WERGER Û ÞÎROVEYA DÎWANA MELAYÊ CIZÎRÎ (MELAY-Ý CÝZÎRÎ DÎVAN'ININ TERCÜME VE ÞERHÝ) II Mamoste Qedrî QAFIYA ELÎFÊ, QESÎDA DUYEMÎN (ELÝF KAFÝYESÝ, ÝKÝNCÝ KASÎDE) Ýsmê te ye mektb di dîwanê qidem Herfek ji qelemê 'ilmê bi teqwîmê reqem 1) Tiþtê ku di dîwana kevnare de hati-ye nivîsandin navê te ye, 2) Tiþtê ku pênsa zanistê herî rind nivîsiye, tîpek ji navê te ye. Ziman Huner Risteya yekemîn 1) En eski divan yazýlmýþ olan þey senin ismindir, 2) Ýlim kaleminin en güzel yazdýðý þey isminin bir harfidir. Birinci dize Ýsmê te ye mektb navê te ye. nivîsî, nivîsandî ismê te ye mektb senin adýndýr yazýlan, yazýlmýþ Li gor zimanzanên Kfiyan ism ji koka "w-s-m" hatiye çêkirin ku wateya wê "nîþan" e. Lewra her ism ji bo xwediyê xwe nîþanek e. Kfe dilcilerine göre ism "v-s-m" kökünden türetilmiþtir ki anlamý "alamet"tir. Zira her isim kendi sahibi için bir alamettir. 171
Bêjeya mektb parenga tebatî ye. Di Erebî de jê re "ismê mef'l" tê gotin. Koka wê "k-t-b" ye. Mektb kelimesi edilgen ortaçtýr. Arapça' buna "ism-i mef'l" denir. Kökü "k-t-b" dir. di dîwanê qidem di (pêþçek) deftera kevnare de, (paþçek) di dîwanê qidem de, (önet) en eski defter de, - (artet) Ev paþçek hem di vê mînakê de, hem jî di mînakên wekî wê de, ji bo xurtkirina pêþçeka"di"têbikar-anîn. Dîwan bêjeyeke aramî ye. Ji Aramî derbasê Farisî; ji Farisî jî derbasê erebî zimanên din bye. Ev bêje heta niha bi sê wateyên navr hatiye bikaranîn: a) Daireya fermî b) Deftera qeyd peyirkê c) Pirtka ku tevê helbestên helbestvanekî tê de tên berhevkirin. Cizîrî di vir de dîwan bi wateya "deftera qeyd peyirkê" bi kar aniye. Armanc ji vê defterê jî "Lewhê Mehfz" e. Li gor eqî ku Mela bal dikiþîne ser, Xwedê beriya her tiþtî nura Hezretî Mihemed ji nra xwe afirandiye di dîwana kevnare de mîna cara yekemîn navê wî li ber navê xwe nivîsandiye. Hem tiþtên din ku di gerdnê de hene, ji nra Hezretî Mihemed afirandiye. Melayê Bateyî di Mevl xwe ya Kurmancî de wiha iþaretê vê felsefa afirîþê dike: Girtî yek qebde ji nra xwe Xwe, Gotî wî: "Knî Hebîbî Ehmed"e. Bu artet hem bu örnekte, hem de benzeri diðer örneklerde "di" önetýný pekiþtirmek için kullanýlýr. Dîwan Aramîce bir kelimedir. Aramîce'den Farsça'ya; Farsça'n Arapça ve diðer dillere geçmiþtir. Bu kelime þimdiye kar üç meþhur anlam kullanýlmýþtýr: a) Resmî ire. b) Kayýt ve sicil defteri. c) Bir þairin tüm þiirlerinin derlendiði kitap. Cizîrî bura divaný "kayýt ve sicil defteri" anlamýn kullanmýþtýr. Bu defterden amaç "Levh-i Mahfz"dur. Mela'nýn dikkat çektiði inanca göre, Allah her þeyden önce Hz. Muhammed'in nurunu kendi nurunn yaratmýþ ve ezel defterinde onun adýný kendi adýnýn yanýna yazmýþtýr. Kainattaki diðer bütün varlýklarý Hz. Muhammed'in nurunn yaratmýþtýr. Melay-i Bateyî Kürtçe Mevlid'inde bu yaratýlýþ felsefesine þöyle iþaret ediyor: Allah kendi nurunn bir avuç aldý, O nura; "Habîbim Ahmet ol" dedi. Risteya Duyemîn herfek tîpek ji qelema ilmê ji pênsa zanistê bi teqwîmê bi rewþekî herî rind reqem nivîsand Ýkinci dize herfek bir harfi ji qelema ilmê ilim kaleminden bi teqwîmê en iyi þekilde reqem yazdý 172
