HEDEFLER İÇİNDEKİLER KELİMEDE ANLAM Anlam Bakımından Kelimeler Kelimeler Arasındaki Anlam İlişkileri TÜRK DİLİ - I Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Anlamları bakımından kelime türlerini ayırt edebilecek, Kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini kavrayabileceksiniz. ÜNİTE 8
GİRİŞ Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır. Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi, aynı anlama gelen birkaç kelime de kullanılabilir. Kelimeler kullanım alanı içerisinde birtakım özellikler taşırlar. Bu özellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gösterebilir. Yani kelimeler kullanıldıkları yere göre farklı anlamlar kazanabilirler. Kelimeler arasında meydana gelen bu tür anlam ilişkileri neticesinde anlatımda önemli ölçüde zenginlik sağlanır. Kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini bilmek dilin anlatım özelliklerinin anlaşılması ve dilin daha etkili kullanılması için oldukça önemlidir. KELİMEDE ANLAM Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime denir. İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan dilin en küçük parçası kelimedir. Kelimeler cümleleri oluşturarak anlaşmayı sağlarlar. Çok anlamlılık, bir kelimede temel anlamla bağlantılı birden çok anlamın bulunması; bir kelimenin, anlam genişlemesi yoluyla asıl anlamı ile olan ilişkisini kaybetmeden yeni anlamlar kazanması şeklinde tanımlanmaktadır. verilecek olursa göz kelimesi, önceden sadece organ adı olarak kullanılırken daha sonra anlam genişlemesine uğrayarak masa veya dolabın çekmecesi anlamına ve vücudun herhangi bir yerinde ortaya çıkan yaraların şeklini anlatmak için kullanılmaya başlanmıştır. Bu aşamada kelimeler anlam bakımından ve anlam ilişkileri bakımından değerlendirilecektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Anlam Bakımından Kelimeler Gerçek Anlam (Temel Anlam) Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. Buna "temel anlam" da denir. Sıcak hava bütün çamaşırları kurutmuştu. Sırtında eski bir ceket vardı. Biraz sonra toprak bir yola girdik. Yerde oturmaktan ayaklarım uyuşmuştu. Aşağıdaki cümlelerdeki altı çizili sözcükler, temel anlamlarıyla kullanılmıştır. Merdivenden düşünce kolunu incitmiş. Dolaptaki eşyaları sıkıştırıp yeni elbiselerime yer açtım. Bu kapıyı tamir etmek için daha ince vidalar gerek. Birinci cümledeki "kol" insanın organlarından birinin, ikinci cümledeki "sıkıştırmak" birbirine yaklaştırma, üçüncü cümlede "ince", bir nesnenin kalınlığının az olması anlamında kullanılmıştır. Yani bu kelimeler, temel anlamlarında kullanılmıştır. Yan Anlam Kelimenin temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Palandöken sırtlarını ağaçlandırıyorlar. (arka taraf) Bu dal, benim yarışabileceğim bir dal değil. Kapının kolu kırılmıştı. Göz açıp gördüğüm; gönül verip sevdiğim. (Temel Anlam) Masanın gözündeki kağıtları alıp bana getirdi. (Yan Anlam) Evlerinde lambaları yanıyor Göz göz olmuş ciğerlerim kanıyor Beni gören deli olmuş sanıyor Ölürüm de ayrılamam yar senden(yan Anlam) Bir sözcüğün birden fazla yan anlamı olabilir. Temel anlamla ilişkili olduğundan bazı kavramların "kalıcı adı" da olabilir. Ceketin kolu çok uzun olmuş. Yol dağın ardında iki kola ayrılıyordu. Sarmaşığın kalınca bir kolu pencereye doğru uzanmıştı. Sağdaki kolu çekersen asansör çalışır. "Kol" sözcüğü, bu cümlelerde ilk anlamı ile ilişkilendirilerek kullanılmıştır. Böylece farklı anlamlar kazanmıştır. Eline biraz para sıkıştırıp dediklerini yapmasını istedi. (Yan anlamdır. Gerçek "sıkıştırma" durumuyla ilgi devam ediyor.) Mecaz Anlam Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir. Bu kullanımda bir kelimenin anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır. Mecaz anlamda, iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir. Artık senin için yanmayacağım. Bana soğuk davranmasına bir anlam veremedim. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Temel Anlam Kuru bir bez alıp camları sildi. Gördüler ki evin içi boş. Hemen dışarı çıktılar. Beraber gittikleri yer arkadaydı. Yan Anlam Karşımızda kuru tepeler vardı. İş yerinde boş kadro yokmuş. Masalın arkası yarın, deyip odadan çıktı. Mecaz Anlam Kuru, zevksiz bir hayatı vardı. Böyle boş insanlarla muhatap olunmaz. Buradan çıkman için arkan kuvvetli olmalı. Deyimler Deyim, gerçek anlamından farklı bir anlam taşıyan ve çekici bir anlatım özelliğine sahip olan kelime öbeği olarak tanımlanmaktadır. Başka bir deyişle deyimler, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Deyimler kurulurken kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar. Güzel sözler söyleyerek babasının gönlünü aldı. Toplumdaki bazı insanlar yeniliklere karşı ayak diriyordu. Senin yaptığın pire için yorgan yakmak. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Deyimlerin Özellikleri 1- Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz. Mesela "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez, "Ocağına incir ağacı dikmek" yerine "Ocağına çam ağacı dikmek" denilemez, "Ayıkla pirincin taşını" yerine "Ayıkla bulgurun taşını" denilemez, "Dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "Dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez. Korktuğum başıma geldi, Ayşe keki yine yaktı. (Deyimi "çekindiği başına gelmek" biçiminde kullanılamaz; anlam bozulur, söz deyim olmaktan çıkar.) 2- Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar: Çam sakızı çoban armağanı, dili çözül-, dilinde tüy bit-, dilini yut-, ecel beşiği (tehlikeli yer, araba vs.), el emeği, hamam anası, çingene düğünü, canlı cenaze, bir Köroğlu bir Ayvaz, biçilmiş kaftan... 3- Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır. Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar: ağzı açık, kulağı delik, ağzı sıkı, eli maşalı, yerden göğe kadar, ele güne karşı, eli uzun, kaşla göz arasında Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara ya da öykücüklere dayanır. Ağzından yel alsın. Yaya kaldın tatar ağası. Çuhasını giymedikse kenarını kuşandık. Yorgan gitti, kavga bitti. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Metin Hoca bir gece yarısı kapısının önünde bir kavga gürültü duyar, yataktan kalkar karısına seslenir: -Hanım kalk, şu mumu yak da çıkıp bir bakayım dışarıda neler oluyor. Karısı onu önlemek istemiş. - Gece yarısı nene gerek, karışma sen! - Olur mu hanım! Bu patırtı gürültüde uyunur mu? Gerçekten kapı önünde bağırıp çağırmalar uzayıp gitmekte imiş, kadın kalkıp mumu yakmış. Hoca hava buz gibi olduğu için yorganı sırtına alıp aşağı inmiş. Kapı önünde toplananlara: - Ne oluyor burada? diye sormuş. Daha ne olduğunu anlamaya kalmadan adamın biri karanlıkta hocanın sırtından yorganı aldığı gibi ortalardan kaybolmuş. Hoca uyku sersemi büsbütün şaşırmış. Zaten kavgada bitmiş, herkes dağılmaya başlamış. Hoca, hırsıza kaptırdığı yorganına üzüle üzüle, soğuktan büzüle büzüle yukarıya çıkmış. Onu merakla bekleyen karısı: - Neymiş o gürültüler, kavganın nedenini anlayabildin mi? deyince hoca, düşünceli düşünceli şu cevabı vermiş: - Ne olacak, kavga bizim yorgan içinmiş. Yorgan gitti kavga bitti! demiş 4- Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır. Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, ne şiş yansın ne kebap Bazı deyimler de isekelimeler gerçek anlamlarından uzaklaşmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun, yeri yurdu belirsiz Terim Anlam Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır. Yüklem, özne, kök, zarf, dil bilgisi terimleri; üçgen, daire, çap, kelimeleri de geometri terimleridir. Ölçü, uyak, yarım uyak, seci, aliterasyon... (Edebiyat terimleri) Üçgen, açı, yükseklik, açıortay, kenarortay...(geometri terimleri) Tuş, boyunduruk, kurtkapanı... (Güreş terimleri) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Günlük kullandığımız kelimelere yeni anlamlar yükleyerek terimler oluşturulabilir. Kızılırmak üzerindeki eski köprü yıkıldı. (gerçek anlam) Gelişen teknoloji ile dişçilikte köprü yöntemleri geliştirildi. (terim) Soyut Anlam Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir. Bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir. Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik, bilgi, tasa, özgürlük, aşk, sevinç, mutluluk, üzüntü Somut Anlam Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir. Kitap, taş, masa, yeşil, soğuk, yol, öksürmek... Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir. Hikâyelerinde kuru bir anlatım göze çarpıyor. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Somutlaştırma Soyut kavramların anlatılması ve kavranması zordur. Soyut kavramları anlaşılır duruma getirmek için somut anlamlı sözcüklerden yararlanılır. Buna somutlaştırma denir. Yani soyut bir kavramın somut bir sözcükle anlatılmasıdır. Benzetmeler ve aktarmalar somutlaştırmanın önemli bir aracıdır. Bütün işlerde onun parmağı vardı. ("Bir işe karışmak" soyuttur, yerine somut sözcükle (parmak) anlatılmıştır.) Ayşe nin bu pişkinliğine bir anlam veremedik. ("Saygısız" soyut durumu yine somut sözcükle somutlaştırılmıştır.) Toplantıda kafası kazan olmuş. ("Rahatsızlık duyma" soyut durumu somutlaştırılmıştır.) KELİMELER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ Eş Anlamlı Kelimeler Yazılış ve okunuş bakımından farklı, anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler, deyimler gibi kalıplaşmış sözler dışında, birbirlerinin yerini tutabilir. kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-uygarlık,imkânolanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıtaaraç... Sözcüklerin eş anlamlı sayılabilmesi için birbirlerinin yerlerinde kullanılabilmesi gerekir. Cümledeki kullanıma, sözcüğün kazandığı anlama göre karar verilir. Yani eş anlamlı bilinen iki sözcük, kullanıma göre, her yerde birbirinin yerini tutmaz. Yamaçta ak badanalı evler ışıldıyordu. Alnımız ak, başımız diktir. Yumurta akı, protein yönünden zengindir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Ak kelimesi birinci cümlede temel anlamdadır, yerine "beyaz" kelimesi kullanılabilir. Ancak ikinci cümledeki mecaz, üçüncü cümlede kalıplaşmış bir kelime olarak kullanılmıştır. Sesteş Kelimeler Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir. Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler. Şiirde cinas olarak kullanılabilir ve cinaslı kafiye yapabilirler. Neden kondun a bülbül kapımdaki asmaya Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya Hafta sonu kır partisi yapalım. Bahçedeki bütün odunları kır. Adamın kır saçları oldukça düzgündü. Oyuncakları olmuş çocukların kurşunlar. Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar. Zıt Anlamlı Kelimeler Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir. Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmekgitmek. Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı sayılmaz. Sevinmek karşıtı sevinmemek değil, üzülmek tir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Doğru kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede eğri olurken, diğerinde yanlış olabilir. Buraya çakacağımız çıtanın cetvel gibi doğru olması gerekir. Doğru düşünce, eninde sonunda değerini bulur. Doğru söyle, koyunlara ne oldu? "Doğru" sözcüğünün zıt anlamı, birinci cümlede "eğri", ikinci cümlede "yanlış", üçüncü cümlede ise "yalan"dır. Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Özet Dilde her bir kelime içerisinde bir anlam barındırmaktadır. Dilin günlük hayatta kullanımı neticesinde birtakım anlam olayları meydana gelmektedir. Kelimeler önce temel anlamda kullanılırken daha sonra süreç içerisinde yeni yan anlamlar veya mecaz anlamlar kazanabilmektedir. Dildeki kalıplaşmış yapılar olarak dikkati çeken deyimlerde kullanılan kelimeler ise deyim anlamlı kelimeler olarak adlandırılmaktadır. Kelimede anlam konusu başlığı altında değerlendirilebilecek diğer bir husus ise kelimeler arasındaki anlam ilişkileridir. Kelimeler arasında eş anlamlılık (anlamdaşlık), eş seslilik (sesteşlik) ve zıt anlamlılık gibi anlam ilişkileri de bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde terim kullanılmamıştır? a) Ressam paletindeki renklerle yeni bir dünya meydana getirir. b) Bu onun roman türündeki ilk eseridir. c) Bu bölgede gelgit olayları rahatça gözlemlenebilir. d) Benim ne düşündüğümü sen anlamışsındır. 2. Mağaranın ağzı, bir insanın giremeyeceği kadar dardı. Bu cümlede ağız kelimesi anlam genişlemesi yoluyla yan anlam kazanmıştır. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde buna benzer bir kullanım yoktur? a) Erikleri toplama zamanı gelmişti artık. b) Bir göz evde iki kişi nasıl yaşar. c) Binanın tabanına mermer döşenmişti. d) Uçağın kanadında büyük bir hasar vardı. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soyut anlamlı sözcük kullanılmamıştır? a) Sevgiler paylaşıldıkça çoğalır. b) Korkularınla zaman geçmeden yüzleşmelisin. c) Kırmızı kitabı kitaplıktaki yerine koydum. d) Senin kıskançlıkların herkese zarar veriyor. 4. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerden hangisi gerçek anlamıyla kullanılmıştır? a) Ayağında burnu aşınmış eski bir kundura vardı. b) Dikiş makinesinin kolunu koparacakmış gibi çeviriyordu. c) Çok uzaklardan atıldığı belli iki el silah sesi duyuldu. d) İri, hantal gövdesini zorlukla sürüklüyor gibiydi 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcükler anlamca birbirlerine en yakındır? a) Bir süre sonra kendisi de bu akımın, bu tartışmanın içinde yer almıştı. b) Bu kitapları, belirlediğiniz ölçülere göre seçin, ayırın. c) Kendisine yapılan bu haksızlığı, bu saygısızlığı içine sindiremiyordu. d) Bütün bunları, kendisinin yerine, önüne geçmek isteyenler düzenliyordu. Cevap Anahtarı: 1-D, 2-A, 3-C, 4-D, 5-B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Adalı, O. (2003). Anlamak ve Anlatmak. İstanbul: Pan. Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı. Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler (2009). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. Ankara: TDK. Demir, A. ve Koçyiğit, A. (2010). YGS-LYS Türkçe. İstanbul: Sınav Dergisi. Ergin, M. (2007). Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak. Hengirmen, M. (2007). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin. Korkmaz, Z. (2008). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14