelik olarak hazırlanmakta, sonraki aşamada ise kaleler ile ilgilenen herkesin internet üzerinden erişebileceği bir coğrafi bilgi sistemi uygulaması haline dönüştürülmesi hedeflenmektedir. Projede Global Konum Belirleme Sistemi (GPS) gibi gelişkin jeodezik ölçme ve konum belirleme sistemleri ile gelişmiş yazılımlar kullanılmakta, yüksek teknoloji ile kültürel miraslarımız incelenmekte ve haritaları üretilmektedir. Bu çalışmada, geliştirilmekte olan sistemin çalışma adımları, karşılaşılan sorunlar ve bu zamana kadar elde edilen sonuçlar, projenin pilot uygulaması olan Kumkale Mezarlığı Coğrafi Bilgi Sistemi üzerinde sunulmaktadır. Çalışma kapsamında jeodezik altyapının gerek tarihi 2
dokümantasyon çalışmaları, gerekse de coğrafi bilgi sistemi için taşıdığı önem üzerinde durulmaktadır. TARİHİ ESERLERİN DOKÜMANTASYONU ÇALIŞMALARINDA JEODEZİNİN YERİ Kalelerin dokümantasyonu çalışmaları için en temel veri gurubu konumsal veridir. Buradan hareketle 1997 yılında başlayan ölçme kampanyaları sürecinde kalelerin ve çevresinin haritalarının oluşturulması ve tarihi yapıların mimari planlarının üretilmesi için çok sayıda ölçme yapılmıştır ve yapılmaktadır. Tarihi objelerin her bir detayına ait jeodezik ölçüler ve konumsal veriler üretilen büyük ölçekli haritalarla (1:500, 1:100) amaca uygun şekilde görselleştirilmektedir. Tarihi mirasımızın mimari ayrıntıları da yapılan jeodezik ve mimari ölümlerle mimari planlar üretilerek en iyi şekilde ortaya çıkarılmaktadır. Bir taraftan kalelerin şimdiki durumlarını gösteren büyük ölçekli haritalar ve mimari planlar üretilirken diğer taraftan da yerli ve yabancı arşivlerde yapılan araştırmalar ile kalelerin yapılışından günümüze kadar olan durumunu ve değişimlerini gösteren haritalar, sözel veriler, fotoğraflar toplandı. Böylece günümüze kadar kalelerde meydana gelen değişiklikler belirlenebilecek, bu değişikliklere neden olan politik, sosyal, kültürel, ekonomik ve doğal etmenlerin neler olduğu ve ne şekilde etkidiği, tarihimizdeki diğer önemli ayrıntılarla birlikte gün ışığına çıkarılabilecektir. 17. yüzyıldan günümüze kaleler özellikle yaşadığı savaşlarla hem mimari hem de sosyal olarak büyük değişikliklere uğramışlardır. Geçen bu zaman diliminde yukarıda belirtilen amaca ve sorulan sorulara en işlevsel, en ekonomik ve de en çabuk cevap verecek sistem bir bilgi sistemidir. Tüm bu bilgiler proje ekibi için konumları ile birlikte önemli olduğundan kaleler için bir Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) kurulmasına, farklı disiplinlerin yürüttüğü çalışmaların bu sistem içersinde entegre edilmesine, gerek tarihçilerin gerek kalelere ilgi duyan herkesin kaleler ile ilgili bilgilere bu yolla kolayca erişebilmeleri olanağının sağlanmasına karar verilmiştir. Zaman kavramı proje için çok önemli olduğundan ve proje kapsamında konumsal veri 3 boyutlu ifade edildiğinden, oluşturulmakta olan, kalelerin coğrafi bilgi sistemi 4 boyutlu bir sistem olmaktadır. Kalelerin haritalarının üretilebilmesi için kalelerin üzerinde bulunduğu yeryüzü parçasının her noktasının 3 boyutlu konumu bir koordinat sisteminde ifade edilebilmelidir. Bunun için ya önceden tanımlanmış ya da bölgesel olarak oluşturulmuş bir koordinat sistemine ihtiyaç vardır. Seddülbahir ve Kumkale nin Çanakkale Boğazı nın her iki tarafında olması ve aynı döneme ait olup aynı kişi tarafından yaptırılmış olmaları dolayısıyla proje ekibi her iki kaleyi birlikte incelemekte ve karşılaştırmalar yapmaktadır. Bunun yapılabilmesi için de kalelerin aynı koordinat sisteminde ölçülüp konumlandırılması ve haritalarının üretilmesi gerekmektedir. 3