Ango Xwedê tîpek ji navê Mihemed ku "mîm" e, bi rewþekî pir mikemel li ba navê xwe bi pênsa zanistê nivîsandin. Her çend Cizîrî behsê ji tîpek navê Mihemed dike jî, armanc jê tevê navê wî ye. Melayê Bateyî di Mewl xwe de derbarê gotbêja di navbera Xwedê pênsê de wiha dibêje: Ya qelem binivîs bi emrê Padiþah, "Ez çi binivîsim bi ferman ya ilah"? Qale: " Uktub La ilâhe illa ene, Muhemmed hem qasýdê emrê min e". Yani Allah Muhammed isminden bir harfi, ki o "mîm"dir, ilim kalemi ile çok mükemmel bir þeklide kendi isminin yanýna yazdýrdý. Her ne kar Cizîrî Muhammed isminin bir harfinden bahsediyorsa, amaç ismin tümüdür. Melay-i Bateyî Allah ile kalem arasýnki diyalog hakkýn þöyle diyor: "Ey kalem Padiþahýn emriyle yaz" dedi. "Ben ne yazayým, emret ey ilâh" dedi. "Benden baþka ilâh yoktur ve "Muhammed elçimdir" yaz dedi. Eþkal xetên ireyê nuqteyê 'ilm in Ev neqþ misalên di xeyalatê 'edem 1) Þikl xetên dorcixêza xala zanistê ne: 2) Ev neqþ nimþên ku di 'alema xeyalê ya wek nebyî de he ne. 1) Ýlim noktasýnýn iresinin þekil ve hatlarýdýrlar: 2) Yok hükmünde olan hayal alemindeki bu þekil ve nakýþlar. Ziman Huner Risteya Yekemîn Ji aliyê rêziman wateyê ve ev riste piþtî risteya duyemîn tê hizirkirin. Lewra ev riste komika pêveber e; risteya duyemîn jî komika kirde ye. eþkal xetên ireyê nuqteyê þikl nivîsên dorcixêza, çembera xala, niqteya 173 Birinci dize Dilbilgisi ve anlam açýsýnn bu dize ikinci dizeden sonra mülahaza edilir. Zira bu dize yüklem öbeðidir; ikinci dize ise özne öbeðidir. eþkal Þekiller ve xetên yazýlar ireyê çember nuqteyê nokta
'ilm -in zanist -in Risteya duyemîn 'ilm bilgi - in -dirler Ýkinci dize ev neqþ mîsalên di xeyalatê 'edem ev nîgar, çîn, nexþ þiklên, lewnên di xiyal tinebn ev neqþ misalên di xeyalatê 'edem bu nakýþ ve þekiller -de hayal yokluk Ango hem tiþtên ku di kâinatê de þikl rewþ taybetiyên xwe hene, Xwedê wan li gor ilmê xwe yê ezel afirandine. Ev kainat ji berk ji tinebnê çê bye ewê dîsa tune bibe, her wekî xeyalê ye. Yani Allah kainatta bir þekli, durumu ve özelliði olan her þeyi kendi ezelî ilmine göre yaratmýþtýr. Bu kainat yoktan varedildiði ve yine yokolacaðý için hayal gibidir. "Mîm" metle'ê þemsa ehed ayinesîfet kir Lami' ji 'Ereb berqê li fexarê ' Ecem 1) Mîm (Mihemed), bergeha roja tewhîdê mîna neynikê nîþan. 2) Ev nr ji nav 'Ereban hilat, lê ronahiya wê li welatê 'Eceman jî. Ziman Huner Risteya yekemîn mîm tîpa yekemîn a Mihemed metle' bergeh -ê veqetandeka ravekê þems roj 1) Mîm (Muhammed), tevhîd güneþinin ufkunu ayna gibi gösterdi. 2) Bu nur Araplarýn içinden doðdu, fakat ýþýðý Acem diyarlarýna verdi. Birinci dize mîm Muhammed'in ilk harfi metle' ufuk -ê tamlama eki þems güneþ 174
