F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17 (2), 400-404, 2005 Keban Baraj Gölü nden Avlanabilen Balık Türlerinde İç Paraziter Hastalıkların İncelenmesi Mustafa DÖRÜCÜ Ünal İSPİR Fırat Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Su Ürünleri Yetiştiriciliği Anabilim Dalı, mdorucu@firat.edu.tr Özet Bu çalışmada, Keban Baraj Gölü nden avlanan balık türlerinde iç parazitlerin dağılımı incelendi. Farklı sayıda, Acanthobrama marmid, Barbus esocinus, Barbus xanthopterus, Capoeta trutta, Capoeta capoeta umbla, Chalcalburnus mossulensis, Condrostaoma regium, Cyprinus carpio ve Leuciscus cephalus türlerine ait balıkların iç parazitler yönünden incelenmesi sonucu 5 tür parazite rastlandı. Bu parazit türlerinin; Khawia armeniaca, Neoechinorhynchus rutili, Diplostomum sp., Bothriocephalus gowkongensis ve Ligula intestinalis olduğu teşhis edildi. Anahtar kelimeler: Balık, Parazitler, Keban Baraj Gölü Abstract A Study on Endo-Parasıtes of Some Fısh Specıes Caught in Keban Dam Lake In this study, distribution of endo-parasites in some fish species from Keban Dam Lake were investigated. Five parasites species were found from Acanthobrama marmid, Barbus esocinus, Barbus xanthopteus, Capoeta trutta, Capoeta capoeta umbla, Chalcalburnus mossulensis, Condrostaoma regium, Cyprinus carpio and Leuciscus cephalus. These parasite species were classified as Khawia armeniaca, Neoechinorhynchus rutili, Diplostomum sp., Bothriocephalus gowkongensis ve Ligula intestinalis. Keywords: Fish, Parasites, Keban Dam Lake * Bu çalışma Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (FÜBAP) Yönetim Birimi tarafından 469 nolu proje olarak desteklenmiştir 1. Giriş Son yıllarda, balık ve diğer yenilebilir akuatik organizmaların zararlı parazitlerini tanıma ve kontrolü konusunda önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Balık parazitlerinin önemi onların etkiledikleri balıkların önemleriyle direkt olarak ilişkilidir. Doğada bitki ve hayvan populasyonlarında parazitlere devamlı rastlanılmaktadır. Balıklar tatlı sularda predatör-prey piramidinin en üstünde yer aldıklarından parazitlerce yoğun olarak enfekte olurlar. Bu durum normal şartlarda, herhangi bir doğal çevrede normaldir. Ancak çevrede doğal veya insan orjinli herhangi bir olağan dışı olay geliştiğinde, konakçı ve parazit arasındaki denge bozulur ve balıklarda önemli kayıplar görülür. Bu nedenle sularda parazitlerin bulunuşu ve dağılımı
Keban Baraj Gölü nden Avlanabilen Balık Türlerinde İç Paraziter Hastalıkların İncelenmesi konusunda bilgi edinmemiz ekonomik açıdan oldukça önemlidir [1]. Ne yazık ki, günümüzde ülkemiz sularında bulunan balık parazitlerinin dağılım ve biyolojisi hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Bu çalışma, Keban Baraj Gölü nde avcılığı yapılan balık türlerinin endoparazit faunasını ortaya koymak için yapılmıştır. İncelenen balık türleri avcılığı en fazla yapılan ve bölge ekonomisine katkısı olan türlerdir. 2. Materyal ve Metot Bu çalışmada incelenen balıklar galsama ağları ile Keban Baraj Gölü nden avlanıp, canlı olarak Fırat Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Balık Hastalıkları Laboratuvarına taşındı. Balıkların boyu ve ağırlığı ölçüldü, pullarından yaşları belirlendi [2,3]. Balıkların iç muayeneleri otopsi tekniğine [4] göre yapıldı ve makroskobik inceleme sonucu gonatlardan balıkların cinsiyetleri belirlendi. Daha sonra balıkların vücut boşluğu ve iç organlarında parazit arandı. Bulunan parazitlerin teşhisinde; Bychouskaya-Poulovskaya [5], Hoffman [1], Kennedy [6] ve Ekingen [7] den yararlanıldı. 