Hatice Turhan Sultan Gelibolu daki bu iki kaleye ek olarak İstanbul da iki kalenin daha yapılmasında önemli rol üstlenmiştir. Proje ekibindeki tarihçiler, sanat tarihçileri, Osmanlı tarihçileri ve arkeologlar Hatice Turhan Sultan ın hayatını ve güçlü bir Osmanlı kadını olarak tarihe damgasını vurmasını sağlayan olayları incelediklerinden, İstanbul daki kalelerin de ölçülmesini, haritalarının üretilmesini ve Gelibolu daki iki kaleyle olan ilişkilerini görmek istediklerinden, projede seçilecek jeodezik koordinat sistemi tüm bu kaleleri içine alacak genişlikte yani global bir koordinat sistemi olmalıdır. Böylece bu çalışma bittikten sonra başka ekiplerce bu kaleler ile ya da çevresindekilerle ilgili daha ayrıntılı çalışmalar yapmak istenildiğinde kullanabilecekleri bir koordinat sistemi bulabileceklerdir. Bunun yanında uygulanacak ölçme tekniklerinden biri olarak da uydulara dayalı bir sistem olan Global Konum Belirleme Sistemi (GPS) in en büyük özelliği ölçme anında ya da veri değerlendirme aşamasında tanımlı bir global koordinat sistemini (World Geodetic System 1984, WGS84) temel alıyor olmasıdır. Bu büyük avantaj aynı zamanda proje için düşünülen koordinat sistemlerine bir alternatif oluşturmaktadır. Bununla birlikte ülkemizde tüm jeodezi ve mühendislik uygulamalarına altlık olacak, GPS ölçmelerinin doğrudan kullanılmasına olanak verecek yeni bir jeodezik altyapı yani yeni bir koordinat sistemi oluşturulmaktadır ve Türkiye Ulusal Temel GPS Ağı (TUTGA) olarak isimlendirilmektedir. TUTGA nın datumu ITRF96 (International Terrestrial Reference Frame, Epoch 1996) olup WGS84 datumuna yakın bir datumdur. İki sistem arasındaki fark jeodezik datumlarının kullandığı farklı elipsoitlerden kaynaklanmaktadır. TUTGA nın yanında ülkemizde halen kullanmakta olduğumuz ve yersel ölçmeler kullanılarak oluşturulmuş bir koordinat sistemi daha vardır ve Ülke Sistemi olarak isimlendirilmektedir. Ülke Sisteminin datumu Avrupa Datumu 1950, (ED50, European Datum 1950) dir. Gerek ülkemizdeki yer kabuğu hareketlerinin sürekliliği gerekse de Ülke Sistemi nin uzun yıllardır iyileştirilmesine ve geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılmaması ve bundan kaynaklı olarak 2D+H (X,Y+H) boyutlu ülke sistemi ile 3D+T (X,Y,Z+Time) boyutlu ITRF96 arasındaki dönüşüm parametrelerinin doğru bir şekilde belirlenmesindeki güçlükten dolayı proje kapsamındaki koordinat sisteminin TUTGA nın koordinat sistemi olmasına İTÜ Jeodezi Anabilim Dalı Jeodezik Ölçme Ekibi tarafından karar verildi. Böylece projede kullanılan jeodezik koordinat sistemi, bundan sonra dünyanın herhangi bir yerinde ölçülen başka bir kale ile projeye konu kaleleri karşılaştırma, ilişki kurma şansını verecek (örneğin Akdeniz de aynı döneme ait bir Venedik kalesi ile karşılaştırma), GPS tekniği kullanılarak yapılan ölçmeler hiç bir transformasyona gerek duyulmadan doğrudan kullanılabilecek ve bu koordinat sisteminin datumu zaman parametresini de bir boyut olarak kabul ettiğinden jeodezik ölçmeler 4 boyutlu ölçmeler olacak ve 4 boyutlu tasarladığımız kale coğrafi bilgi sistemimize uygun altlıkları oluşturacaktır. Amacına uygun olmayan ve beklenen doğruluğu taşımayan bir jeodezik referans sistemine sahip bir coğrafi bilgi sistemi, boşa harcanmış zaman, para ve işgücüdür. Dünyada ve ülkemizde bu şekilde oluşturulmuş ve hayal kırıklığı yaratmış bir çok örnek bulunmaktadır. Coğrafi Bilgi Sistemi kapsamında oluşturulacak jeodezik altyapı, sistemin geliştirilmesine ve değişik şekillerde yönlendirilmesine olanak vermelidir. Bu projede tüm bunlar göz önünde bulundurulmuştur yani önce gerekli ve yeterli jeodezik altyapı oluşturulup sonrasında CBS kurulmasına başlanmıştır. 4