-a veqetandeka ravekê ehed tewhîd, yek, yekîtî ayine neynik sifet mîna, wekî kir kir, nîþan Mîm, tîpa yekemîn a navê Mihemed e. Mela hinek caran li þn ku navê yekê bi temamî bibêje, tîpek an jî du tîp ji navê wî tîne ziman. Bo nimne di nberheva xwe Feqiyê Teyran ku navê wî jî Mihemed e, wiha dibêje: Selamên milyaketan bê hedbêhisêbin, Þubhetê avê þetan ji Mela li Mîm Hê bin Li gorî 'eqî Ýslâmê tevê pêxemberan ji boy xuyandina yekîtiya Xwedê (tewhîd) hatine þandin. Ev e Hezretî Mihemed jî, bergeha tewhîdê mîna rojê ronî kiriye wekî neynikek nîþan ye. Risteya duyemîn lami' nr, çirîsok ji 'Ereban ji nav 'Ereban berqê birskê, þewqê, ronahiyê li pêþçek fexar welat, war; acr -ê veqetandeka ravekê 'ecem gelên ku ne 'Ereb in, gihaþt Ango gerçi nra Hezretî Mihemed ji nav 'Ereban der ket, lê ronahiya vê nrê li welatên ne Ereb ku avayiyê wan bi acran hatine çêkirin jî xwe nîþan. Di vê risteyê de hunerê "telmîh" heye. Telmîh, ji iþaretkirina byerekî dîrokî re tê gotin. Lewra li gor kitêbên siyerê ku behsa jiyana Hezreti Mihemed dikin, þeva ku Hz. Mihemed hatiye dinê nra wî li qesrên Busrayê r ye. -a tamlama eki ehed tevhîd, bir, birlik ayine ayna sifet gibi, misali kir yaptý, gösterdi Mîm, Muhammed isminin ilk harfidir. Mela bazen birinin adýný tam olarak söylemek yerine, onun isminden bir veya iki harfi dile getirir. Örneðin adý Muhammed olan Feqiyê Teyran ile yaptýðý atýþma þöyle söyler: Meleklerin selamlarýnýn haddi hesabý yoktur, Nehir sularý gibi Mela'n Mîm ve Ha'ya olsun Ýslam inancýna göre bütün peygamberler Allah'ýn birliðini (tevhîd) göstermek için gönderilmiþlerdir. Ýþte Hz. Muhammed de tevhîdin ufkunu güneþ gibi aydýnlatmýþ ve bir ayna gibi göstermiþtir. Ýkinci dize lami' nur, parýltý ji 'Ereban Araplar içinden berqê þimþek, ýþýk, aydýnlýk li önet (-e, -a) fexar vatan, memleket; tuðla -ê tamlama eki 'ecem Arap olmayan halklar verdi, ulaþtý Yani her ne kar Hz. Muhammed'in nuru Araplarýn içinden çýktýysa, bu nurun aydýnlýðý evleri tuðlan yapýlmýþ acem diyarlarýn kendini gösterdi. Bu dizede "telmîh" sanatý vardýr. Telmîh, tarihî bir olaya iþaret etmeye denir. Zira Hazreti Muhammed'in hayatýnn bahseden siyer kitaplarýn anlatýldýðýna 175
Busra, bajarekî Þamê ye, ku ew çax Þam di destê Bîzansiyan de b. Melayê Bateyî di Mewl xwe de derbarê vê byerê de li ser zimanê Amînê, diya Pêxember wiha dibêje: Ewela min dî ji min nrek diçî, Qesrê Busra min ji eksa wî didî. göre Hz. Muhammed doðduðu gece onun nru Busra saraylarýna yansýmýþtýr. Busra, Þam'ýn bir þehridir ki, Þam o zaman Bizanslýlar'ýn elindeydi. Melay-i Bateyî Mevlid'inde bu olay hakkýn Peygamber'in annesi Amine'nin diliyle þöyle diyor: Önce benden bir nurun çýktýðýný gördüm, Yansýmasýnn Busra saraylarýný görürdüm. Da þahidê esma' bi hemî wechî binasin Yek mestê semed kir bi yekê neqþê senem 1) Ji bo ku em rna navên Xwedê bi her awayî bibînin: 2) Yek kir serxweþê navê "Semed", bi yekê jî pt xweþik nîþan. Ziman Huner Ev her du riste ji aliyê wate bitnî ve hev temam dikin. þahidê esma bi hemî wechî binasîn