1. KAYAÇ TÜRLERİ VE TEMEL ÖZELLİKLERİ Resim 1. Tabakalanmış tortul kayaçlar, Erzurum-Tortum Gölü: (). 1.2. TORTUL (SEDİMENTAL) KAYAÇLAR Tortul kayaçlar, 1. derste kayaçların oluşumu anlatırken bahsettiğimiz dış güçlerin etkisiyle parçalanan kayaçlardan kopan farklı boyutlardaki parçaların su, dalga, buzul ve rüzgarların etkisi ile deniz, göl, akarsular, kanal ve yeryüzünün çevresine göre daha çukur olan bölümlerine taşınarak burada birikmesi ile oluşur. Söz konusu materyallerin bu şekilde toplanarak birikmesi olayına tortullaşma diğer adı ile sedimentasyon denir. Tortulların üst üste birikmesi olayına ise tabakalaşma ya da stratifikasyon adı verilir. Tortullaşma yerküreye paralel tabakalar oluşturacak biçimde gerçekleşir. Ancak zaman içerisinde litosferde meydana gelen tektonik hareketler sonucunda birikim yatakları deformasyona uğrar ve tabakaların yatay pozisyonları bozulur. Sonuçta başlangıçta yatay konumda olan bir tabaka, dikey, eğimli ya da kıvrımlı bir yüzey haline gelebilir. 1 1 İzbırak 1961, 40-41; Shadmon 1996, 12-13; Chacon 1999, 18-21; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 140. 1
Tortul kayaçların oluşum aşamaları şöyle sıralanabilir: 1. Ayrışma, parçalanma: Dış güçlerin etkisi sonucunda kayaçların fiziksel, mekanik ve kimyasal yollarla gerçekleşir, 2. Taşınma: Su, dalga, buzul ve rüzgârların etkisi ile gerçekleşir, 3. Tortullaşma (çökelme) ve birikme (depolanma): İki farklı ortamda gerçekleşir a) Sulu ortamlarda: Göl, deniz, akarsu, haliç, lagün, bataklık, kıyı ve deltalar, b) Susuz ortamlarda: Dağ, dağ etekleri ve yamaçları ile çöl. 4. Taşlaşma: Tortulu oluşturan parçacıkların silikat ya da kalsiyum karbonat gibi doğal çimentolarla, basınç altında sıkışma ve/veya kristallenme sonucunda birbirine tutturulması. 2 Resim 2. Tortullaşma süreci. Tortul kayaçlar genellikle fosil içerirler. Fosiller kayaç oluşumu sırasında parçalanabilir veya çeşitli etkilerle eriyerek yok olabilir. Fosil parçalanmadan ya da yok olmadan hemen önce çevresindeki parçacıklar çimentolanarak taşlaşırsa fosilin şekli korunmuş olur. Fosilden geriye kalan kayaç içindeki bu boşluklara fosil kalıbı denir. Eğer bu boşlukların içi tortul içine sızan kalsiyum karbonat gibi erimiş mineraller taşınarak doldurulursa buna da fosil dolguları adı verilir. 3 2 İzbırak 1961, 41. 3 Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 154. 2
Oluşumlarına göre tortul kayaçlar üç grup altında toplanırlar: 1. Klastik ya da kırıntılı kayaçlar, 2. Kimyasal kayaçlar, 3. Organik kayaçlar. 4 Tortul kayaçların genel özellikleri şöyle sıralanabilir: Genellikle fosil içerirler, Stratifikasyona sahiptirler, Kayacın taban ve tavan sınırı bellidir, Litosferin derinliklerinde değil, genellikle yüzeyde bulunurlar, Litosferde gerçekleşen hareketler nedeni ile kırıklı ve kıvrımlı olabilirler, Genellikle gözle görülebilir mineral kristalleri içermezler. 1.2.a. Klastik Tortul Kayaçlar Konglomera: Klastik bir tortul kayaç olan konglomera, sivri köşe ve kenarları aşınmış, çapı 2 mm. den daha küçük olmayan kaba taneli çakılların, kil, kalsiyum karbonat, demir veya silis gibi maddelerle çimentolanması sonucunda meydana gelir. 5 Resim 3. Konglomera, burdur-ağlasun: (). 4 Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 155. 5 Sayar Erguvanlı 1955, 58; İzbırak 1961, 50; Güngör Angı Yüzer 2008, 61-62; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 158. 3