Jeodezik Koordinat Sistemi soyut bir kavram olup yeryüzünde görülebilen bir şey değildir. Koordinat Sistemini yeryüzünde somut hale getiren, kurulan jeodezik ağdır. Jeodezik Ağ, tesis edilen nirengi ve poligon noktalarından ve bunlar arasındaki ilişkiyi sağlayan ölçülerden oluşur. 1997 yılında ölçme kampanyalarına başlanmadan önce istikşaf yapılarak kalelerin konumları ve oluşturulacak haritalara çevresinden nelerin dahil edileceği, kalelerin büyüklükleri, kalelerdeki yapı sayısı vb. bilgiler hem krokiler tutularak hem de fotoğraflar ve video kameralar kullanılarak kaydedilmiştir. Proje ekibinin arazi sonrasında toplanan tüm bilgilerin değerlendirildiği toplantıda amaç bir kez daha ortaya konarak, uygulanacak ölçme yöntemleri, kullanılacak ölçme donanımları ve noktaların yerleri ile sıklığı belirlenmiştir. Kullanılan jeodezik ölçme yöntemleri, uydulara dayalı bir ölçme yöntemi olan GPS (Global Positioning System Global Konum Belirleme Sistemi) ve yersel ölçme sistemi olan TPS (Total Positioning System) dir. Kullanılan ölçme donanımları Leica firmasının System 300 GPS alıcıları ile yine aynı firmanın TPS1105A, TCR307, TPS1800 elektronik takeometreleridir. Bu donanımların sunduğu presizyon ve ölçmelerin sağladığı doğruluk amaç için yeterli doğruluğu sağlamaktadır. Kullanılan yazılımlar Leica SKI-Pro V 1.1 GPS veri değerlendirme programı, Leica GSI ve Leica Survey Office veri aktarım programlarıdır. Veriler MS Excel ortamında düzenli halde tutulmakta ve tüm veriler ile yapılan hesaplar bilgisayar ortamında saklanmaktadır. CAD ortamındaki çizimler Land Development Desktop yazılımı kullanılarak üretilmiştir. Nokta tesislerinin tamamlanmasından sonra genelde kulelerin üzerinde yer alan nirengi noktalarında GPS tekniği ve statik ölçme yöntemi kullanılarak yaklaşık ikişer saatlik ölçme süresi, 15 saniye veri toplama aralığı ve 15 uydu yüksekliği ile ölçümler yapılmıştır. Böylece her iki kalenin jeodezik ağının ana noktaları WGS84 datumlu koordinat sisteminde 3D olarak elde edilmiştir. ITRF datumlu koordinat sisteminde nokta koordinat değerlerini elde etmek için Kumkale yakınlarında bulunan bir TUTGA noktası ve her bir kaleden birer nokta alınarak statik GPS ölçmesi yapılmıştır. Ana ağ noktalarının sıklaştırılmasına kalede bulunan yapıların dağılımı ve ne kadar detay yoğunluğu ile ölçülecekleri yön vermiştir. Tesis edilen poligon noktaları yine GPS tekniğiyle bu defa gerçek zamanlı olarak dur ve git (Real-Time Stop and Go) yöntemi ile ölçülmüşlerdir. Bina içlerinde bulunan ya da yüksek surlara çok yakın olan ve uydulardan sinyal alınamadığı durumlarda poligon noktalarının konumları yersel ölçmelerle elektronik takeometre (total station) kullanılarak belirlenmiştir. Yine tarihi yapılar üzerindeki detay noktalarının konumları da reflektörsüz-lazerli elektronik takeometreler kullanılarak belirlenmiştir. Kalelerin bulunduğu topografya ise gerçek zamanlı kinematik (Real-Time Kinematic) GPS ölçme tekniği ile belirlenmiştir. Kaleler için toplanan veriler her akşam arazi dönüşünde tutulan krokiler ve ölçme çizelgeleri kullanılarak kontrol edilip düzeltildikten sonra CAD ortamında bir kez daha kontrol etmek için AutoCAD Land Development Desktop ortamına taşınmıştır. Sonuçta her bir kale için yaklaşık 60 noktalı jeodezik ağ kurulmuş ve bu noktalara dayanarak yaklaşık 8000 yapı detay noktası TPS ile yaklaşık 18000 topografya detay noktası da GPS ile 5
