Komisyon ANAYASA HUKUKU ISBN 978-605-64-21-0 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 1. Baskı Dizgi-Grafik Tasarım: A. Resul Kaymakçı Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara-012-94 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 1987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 012 40 67 50-40 67 51 Yayınevi Belgeç: 012 45 44 60 Dağıtım: 012 44 54 24-44 54 08 Dağıtım Belgeç: 012 41 7 8 Hazırlık Kursları: 012 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
SUNU Bu kitap, KPSS başta olmak üzere, ÖSYM tarafından hazırlanan diğer iş sınavları ve ayrıca kurumların kendi açtıkları sınavlarda siz değerli arkadaşlarımıza anlaşılabilir ve sade bir kaynak oluşturmak amacı ile hazırlanmıştır. Kitapta konular detayları ile ele alınmış, teorik çerçeve net bir şekilde çizilmiş ve pratiğe ilişkin çok sayıda örnek verilmiştir. Anlatılan konuların zihinde somutlaşması için günlük olaylara değinilmiş ve her bölümün içinde başta kpss olmak üzere adli - idari yargı hakimlik sınavı ve kurum sınavlarında çıkmış sorular ve cevaplı testler konularak konuların pekiştirilmesi amaçlanmıştır. Her ne kadar son yıllarda hukuk dersleri ile ilgili olarak sınav sisteminde her hangi bir değişiklik yapılmamış olsa dahi, özellikle mevzuatın değişmesiyle ve 2010 anayasa değişiklikleri ile birlikte hukuk alanında bir çok yenilik yapılmış ve bu yeniliklere de kitap içerisinde olabildiğince yer verilmeye çalışılmıştır. Kitap içerisinde derslerde öğrencilerde gördüğümüz temel yanlışlar özellikle vurgulanarak sorular üzerinde bu yanlışlara düşmemeleri ve bu ayrıntılara geldiklerinde zihinlerinin açık kalmasını sağlamak için özgün bir takım uyarılar ve hoca notlarına da yer verilmiştir. Kitabın ümit edilen amacına ulaşması ve öğrenci arkadaşlarımıza fayda sağlanması amacı ile yapacağınız öneri, eleştiri ya da takdirinizi pegem@pegem.net aracılığıyla bizimle paylaşmanız bize ışık tutacaktır. Elinizde bulunan bu kitabın ortaya çıkmasında en büyük paya sahip olan Suat DÜZ başta olmak üzere tüm Pegem ailesine, dizgi aşamasında vaktini ve emeğini esirgemeyen değerli dizgi ekibimiz ve dizgicimiz Ahmet Resul KAYMAKÇI ya, teşekkürlerimizi sunarız.
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Anayasa Hukukuna Giriş I. Anayasa Hukuku...1 II. Anayasa Kavramı...1 III. Anayasanın Üstünlüğü İlkesi Ve Normlar Hiyerarşisi... IV. Anayasa Türleri...4 V. Anayasa ve İktidar Tipleri...7 VI. Devlet Kavramı...8 VII. Devlet Şekilleri...9 A) Yapısı Bakımından Devlet Şekilleri...9 B) Egemenliğin Kaynağına Göre Devlet Şekilleri...12 VIII. Demokrasi...1 IX. Siyasi Partiler...15 X. Hükümet Sistemleri...20 A. Kuvvetler Birliği Sistemleri:...20 B. Kuvvetler Ayrılığı Sistemleri...21 Çözümlü Test...26 Cevaplı Test...1 2. BÖLÜM Türkiye de Anayasacılık Hareketleri I. Türk Anayasaları...6 2 Aralık 1876 Kanun-u Esasi...6 1921 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu...9 1924 Anayasası...40 1961 Anayasası...4 1982 Anayasası...46 Çözümlü Test...51 Cevaplı Test...56