Yek mestê Semed kir bi yekê neqþê senem ji bo ku.. rna navan bi her þikl awayî em nas bikin yek serxweþê navê xwe yê Semed kir bi yekê jî xemla pt 1) (Allah'ýn) isimlerinin yansýmalarýný her yönüyle görelim diye: 2) Birini "Samed" ismine sarhoþ etti, birine de putu güzel gösterdi. Bu iki dize anlam ve bütünlük açýsýnn birbirini tamamlýyorlar. þahidê esma bi hemî wechî binasîn yek mestê Semed kir bi yekê neqþê senem için, diye isimlerin tezahürünü her þekilde tanýyalým, bilelim birini, kimini Semed isminin sarhoþu yaptý, etti. birine de, kimine de putun süsü(nü) verdi 176
99 navên Xwedê hene. Her navekî wî wate naverokek xwe heye. Þahid rna van navan ev e: Divê di gerdnê de li gorî wate naveroka her navekî Xwedê diyarokek pêk bê, ku tu navekî wî bêencam nemîne. Bo nimne yek ji van navan "Hadî" (ê ku rêya rast bi mirov nîþan dide ) ye, yek jî "Mudil" (ê ku mirov ji rêya rast der dixe) e. Ji bo ku em encamê van her du navan bi tevayî bibînin, hinek dikevin rêya rast, hinek jî ji rêya rast der dikevin. An jî çawa ku Mele dibêje, Xwedê hinekan dike serxweþ evînrê navê xwe yê Semed, bi hinekan jî pt arasîte nîþan dide. Allah'ýn 99 ismi vardýr. Onun her isminin kendine göre bir anlamý ve içeriði vardýr. Bu isimlerin görüntü ve tezahürü þudur: Allah'ýn her isminin anlam ve içeriðine göre evrende bir olgunun gerçekleþmesi gerekir ki, onun hiçbir ismi neticesiz kalmasýn. Örneðin Allah'ýn isimlerinden biri "Hadî" (kiþiye doðru yolu gösteren), biri de "Mudil" (kiþiyi doðru yoln saptýran) dir. Bu iki ismin neticelerini tam olarak görmemiz için kimileri doðru yola girer, kimileri de doðru yoln çýkar. Ya Mela'nýn dediði gibi, Allah bazýlarýný kendi Samed ismine sarhoþ ve aþýk eder, bazýlarýna putu süslü gösterir. Yek girtiye zulfê yekê xalî numayî Ayîne bi Ýskender camê bi Cem 1) Yêkê biskê yarê bi dest xistiye, ji yekê re jî þanikek hat nîþann; 2) Neynik Ýskender, qedeha þeravê jî ye Cem. Ziman Huner Risteya yekemîn 1) Biri yarin zülfünü ele geçirmiþ, birine bir benek gösterilmiþ; 2) Aynayý Ýskender'e, þarap kadehini de Cem'e vermiþ. Birinci dize yek girtiye zulfê yekê xalî numayî yekê bi dest xistiye biskê yarê ji yekê re jî þanikek hatiye niþann yek girtiye zulfê yekê xalî numayî biri almýþ yarin zülüflerini ve birine de bir benek gösterilmiþ 177
Rêmanên(navlêkên) bisk þanik di wêjeya tesewufê de bi piranî bi hev re tên bikaranîn. Þanik berî her tiþtî niqte ye. Biskê rind, tîpa "cîm"ê (?) ji navê Xwedê yê Cemal; þanik jî niqteya ku di bin vê tîpê de ye temsîl dike. Risteya duyemîn Zülüf ve ben kavramlarý tasavvuf edebiyatýn çoðunlukla birlikte kullanýlýrlar. Ben her þeyden önce bir noktadýr. Güzel zülüf, Allah'ýn Cemal isminden "cîm" (? ) harfini, ben de bu harfin altýnki noktayý temsil eder. Ýkinci dize ayîne bi Ýskender camê bi Cem Neynik Ýskender qedeha þeravê Cem ayîne bi Ýskender camê bi Cem ayna(yý) Ýskender'e (verdi) ve þarap kadehini Cem'e verdi Helbestvan