ölçülmüştür ve tüm bu noktaların koordinatları ITRF96 datumunda düzlem koordinatları olarak hesaplanmıştır. Düzlem koordinatlarına geçiş Gauss-Krüger projeksiyonu ile sağlanmış ve dilim orta meridyeni 27 dilim genişliği de 3 alınmıştır. KD1 numaralı iskele üzerindeki noktanın yüksekliği lokal deniz seviyesi alınarak tüm noktaların deniz seviyesindeki yükseklikleri elde edilmiştir. Yapılan jeodezik hesaplamalar sonucunda elde edilen koordinatlar kullanılarak kalenin harita ve planları üretilmiş, yanlış ve eksik olan ölçüler saptanmıştır. Kumkale nin ve yakın çevresinin (1:500, 1:200 ve 1:100) ölçekli harita ve plan, cephe, kesit ve üç boyutlu çizimlerinin hazırlanması için tüm kampanyalarda yüksek teknolojiyi barındıran jeodezik ölçme yöntemleri uygulanmıştır. Amaç olarak aynı, yöntem ve uygulanış olarak birbirinden çok farklı jeodezik ölçme yöntemlerinin birbirleriyle santimetre doğrulukta entegrasyonunun sağlanması ve bunun binlerce nokta için uygulanması bu proje kapsamında gerçekleştirilmiştir. Tüm kampanyalarda elde edilen verilerin entegrasyonu aynı koordinat sisteminde çalışıldığından kolayca gerçekleştirilmiş, plan ve haritaları üretilmiştir. Gerek haritaların üretilmesi gerekse kale coğrafi bilgi sistemi kurulması çalışmalarına İstanbul Teknik Üniversitesi Jeodezi Anabilim Dalı IGS-ISTA Uydu Gözlem ve Veri Değerlendirme Laboratuvarında devam edilmektedir. Global Konum Belirleme Sistemi ABD Savunma Bakanlığı tarafından geliştirilen uydulara dayalı bir radyo navigasyon sistemi olan "Global Konum Belirleme Sistemi" ile uygun donanıma sahip kullanıcılar, 3 boyutlu presizyonlu konum, navigasyon ve zaman bilgisine, dünyanın her yerinde, günün her saatinde, meteorolojik koşullardan etkilenmeksizin ulaşabilirler. Bu teknikte temel ölçü, sinyalin uydu ve alıcı saatleri arasında yol alma süresidir. Sistem her biri yeryuvarından yaklaşık 20200 km yükseklikte yörüngeye yerleştirilmiş 24 uydudan oluşur. Genel bir koordinat sistemi olan Dünya Jeodezik Sistemi'nde (WGS84) 3 boyutlu konum bilgisi dünyanın her yerinde gün boyu (24 saat) elde edilebilir. Gece ve gündüz ölçme yapılabilen ve ölçülen noktalar arasında görüş aranmayan bu teknik de tek gerek ve yeter şart en az 4 GPS uydusunun aynı anda GPS alıcısının görüş alanına girmesidir. Bu da günümüzde yeryuvarı üzerindeki her noktada, oluşturulmuş olan yörünge sistemi ile sağlanmaktadır. Yersel Ölçümler GPS yöntemi çok hızlı ve kullanışlı bir yöntem olmasına karşın hala kısıtlı olduğu alanlar bulunmakta ve bu durumlarda yersel ölçümler kullanılmaktadır. Özellikle cephelerin ölçülmesinde ve kalenin iç kısımlarında yapılan ölçümlerde elektronik takeometre kullanılmıştır. Elektronik takeometre kullanılarak yapılan ölçmelerle aletten çıkan elektromanyetik dalganın bir reflektörden (yansıtıcıdan) yansıyıp alete geri gelmesi sürecindeki geçen zaman belirlenir. Geçen zamanın yarısı ışık hızı ile çarpıldığında yansıtıcının bulunduğu nokta ile alet arasındaki uzaklık, sonrasında da yansıtıcının bulunduğu noktanın koordinatları hesaplanabilmektedir. 6