Puding: Aslında konglomeranın bir alt türü olan bu kayacın çakıllarının çoğunluğu konglomeraya göre daha yuvarlaktır ve çakıllar arasında kum taneleri yoğundur. Puding içindeki bu taneler genellikle silisle çimentolanmıştır. İnce kum taneleri ve farklı renk ve boyutlarda ancak daha ziyade yuvarlak çakıl içeriğiyle pudingi andırdığı için bu ad verilmiştir. 6 Resim 4. İstanbul Yeni Camii avlusunda bir puding sütun: (). Resim 5. İstanbul Yeni Camii avlusunda bir puding sütundan detay: (). 6 Sayar Erguvanlı 1955, 58; İzbırak 1961, 50-51. 4
Breş: Bu kayaç türü de konglomeraya benzer. Ondan en önemli farkı içeriğindeki çakılların sivri köşe ve kenarlara sahip olmasıdır. Breşin en küçüğü 2 mm. boyunda olan tanecikleri birbirlerine genellikle killi bir çimento ile bağlanmıştır. Tabaka ya da masif halde bulunabilir. 7 Resim 6. Ankara, Cenâbî Ahmed Paşa Câmii'nin kitabe çerçevesi "Mimar Sinan'ın eseri": () Resim 7. Breş, Kalifornia: [http://sanatsozlugum.blogspot.com.tr/2012/03/bres.html (06.05.2015)] Kumtaşı: Gre adıyla da bilinen kumtaşı, kum tanelerinin doğal bir çimento ile birleştirilmesi ve basınç altında sıkıştırılması ile meydana gelirler. Birçok türü olan bu kayacın kuvars kumundan meydana geleni asıl kumtaşıdır. Bu türündeki kuvars oranı % 90 a kadar çıkabilir. 7 Sayar Erguvanlı 1955, 59; İzbırak 1961, 50; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 159. 5
Kumtaşının çimentosu silis olanı daha dayanıklı iken kalkerik kumtaşları nem etkisi ile kolay parçalanırlar. 8 Resim 8. Kumtaşı, Ankara-Nallıhan Sobran Köyü,: () Resim 9. Kumtaşı: (Fardon, 2007, 100). 8 Sayar Erguvanlı 1955, 53-54;İzbırak 1961, 51; Shadmon 1996, 14; Chacon 1999, 31-32; Campagna 2008, 17; Williams 2008, 20-29; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 160. 6
1.2.b. Kimyasal Tortul Kayaçlar Su içinde erimiş halde bulunan mineral ve tuzların kimyasal reaksiyonlar sonucunda çökelmesi ile oluşan kayaçlardır. Traverten: CO2 ce zengin yeraltı sularında, özellik bunların volkanizma ile ısınmış olanlarında kalsiyum karbonat (CaCo3) gibi maddeler bolca çözünmüş halde bulunur. Suyun buharlaşması ve basınç azalması sonucunda su içindeki kalsiyum karbonat çökelerek travertenleri oluşturur. 9 Gözenekli ve tabakalı bir görünüme sahip olan travertenler beyazdan sarının kırmızıya yakın tonlarına kadar birçok farklı renkte olabilir. Resim 10. Anıtkabir Büyük Taarruz Rölyefi, traverten: () Resim 11. Beyaz traverten, Ankara-Ulus Zafer Anıtı: () 9 Sayar Erguvanlı 1955, 33-48; İzbırak 1961, 56; Chacon 1999, 30-31; Campagna 2008, 16-17; Güngör Angı Yüzer 2008, 53; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 165. 7
Sarkıt ve Dikitler: Doğal mağaraların tavanından sızarak damlayan kalsiyum karbonat yüklü suyun buharlaşarak kalsiyum karbonatının tabakalar halinde çökelmesi ile oluşur. 10 Mimaride yapı malzemesi olarak kullanılmayan sarkıt ve dikitler dekoratif eşya üretiminde kullanılmıştır. Kireçtaşı: Resim 12. Burdur İnsuyu mağarası sarkıt ve dikitleri: (C Çetin) Suyun içinde eriyik haldeki kasiyum karbonatın diğer adı ile kalsitin (CaCO3) farklı ortamlarda, çeşitli şekillerde çökelmesi ile oluşur. 11 İçerisinde % 10 dan fazla magnezyum karbonat (MgCO3) bulunan kalkerlere dolomitik kalker denir. 