PEGEM AKADEMİ vi. BÖLÜM 1982 Anayasası Genel Hükümler Türkiye Cumhuriyetinin Temel Nitelikleri...60 Cumhuriyetçilik İlkesi...60 Demokratik Devlet İlkesi...6 Laiklik İlkesi...65 Sosyal Devlet İlkesi...67 Hukuk Devleti...69 Başlangıçta Belirtilen Temel İlkeler...7 Üniter Devlet İlkesi...74 Eşitlik İlkesi...75 Temel Hak ve Hürriyetler...75 Çözümlü Test...9 Cevaplı Test...102 4. BÖLÜM 1980 Anayasası Yasama Yasama Yetkisinin Tanımı ve Kapsamı...107 Yasama Yetkisinin Özellikleri...108 TBMM nin Kuruluşu ve Seçimler... 118 TBMM nin İç Yapısı ve Çalışma Düzeni...14 A) TBMM Başkanlık Divanı...14 B) Siyasi Parti Grupları...17 C) Komisyonlar...18 D) Danışma Kurulu...19 TBMM nin Çalışma Düzeni...19 TBMM nin Görev ve Yetkileri...147 Milletlerarası Andlaşmalar...148 Bütçe ve Kesin Hesap Tasarılarını Görüşmek ve Kabul Etmek...150 Bakanlar Kurulu ve Bakanları Denetlemek...151 Çözümlü Test...155 Cevaplı Test...166 5. BÖLÜM 1982 Anayasası Yürütme Yürütme Yetkisinin Tanımı ve Kapsamı...171 Yürütme Organları...179 A. Cumhurbaşkanı...179 B. Bakanlar Kurulu...187 Olağanüstü Yönetim Usulleri...190 Anayasada İdareye İlişkin Hükümler...19 Çözümlü Test...196 Cevaplı Test...205
vii PEGEM AKADEMİ 6. BÖLÜM 1982 Anayasası Yargı Yargı Yetkisinin Tanımı Ve Kapsamı...211 Anayasa Yargısı...220 A) Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu...220 B) Anayasa Mahkemesinin Denetimine Tabi Olmayan Normlar ve İşlemler...222 C) Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsamı...222 D) Anayasaya Uygunluk Denetimi Şekilleri (Denetim yolları)...224 Sayıştay...20 Anayasanın Değiştirilmesi...22 Çözümlü Test...25 Cevaplı Test...24 Ek 1...247 Ek 2...281 Deneme Sınavları Deneme Sınavı 1...29 Deneme Sınavı 2...297 Deneme Sınavı...02 Deneme Sınavı 4...07 Deneme Sınavı 5...12
ANAYASA HUKUKU ANAYASA HUKUKUNA GİRİŞ TÜRKİYE DE ANAYASACILIK HAREKETLERİ 1982 ANAYASASI GENEL HÜKÜMLER 1982 YASAMA, YÜRÜTME, YARGI DENEME SINAVLARI 2006 2007 2008 2005 2009 2010 2004 2011 200 2 Çıkmış Soru Ağacı 2012 Geciken adalet adalet değildir. W. S. LANDOR
1. BÖLÜM ANAYASA HUKUKUNA GİRİŞ I. ANAYASA HUKUKU Anayasa hukuku; bireylerin temel hak ve hürriyetlerini, yasama, yürütme ve yargı gibi devletin temel organlarının kuruluşunu, işleyişini ve bu organlar arasındaki ilişkileri düzenleyen hukuk dalıdır. Anayasa hukuku, bir kamu hukuku dalıdır. Anayasacılık düşüncesi temel olarak, devlet iktidarının sınırlandırılması ve bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin devlet karşısında güvence altına alınmasını içerir. Anayasalar, devletin birey karşısındaki konumunu; bireylerin ise bu iktidara karşı hangi haklara sahip olduğunu saptayan belgelerdir. Anayasanın amacı, yönetilenlerin haklarını güvence altına almak ve hukuktan bağımsız bir yönetim anlayışını engellemektedir. Bu düzenlemeyle siyasi iktidar sınırlandırılmış ve bireylerin hakları korunmuş olur. 1 II. ANAYASA KAVRAMI Anayasa, esas olarak bir devletin kuruluşunu, temel yapısını, iktidarın devrini ve iktidar karşısında bireylerin konumunu düzenleyen bir belgedir. Anayasa kavramı maddî ve şeklî olmak üzere başlıca iki değişik anlamda tanımlanmaktadır. 2 Maddi anlamda anayasa; belli bir devletin siyasi yapısını, iktidarın kullanılışı ve yetkileri ile ilgili kuralların bütününü ifade eder. Bu anlamda bir 1 Sühyel Batum, 99 Soruda Çağdaş Bir Anayasa, On İki Levha Yayınları, 2010, ss. 1-. 2 Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, Ekin Yayınevi, 2010, s. 20.