Projede yersel ölçümlerde kullanılan elektronik takeometrelerin en önemli özelliği reflektörsüz kullanılabilmeleridir. Reflektörsüz modda gönderilen elektromagnetik dalga kızıl ötesi ışın yerine lazerdir. Özellikle kale gibi yüksek duvarları ve yüksek tavanları olan tarihi yapılarda ölçmek istenen her noktaya reflektör konulamamakta bu durumlarda reflektörsüz ölçüm modu uygulanmaktadır. Ayrıca elektronik aletin bu özelliği sayesinde reflektörlü moda göre çok daha fazla nokta ölçülebilmektedir. Bu aletlerin diğer kullanılışlı ve önemli özellikleri arasında lazer çekülü, elektronik düzeç ve lazer işaretleyici (laser pointer) donanıma sahip olmaları da vardır. GPS Ölçme Yöntemleri GPS alıcısı ölçme yapılırken hareket halinde olması ve hareket edilen yolun konumunun (koordinatlarını) belirlenmesi kinematik ölçme modunda, bir istasyonda konum değiştirmeden ölçme yapılması statik ölçme modunda gerçekleştirilir. Bu iki ölçme yöntemine benzer olarak her iki yöntemi de içeren bir ölçme yöntemi uygulanıyorsa, yani alıcı bir noktadan diğer noktaya taşınması sırasında ölçme yapmaya devam edilip, hareket yoluna ait koordinatları belirlenmiyor ise bu ölçme yöntemine yarı kinematik (stop and go) ölçme metodu denir. Statik ve kinematik ölçme yöntemleri arasında dikkat edilmesi gereken önemli bir diğer farklılık ise yöntemlerin sağladığı konum doğruluklarıdır. Statik yöntemlerin sağladığı konum doğrulukları kinematik yöntemlerle karşılaştırıldığında daha yüksektir. Diğer taraftan da kinematik ölçme yöntemlerinin statik yöntemlere göre çok daha kısa süreli ölçüler ile duyarlı sonuçlar elde edilmesini sağlaması ekonomik bakımdan büyük önem taşımaktadır. Projenin Pilot Uygulaması: Kumkale Mezarlığı Coğrafi Bilgi Sistemi Kalelerdeki ölçmeler tamamlanması sonrasında Kumkale yakınlarındaki Osmanlı mezarlığının ölçümüne geçilmiştir. Kumkale mezarlığı, Kumkale ye yaklaşık 750 m uzaklıkta olup, 276 mezar taşını kapsamaktadır. Kumkale deki nirengi noktalarından K102 referans alınarak mezar taşları, münferit ağaçlar, dere kenarı ve arazinin karakteristik noktalarının konumları gerçek zamanlı olarak ve dur ve git yöntemi kullanılarak GPS tekniği ile belirlenmiştir. Kumkale mezarlığının topografyası 574 noktanın gerçek zamanlı ve kinematik GPS tekniği kullanılarak ölçülmesi ile belirlenmiştir. Mezarlığın sınırının belirlenmesi ve topografyanın oluşturulabilmesi için yapılan GPS ölçmelerinde 5 metrede bir ölçme yapılmıştır. Bütün mezar taşlarının, sınır noktalarının ve topografik detayların konumları Transverse Merkator projeksiyonunda 27 dilim orta meridyeni ve 3 dilim genişliği alınarak düzlem koordinatları olarak elde edilmiştir. Yapılan ölçmeler kontrol edilip gerekli düzeltmeler uygulandıktan sonra önce eş yükselti eğrili haritalar, sonrasında ise CAD ortamında 3D arazi modeli oluşturulmuş ve gerek arazideki doğal objeler (ağaç, çalılık vb.) gerekse de her bir mezar taşı arazi modeli üzerine 3D olarak yerleştirilmiştir. 3D mezar taşları, ağaçlar gibi doğal objeler Studio Max 4.0 da üretilmiştir. Jeodezi ekibi bir taraftan ölçmeleri yaparken tarih ekibi de her bir mezar taşının fotoğrafını çekip mezar taşları üzerindeki Osmanlıca yazıları Türkçeye çevirip kaydetmiştir. Tüm bu bilgiler AutoCAD Map ortamında toplanmış ve sözel veri ile grafik 7