3. Bulgular ve Tartışma Bu çalışmada, 9 türe ait 170 adet balık örneği incelenmiştir. İncelenen bu balıkların 44 adedinde 5 tür parazit tespit edilmiş olup, 496 adet parazit örneği bulunmuştur. Yedi balık türünde parazite rastlanırken, 2 türde hiç parazit bulunamamıştır. Balık türlerini enfekte eden parazit türlerinden en yaygın olanı Neoechinorhynchus rutili (218) olurken, en az bulunan tür Bothriocephalus gowkongensis (21) olmuştur (Tablo 1). Balıklarda görülen parazitlerin morfolojik ve anatomik özellikleri ile bunlara ait bulgular aşağıda verilmiştir. Diphyllobothriidae (Lühe, 1910) Ligula (Bloch, 1782) Ligula intestinalis (Linne, 1758) Yerleşim yeri: Sölom Biyolojik safhası: Larval form Morfolojik ve anatomik özellikleri: Plerocercoid safhasında vücut ince ve segmentsiz olup belirgin bir şekilde dorsal ve ventral yarıklara sahiptir. Genişliği 1.5-2.3 cm boyu ise çoğunlukla 20-30 cm olup bazen 50 cm ya da daha fazla uzunluğa ulaşabilmektedir. Genellikle Cyprinid lerin vücut boşluklarında bulunurlar. Küçük balıklarda büyük tahribatlar yaparlar. Erginleri balık yiyen su kuşlarının bağırsaklarında bulunur. Yumurtadan çıkan coracidium suda serbest yüzer. Coracidium, Cyclops veya Diaptomusların vücut boşluğunda procercoid haline dönüşür. Enfekte Cyclops veya Diaptomusların balıklar tarafından yutulmasıyla balığın 401
M.Dorucu ve U.İspir barsağını delip karın boşluğuna göç eder. Procercoid burada 2-14 ayda enfektif plerocercoid haline gelir. Bothriocephalidae (Blanchard 1849) Bothriocephalus (Rudolphi 1808) Bothriocephalus gowkongensis (Yen 1955) Yerleşim yeri: Bağırsak Parazit beyazımsı renkte, genişliği 0.8-1.1 mm arasında ve uzunluğu 15-20 mm dir. Strobila çok sayıda proglotidden oluşmuştur ve boyun yoktur. Kalp şeklinde scolexte iki adet terminal disk bulunur. Scolex uzunluğu 1.07 mm ve genişliği 0.87 mm dir. Caryophyllaeidae (Leuckhart, 1878) Khawia (Hsu, 1935) Khawia armeniaca (Kholodkovskii 1915) Yerleşim yeri: Mide-bağırsak Vücut silindir şeklinde ve kirli beyaz renktedir. Ortalama uzunluğu 25-40 mm ve genişliği 1.4-1.8 mm dir. Scolex biraz geniş, testis büyük ve boyundan itibaren vücuda yayılmıştır. Vitellaria vücudun her iki kenarında ve testislerin etrafını sarmıştır. Ovaryum H şeklindedir. Ergin formu Cyprinid lerin vücut boşluğunda bulunur. Metacercarial Trematoda Diplostomatidae Diplostomulum (Hughes 1929) Diplostomum sp. Yerleşim yeri: Göz Biyolojik safhası: Metacercaria 402
Keban Baraj Gölü nden Avlanabilen Balık Türlerinde İç Paraziter Hastalıkların İncelenmesi Vücutlarının ön kısmı yaprak şeklinde, ventral kısmı konkavdır. Arka kısım ön kısmın posteriodorsalinden çıkan küçük bir konik çıkıntı şeklindedir. Genellikle lateral çekmen denilen bir çift yan organı vardır ve gerçek parazit kisti yoktur. Acanthocephala Neoechinorhynchidae (Van Cleave 1919) Neoechynorhynchus (Hamann 1892) Neoechinorhynchus rutili (Müller 1780) Yerleşim yeri: Bağırsak Vücut küçük ve silindirik. Proboskis kısa ve proboskis üzerinde her birinde 3 adet çengel bulunan 6 çengel sırası vardır. Anteriör çengel daha uzundur. Güralp [8] in uzun yıllar önce belirtmesine rağmen, ne yazık ki yurdumuzda balıklarda görülen parazitlerin yayılışı, yaşam döngüleri ve bunların neden olduğu ekonomik kayıplar hakkındaki bilgiler halen yeterli değildir. Akut parazit hastalıklarında kitle halinde ölümler, kronik durumlarda ise balıklarda büyümede gerileme görülmektedir. Buna ilave olarak tedavi için harcanan para ve balıkların aldıkları yemden yararlanamama sonucu yapılan yem masrafları durumu daha da kötüleştirmektedir. Tablo 1. Parazitlerin balık türlerine göre dağılımı. Balık Türü İncelenen Balık Enfekte Balık Toplam Parazit L. intestinalis K.armeniaca B.gowkongensis Diplostomum sp. N. rutili A. marmid 65 10 161 23 - - 138 - B. esocinus 5 3 16 - - - 6 10 B. 5 - - - - - - - xanthopterus C. trutta 32 11 180 - - 5-175 C.c. umbla 17 5 14-2 3 5 4 C. 4 - - - - - - - mossulensis C. regium 15 4 11 - - 1 6 4 C. carpio 18 8 60-23 12-25 L. cephalus 9 3 54 - - - 54 - Toplam 170 44 496 23 25 21 209 218 403