PEGEM AKADEMİ 2 kuralın anayasa kuralı olup olmadığına o kuralın içeriğine, neyi düzenlediğine bakılarak karar verilir. Bir kural, içerik itibarıyla devletin temel organlarının kuruluşuyla veya işleyişiyle ilgili ise, o kural anayasal niteliktedir. Şekli anlamda anayasa ise normlar hiyerarşisinde en üst sırayı işgal eden, başkaca hukuki işlemlerden, örneğin kanunlardan, farklı ve daha zor bir usûlle konulup değiştirilebilen hukuk kurallarının bütünü olarak tanımlanmaktadır. Bu anlamda bir kuralın anayasa kuralı olup olmadığına, onun içeriğine bakılmaksızın, o kuralın bulunduğu yere ve yapılış veya değiştiriliş şekline bakılarak karar verilir. Eğer bu kural normlar hiyerarşisinde en üst basamakta yer alıyorsa ve kanunlardan daha zor bir usûlle değiştirilebiliyorsa o kural, içerik olarak neye ilişkin olursa olsun bir anayasa kuralıdır. Tarihsel Süreç: Anayasalar, özgürlük, eşitlik ve adalet uğruna verilen uzun mücadelelerle kazanılmış hakların, temel değerlerin ve ortak ideallerin somutlaştığı belgelerdir. İlk Anayasa 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasası, ikincisi ise 1791 Fransız Anayasası dır. Fransızlar, önceleri anayasa kavramını Kralın iktidarını sınırlayan bir belge, daha sonraları ise siyasi özgürlük anlamında kullanmışlardır. 1920 lerden sonra tüm dünyada yayılmaya başlayan anayasa kavramı, devlet iktidarını sınırlayan, kişisel özgürlükleri güvence altına alan hukuki bir çerçevenin yanı sıra devletin örgüt yapısını da gösteren bir belge olarak anlaşılmaya başlanmıştır. 19. yüzyılla birlikte Avrupa da anayasacılık hareketleri hızlanmış, Fransız devriminden etkilenen Hollanda da 1799 yılında kabul edilen Anayasayı, 1812 İspanyol Anayasası, 1815 ve 1848 İsviçre Anayasaları, 180 Belçika Anayasası, 1849 Danimarka Anayasası, 1850 Prusya Anayasası, 1867 Kuzey Almanya Birliği Anayasası izlemiştir. Amerika kıtasında ise, Meksika Anayasası 1857 de, Arjantin Anayasası 1860 da, Brezilya Anayasası 1891 de kabul edilmiştir. Osmanlı Devletinde 19. yüzyıl ortalarında başlayan anayasacılık hareketleri 1876 yılında yürürlüğe giren Kanun-u Esasi ile sonuçlanmıştır. Anayasa, hem siyasal; hem de hukuksal bir belgedir. Siyasal bir belgedir. Çünkü anayasa, devleti kuran ve vatandaşların temel hak ve özgürlüklerini koruyan başlıca belgedir. Ayrıca, siyasal sistemi doğrudan etkileyen, başta seçimler ve siyasal partiler olmak üzere birçok siyasal kurum ve kural, doğrudan Anayasayla düzenlenmiştir. Hukuksal bir belgedir. Çünkü anayasa, en üst hukuk normudur. Başta kanunlar olmak üzere bütün hukuk kaynaklar anayasaya uygun olmak zorundadır.
III. ANAYASANIN ÜSTÜNLÜĞÜ İLKESİ VE NORMLAR HİYERARŞİSİ Normlar hiyerarşisi, hukuk normlarının derece ve kuvvetini belirlemekte ve bir hukuk düzeninde var olan normların genellik ve soyutluk sıralamasını ortaya koymaktadır. Hukuk düzeni bir piramide benzetilecek olursa bu piramit Anayasa, Kanun, Tüzük, Yönetmelik ve Adsız Düzenleyici İşlemlerden oluşan birden çok normun varlığını ifade etmektedir. Bu normlar farklı kademelerde yer almakta, normlar arasında astlık ve üstlük ilişkisi söz konusu olmakta ve her norm geçerliliğini bir üst hukuk normundan almaktadır. Aşağıda şematik olarak verilen bu teori, Avusturyalı Kamu Hukukçusu Hans Kelsen tarafından ortaya konulmuştur. 