veri ilişkisi mezar taşı numarası kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Sözel veriler içinde mezar taşının yatık ya da ayakta olduğu, merhumun erkek ya da bayan ya da çocuk olduğu, hangi tarihde öldüğü ve mesleği gibi bir çok bilgi sınıflandırılmıştır. Tüm bu bilgiler veri tabanı olarak kullanılan MS Access ortamında düzenlenmiştir. Farklı kaynaklardan elde edilen bilgiler AutoCAD Land Development Desktop yazılımının farklı katmanlarına yerleştirilip ihtiyaca göre kullanılmıştır. TIN (Triangulated Irregular Network) yöntemiyle oluşturulan arazi modelinde noktalarda yapılan düzenleme sonucu 574 noktadan 30 tanesi TIN modeli dışında bırakılmıştır. Atılan noktalar sadece yüksekliklerinde sorun olan noktalar olmayıp, eğrileri girintili çıkıntılı yapan yeterinden fazla noktalar olabileceği gibi TIN enterpolasyon modelinin verimli kullanamadığı noktalardır. AutoCAD Land Development Desktop da yaklaşık 550 noktaya dayalı mezarlığın 3D TIN simülasyonu gerçekleştirilerek, oluşturulan model yine AutoCAD Land Development Desktop da kaplanmıştır. Her bir mezar taşının resmi, mezar taşına tıklandığında ekrana getirilebilmektedir. CBS kullanıcısı arazi modeli içinde gezebilmekte ve istediği bilgileri toplayabilmektedir. Yapılan pilot uygulamada multimedya özelliklerinin sisteme entegresi üzerine çalışılmaktadır. Mezarlar ve kaleler hakkında yapılan sözlü tarih çalışması bu konuda önemli bir katkı sağlamaktadır. Kaleler ya da mezarlıkta yatan kişiler hakkında köy halkının, beldenin ileri gelenleri ile yaşlılarının sahip olduğu bilgiler röportaj olarak kaydedilmiştir ve sisteme entegrasyonu üzerinde çalışılmaktadır. Bunun yanında çekilen fotoğraflar ve kaydedilen video görüntüleri de kullanılmaktadır. Ayrıca Studio Max de hazırlanan küçük animasyonlar da eklenecektir. Sorulabilecek sorular proje ekibi tarafından eldeki veriler göz önüne alınarak oluşturulmuştur. Eldeki sözel verilerin sınıflandırılması da çok önemli konulardan biridir. Mezarlık bilgi sisteminin geliştirilmesi kale bilgi sistemleri için pilot uygulama özelliğini taşımaktadır. Şu açıktır ki kaleler için yapılacak çalışmanın mezarlıktan çok daha kapsamlı olacağı ve daha çok zamana gereksinim duyulacağı kaçınılmazdır. Bununla birlikte mezarlık bilgi sisteminde karşılaşılan sorunların çözümü yolundaki çalışmalar kale bilgi sisteminin kurulması için önemli bir deneyim kazanılmasını sağlamıştır. Kale ve mezarlık içinde farklı kaynaklardan farklı doğruluklarda gelen verilerin geniş konumsal bir veri tabanında birleştirilmesi ve işlevsel olarak kullanılması ve sunulması üzerinde de çalışmalar sürdürülmektedir. Çalışmanın bu evresinden sonraki aşamasında kurulan bilgi sisteminin internet üzerinden erişilebilirliği sağlanacaktır. Multimedia özellikleri ile zenginleştirilmiş coğrafi bilgi sistemi sayesinde istenen bilgilere, kalelere gitmeksizin bilgisayar başında, kolay ve etkili bir şekilde konuyla ilgili herkes tarafından ulaşılabilecektir. 8
SONUÇ Jeodezik ölçmelerde toplanan yaklaşık 30000 noktanın organizasyonu böyle bir CBS projesi öncesinde önemli bir yere sahiptir. Akademisyenler ve öğrenciler için böyle büyük bir veri grubu ile çalışma iyi bir deneyim olmuştur. Şu an 30000 noktanın 3D koordinatları ITRF datumunda ve Gauss-Krüger projeksiyonunda Sağa ve Yukarı değerler olarak elimizde mevcut olup kullanılmaktadır. Farklı disiplinlerin bir arada çalıştığı bu ve benzeri CBS projeleri artık kaçınılmazdır. Globalleşen dünyada tek bir disiplinin diğer disiplinlerle ortak çalışma yürütmeksizin