12 Anadolu da sıkça rastlanan bir kayaç türüdür. Anadolu mimarlık tarihi boyunca birçok yapıda yapı taşı olarak kullanılmıştır. Resim 13. Kireçtaşı, İzmir-Urla: (). Kireçtaşının ortalama özgül ağırlığı 2,3, sertlik derecesi işe 3 dür. 10 Güngör Angı Yüzer 2008, 54-56; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 167. 11 İzbırak 1961, 54; Shadmon, 1996, 13; Güngör Angı Yüzer 2008, 49; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 165. 12 Sayar Erguvanlı 1955, 14-32; İzbırak 1961, 56; Shadmon 1996, 13; Chacon 1999, 29-30; Campagna 2008, 16 8
Sileks: Halk arasında çakmak taşı olarak bilinen sileks kimyasal tortul kayaçlar sınıfından bir kayaçtır. Deniz suyundan ayrılan silisin kalker ve tebeşir tabakaları içinde çökelmesi ile oluşur. 13 İnce taneli ve sık dokulu olan bu kayaç aşınmaya karşı dirençli oluşu nedeni ile taş alet yapımında kullanılmıştır. Resim 14. Düvende kesici olarak kullanılmış sileks, Ankara-Ayaş: (). Jips: Resim 14. Sileks, Ankara: (). Levhalara ayrılabilen ve çok ince katmanlar halinde parçalanan jips, CaSO2.2H2O formülü ile ifade edilir. Alçının ham maddesidir, 120 o C nin üstünde ısıtıldığında alçıya dönüşür. Bu nedenle jipse halk arasında alçı taşı da denir. 14 13 Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 172-173. 14 İzbırak 1961, 54. 9
Resim 15. Jips: () Resim 16. Jips: () 1.2.c. Organik Tortul Kayaçlar Organik tortul kayaçlar canlı organizmaların iskelet, kabuk ve benzeri parçalarının, mercan ve alglerin okyanuslarda veya sığ deniz ve göllerde çökelerek bir araya gelmesinden 10
oluşur. Kimyasal içeriğine göre silisli, karbonatlı ve karbonlu olmak üzere üç farklı türü vardır. 15 Mercan iskeletlerinden oluşan türüne mercan kalkeri denir. Temiz, sıcak ve sığ denizlerde ada kıyılarında bulunurlar. Tek hücreli derin deniz canlılarından olan globugerinaların birikmesinden de tebeşir oluşur. 16 Kömür bir başka organik tortul kayaç türüdür. Resim 17. Linyit kömürü: () Resim 18. Oltu Taşı () 15 Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 173. 16 İzbırak 1961,55. 11
Kaynakça: Campagna 2008 Chacon 1999 Cotta 2008 Fardon 2007 Campagna, M., Stone Sampler, New York-London. Chacon, M. A., Architectural Stone: Fabrication, Installotion, and Selection, New York. Cotta, R., Granite, Materials & Skils of Historic Building Conservation, Oxford, 30-45. Fardon, J., The Practical Encyclopedia of Rocks and Minerals, Lorenz Books, London. Güngör - Angı - Yüzer 2008 Güngör, Y.-Angı, S.-Yüzer, E., Doğal Taş Deyince, GERİNTAŞ, İstanbul İzbırak 1961 McLaughlin 2008 İzbırak, R., Coğrafyacılar İçin Pratik Olarak Taşları Tanıma Bilgisi, Doğuş Ltd. Şirketi matbaası, Ankara McLaughlin, D., Oolitic Limestone, Materials & Skils of Historic Building Conservation, Oxford, 7-19. Price 2007 Sayar Erguvanlı 1955 Shadmon, 1996 Price, M. T., The Sourcebook of Decorative Stone: An Illustrated Identification Guide, New york. Türkiye Mermerleri ve İnşaat Taşları, Kutulmuş Matbaası, İstanbul. Shadmon, A., Stone: An Introduction, London. Sür - Sür - Yiğitbaşıoğlu 2009 Sür, A. - Sür, Ö. - Yiğitbaşıoğlu, H., Mineraller ve Kayaçlar, Bilim Yayınları, Ankara. Williams 2008 Williams, I., Sandstone, Materials & Skils of Historic Building Conservation, Oxford, 20-29. http://sanatsozlugum.blogspot.com.tr/2012/03/bres.html (06.05.2015) 12