4 PEGEM AKADEMİ PİRAMİT Anayasa Yazılı Kaynaklar Kanunlar ve Kanuna Eşit Metinler (Uluslararası Anlaşmalar, Anayasa Mahkemesi Kararları, Kanun Hükmünde Karamameler, İçtihadı Birleştirme Kararları) Tüzükler Yönetmelikler Yazılı Olmayan Kaynaklar Yönetmelik Benzeri Metinler (İdari Diğer Düzenleyici İsimleri) (Kararname, Genelge, Yönerge, Temin, Sirküler, Genel Emir, Tebliğ, İlke Kararları v.b. Örf ve Adet Hukuku Hakimin Yarattığı Hukuk Normlar Hiyerarşisi Piramidi Hukuk sistemimizde normlar hiyerarşisi kavramı hukuki metinlerde açıkça ifade edilmemekle birlikte, 1982 Anayasasında ortaya konulan anlayışın kavramsallaştırılması olarak karşımıza çıkmaktadır. Anayasa nın muhtelif maddelerinde ifade edildiği üzere, temel metin olan Anayasa dan başlamak suretiyle bir normlar hiyerarşisi belirmektedir. Anayasa nın 11 inci maddesinde yer alan Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır. Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz. şeklindeki düzenlemeyle Anayasa nın bağlayıcılığı ve üstünlüğü açıkça vurgulanmış ve hukuk hiyerarşisi adına temel bir kural ortaya konulmuştur. 5 Sühyel Batum, 99 Soruda Çağdaş Bir Anayasa, s. 1. 4 İbrahim Kaboğlu, Anayasa Hukuku Dersleri, Legal Yayıncılık, 2010, s. 95. 5 Bülent Tanör ve Necmi Yüzbaşıoğlu, Türk Anayasa Hukuku, Beta Yayıncılık,
PEGEM AKADEMİ 4 Anayasanın üstünlüğünü sağlamak iki yöntemle gerçekleştirilmektedir: Siyasal denetim ve yargısal denetim. Siyasal denetim yasaların anayasaya uygunluğunun siyasi bir organ tarafından denetlenmesidir. 1924 Anayasası döneminde Anayasaya uygunluk denetimi yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi ne aitti. Siyasal denetimin, parlamento çoğunluğunun etkisinde kalması sakıncası yüzünden, yasaların anayasayauygunluğunun denetimi bağımsız yargı organlarına bırakılmıştır. Bu sisteme yargısal denetim denilir. Türkiye de 1961 Anayasası ile yargısal denetim sistemine geçilmiştir. Anayasa Mahkemesi, kanunların ve kanun hükmünde kararnamelerin Anayasa ya uygunluğunu denetlemekle yetkili kılınmıştır. 1982 Anayasası da yargısal denetimi öngörmektedir. Anayasalar modern devletin kuruluş sürecinde ortaya çıkan temel hukuk metinleri olup bir devletin egemenliğinin kanıtı olarak oluşturduğu hukuk düzeninin esaslı unsurlarını belirler. Bu bağlamda hukuk düzenin iki temel dayanağı olan insana ve devlete ilişkin hükümler içerir. Ayrıca devletin genel esaslarının belirlendiği genel esaslar kısmı ve anayasanın hukuk düzeninin temel belgesi olma sıfatını açıklığa kavuşturan son hükümler bölümleri de yer alır. Bunların dışında Sosyal ve Ekonomik Hükümler veya Başlangıç Kısımları anayasaların organik yapısında yer alması mutlak gerekli olan bölümler değildir. Türk Anayasalarında başlangıç kısmı ilk kez 1961 Anayasasında yer almış ve 1982 Anayasasında da bu usul korunmuştur. IV. ANAYASA TÜRLERİ Anayasalar, değiştirilme usuleri itibariyle yumuşak ve sert anayasa, içerikleri ve düzenledikleri hükümler itibariyle de çerçeve ve kazuistik anayasa, hukuk dünyasında temsil edildikleri irade şekline göre yazılı ve yazısız (teamüli) anayasa, olmak üzere çeşitli sınıflara ayrılırlar. 6 Yazılı Anayasa: Anayasa içinde olması düşünülebilecek kuralların yetkili bir organ tarafından belirli bir belge içine toplanmasıdır. Yönetenlerin yetkilerini açık kurallarla bağlayarak sınırlamaları ve temel hak ve özgürlüklerin somut kurallarla güvence altına alınması ihtiyacına cevap verir. Türkiye, Fransa ve ABD deki sistem yazılı anayasaya örnek olarak gösterilebilir. Yazısız (Teamüli) Anayasa: Toplumda uzun bir süredir ve kesintisiz olarak tekrarlanan uygulamaların zaman içerisinde bağlayıcılık kazanmasıyla oluşan anayasadır. Teamüli anayasa toplumda yazılı bir anayasa belgesi yokken o siyasal toplumun belli kuralları anayasa kuralı şeklinde kabul ederek devamlı ona uymasından doğar. Tek bir belge çatısı altında toplanmış olmamalarına rağmen bu kurallara çok eski zamanlardan beri uyulmaktadır. Teamüli anayasanın en önemli örneği İngiliz Anayasasıdır. 2011, s. 69. 6 Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, s. 52.