yapabileceği bir çalışma yok gibidir. Disiplinler birlikte çalışarak insanlık yararına nasıl bir üretim yapılacağı üzerinde tartışmakta ve bunun yolunun coğrafi bilgi sisteminden geçtiği sonucuna ulaşmaktadırlar. Bu da konumsal veri, harita ve veri idaresi kavramlarını vitrine çıkarmıştır. Bu projede de tarih, sanat tarihi, Osmanlı tarihi, arkeoloji, mimarlık, ve jeodezi disiplinleri birlikte çalışmış ve çalışmakta, her geçen gün daha da yıpranan tarihi yapıları koruma ve kurtarma yolunda sorumluluklarını yerine getirmektedirler. Disiplinlerarası çalışma her disiplinden çalışan kişiler için kazanç sağlamış, özellikle ekipteki öğrenciler için iyi bir staj olanağı olmuştur. Başlangıçta dokümantasyon projesi olarak başlayan proje bugün CBS uygulaması sayesinde bir çok kullanıma altlık olabilecek duruma gelmektedir. Dokümantasyonun en modern yolla yapıldığı bu CBS uygulaması bir çok bilgiyi bakımsız tarihi yapılardan, tozlanmış raflardan alarak herhangi bir kimsenin bilgisayar başından istediği zaman ulaşabileceği birer kaynağa dönüştürmektedir. TEŞEKKÜR Bu derece kapsamlı bir projenin başarı ile gerçekleştirilmesi yeterli bir bütçeye sahip olunması ile mümkün olacaktır. Çalışmanın bu aşamaya gelmesinde bize yardımlarını esirgemeyen National Endowment for the Humanities, the Max van Berchem Foundation, The American Research Institute in Turkey, The Vehbi Koç Foundation kuruluşlarına, ölçme donanımlarını bize sağlayan Leica-Sistem ve Teknik Hiz. San. AŞ ne ve projede emeği geçen herkese teşekkürlerimizi sunarız. KAYNAKLAR Çelik, R., N., Güney, C., Precise Geodetic Measurements of Historical Sites in Canakkale, Fourth Turkish-German Joint Geodetic Days, TU, Berlin, Germany, April, 2001 Özöner, B., Anıtların Dokumentasyonu Ölçmelerinde, GPS ve Elektronik Takeometrenin Entegrayonu, Diploma Project, Division of Geodesy, ITU, June, 1998 "If These Walls Could Talk " Different Voices: The Fortress of Seddulbahir, Işıl Cerem Cenker, Lucienne Thys-Şenocak, Conference Proceedings of the IX International Oral History Conference, Istanbul June 2000. 9
High Technology saves history, An example: Seddülbahir Fortress, B. Özöner, R. N. Çelik, ITU Civil Engineering Faculty, Department of Geodesy L. Thys-Senocak, Bir Valide Sultan ın Himayesinde Seddulbahir ve Kumkale, Osmanlı Mimarlının 7 Yuzyili Uluslarustu Bır Mıras, Mımarlar Odası/Yapı Kredi 2000:112-117; published in English as Seddulbahir and Kumkale: The Architectural Patronage of A Valide Sultan 2000: 117-122 in English volume, 2000 L. Thys-Senocak, The Architectural Survey of the Ottoman Fortress of Seddulbahir, 17 Araştırma Sonuçları Toplantısı 1. Cilt T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara 2000: 155-162 L. Thys-Şenocak, The Ottoman Fortresses of Seddülbahir and Kumkale in Essays in Honor of Aptullah Kuran,eds. C. Kafescioğlu and L. Thys-Senocak, Yapı Kredi Publications, 1999 Araş. Gör. Caner Guney İstanbul Teknik Üniversitesi Jeodezi Anabilim Dalı E-posta: guneycan@itu.edu.tr 10
Şekil 1: 118 nolu mezar taşı Figure 1: The grave stone no:118 11
Şekil 2: Mezar Taşının studio max da yapılmış hali Figure 2: Grave stone in the studio max and gis 12
Şekil 3: Mezarlık topografyasının eş yükseltili eğrileri ile sunumu ve topografik detay noktaları 13
Figure 3: The contour map of the cemetery and the distribution of topographic points Şekil 4: Mezarlığın 3D TIN modeli Figure 4: 3D model of the cemetery 14