M.Dorucu ve U.İspir Balık parazitleri üzerine Keban Baraj Gölü nde kapsamlı bir çalışma daha önce yapılmamıştır. Özdemir ve Sarıeyyüpoğlu [9] yaptıkları çalışmada, Keban Baraj Gölün nde yaşayan balıklardan tek bir türün (Barbus capito pectoralis) parazitlerini incelemişler ve Khawia armenica, Ligula intestinalis, Neoechinorhynchus sp., parazit türlerini ve Pseudophyllidea, Pisciciolidea ailelerine ait parazitleri bulmuşlardır. Bu çalışmada da, Ligula intestinalis, A. marmid de, Khawia armenica, C.c. umbla, ve C. carpio da, B. gowkongensis, C. trutta, C.c. umbla, C. regium ve C. carpio da, Diplostomum sp. A. marmid, B. esocinus, C.c. umbla, C. regium ve L. cephalus da, Neoechinorhynchus rutili, B. esocinus, C. trutta, C.c. umbla, C. regium ve C. carpio da bulunmuştur (Tablo 1). Bu çalışmada rastlanan parazit türlerinin ara konakçıları genellikle copepod ve salyangozlardır. İki balık türü (B. xanthopterus ve C. Mossulensis) nde parazite rastlanmaması bu türlerin beslenme alışkanlıklarının farklılığından kaynaklanabilir [10]. Sarıeyyüpoğlu ve Sağlam [11] Keban Baraj Gölü nde Cyprinid lerin dış parazitlerini çalışmışlar ve 11 tür parazit kaydetmişlerdir. Yine, Sarıeyyüpoğlu ve Sağlam [12] Keban Baraj Gölü nün kirli bölgesinde yakalanan 15 Capoeta trutta da dış parazitlerden Ergasilus sieboldi ve Argulus foliaceus a rastlamışlardır. Parazitler biyolojik gelişmelerine uygun olarak yaşamlarının bir bölümünde veya tamamında başka canlılara ihtiyaç duyarlar. Konakçı adını verdiğimiz bu canlılar üzerinde veya içinde paraziter yaşam döngülerini devam ettirirler. Bu yaşam sürecinde sürekli olarak konakçının metabolizmasını ve yaşamsal işlevlerini etkilerler. Sindirim kanalında yaşayan parazitler de konakçının salgı fonksiyonunu bozarlar. Tüm bu etkiler hastalığa yol açar ve zaman zaman konakçıyı öldürür [13] Balıkçılıkta ekonomik kayıplara neden olan paraziter hastalıkların önlenmesi için öncelikle yöremizde bulunan balık türlerinde parazitolojik bir tarama yapılmasının gerekli olduğu düşünülerek bu çalışma yürütülmüştür. Kaynaklar 1. G.L. Hoffman, Parasites of north american freshwater fishes. University of California Pres, Berkeley and Los Angeles, 1967. 2. N.I. Chungunova, Age and growth studies in fish. Israel program scientific translation. No: 610, National science foundation, Washington D.C., 132 p, 1963. 3. M.S. Çelikkale, Balık biyolojisi. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sürmene Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Y.O. yayın no: 101 (1), Trabzon, 387 s, 1991. 4. A. Çolak, Balık hastalıkları el kitabı. Esnaf Matbaası, İstanbul, 218-250, 1982. 5. I.E. Bychouskaya-Poulovskaya, Key to parasites of freshwater fishes of the USSR I-II-III. Israel Program for Scientific Translation, Jerusalem. 1964. 6. C.R. Kennedy, A checklist of British and Irish freshwater fish parasites with notes on their distribution. Journal of Fish Biology, 6, 613-644, 1974. 7. G. Ekingen, Tatlı su balık parazitleri. Fırat Üniversitesi, Su Ürünleri Y.O. yayınları no:1, F.Ü. Basımevi, Elazığ, 253 s, 1983. 8. N. Güralp, Helmintoloji. Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi Yayınları, 307, 631 s, 1981. 9. Y. Özdemir ve M. Sarıeyyüpoğlu, Some Parasites of Barbus capito pectoralis Caught in Keban Dam Lake. Fırat Üniversitesi, Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 5 (2), 114-126, 1993. 10. M. Dörücü, C.E. Adams, F.A. Huntinford and D.W.T. Crompton, How fish-helminth associations arise: an example from Arctic charr in Loch Rannoch. Journal of Fish Biology, 47, 1038-1043, 1995. 404