bi vê risteyê du hêmanê efsaneyî tesewufî nîþan dide: Yek Neynika Ýskender, ya din jî Qedeha Cem e. Neynika Ýskender (Ayineyê Ýskender) Li gor rîwayetê Ýskender (m. b. z. 323) dema ku bajarê Ýskenderiyeyê çê kir, bi sê zanayên bi navê Belinus, Hermis Valines neynikek pir mezin çêkirin li ser ciyekî bilind bi cih kir. Keþtiyên ku dihatin Ýskenderiyeyê hên bi qandî mesafeya mehekî dr di vê neynikê de xuya dikirin. Heke bihata tespîtkirin ku keþtiyên dijmin in, tîrêjên rojê ji neynikê dihatin olann keþtî pê dihatin þewitandin. Di wêjeya tesewufê de armanc ji Neynika Ýskender, qelbê ku ji her tiþtî tê xalîkirin bi tenê nra Xwedê dide olann e. Çawa ku keþtiyên dijmin gava diketin menzîla neynika Ýskender bi tîrêjên rojê dihatin þewitandin, her wiha nebaþî jî gava bixwazin têkevin qelbê ku nra Xwedê dide holann jî bi vê nrê tên tunekirin. Qedeha Cem (Camê Cem): Cem, ku Þair bu dizeyle, efsanevî ve edebî iki kavrama iþaret etmektedir: Biri Ýskender'in aynasý, diðeri de Cem'in Kadehi'dir. Ýskender'in Aynasý (Aine-i Ýskender) Rivayete göre Ýskender (ö. m. ö. 323) Ýskenderiye þehrini kurduðu zaman Belinus, Hermis ve Valines adlý üç bilgine çok büyük bir ayna yaptýrdý ve yüksek bir yere yerleþtirdi. Ýskenderiye'ye gelen gemiler ha bir aylýk uzak mesafede iken bu ayna görünürlerdi. Eðer bunlarýn düþman gemileri olduklarý tespit edilseydi, aynan güneþ ýþýðý yansýtýlýp gemiler yakýlýrlardý. Tasavvuf edebiyatýn Ýskender'in Aynasýnn amaç, Allah'tan baþka her þeyden arýndýrýlan ve yalnýzca Allah'ýn nurunu yansýtan kalptir. Ýskender'in aynasýnýn menziline giren gemiler güneþ ýþýnlarý ile yok edildikleri gibi, Allah'ýn nurunu aksettiren kalbe girmek isteyen kötülükler de Allah'ýn bu nuru ile yokedilirler. Cem'in Kadehi (Cam-i Cem): "Ay" 178
bi wateya "heyv" e, fermanrekî efsaneyî yê Ýranî ye. Ji nesla Pîþdiyan e. Ji ber ku ryê wî bedew b, jê re bi Pehlewî leqeba "þîd" (ronahî) hatiye yîn wekî "Cemþîd" ketiye literatra Ýranî. Li gorî efsaneyê þerava tirî cara yekemîn di dema Cemþîd de hatiye çêkirin. Cemþîd ji bo þerava tirî qedehekî mezin a heftgoþe b çêkirin. Her kesê li gor meqamê xwe ji goþekî þerav vedixwar. Di wêjeya tesewufê de armanc ji qedeha Cemþîd, qelbê ku ji her alî de bi evîna xweyî frîn dike ye. anlamýna gelen Cem, Ýran'ýn efsanevî bir hükümrýdýr. Pîþdiyan sülale- sindendir. Yüzü güzel olduðu için kendisine Pehlevîce "þîd" (ýþýk) lakabý verilmiþ ve Ýranî literatüre "Cemþîd" olarak girmiþtir. Efsaneye göre üzüm þarabý ilk kez Cemþîd zamanýn yapýlmýþtýr. Cemþîd üzümden elde ettiði þarap için yedi köþeli büyük bir kadeh yaptýrmýþtý. Her kes kendi konumuna göre bir köþeden þarap içerdi. Tasavvuf edebiyatýn Cemþîd kadehinden amaç, her taraftan ilahî aþkla taþan kalptir. Erwahê muqedes Þebê Qedran te dixwazin Nra te ye misbah di qendîlê herem 1) Rihên pîroz te dixwazin di þevê qedran de, 2) Nra te ye wek þewle di qendîla Kabeyê de. Ziman Huner Risteya yekemîn 1) Kadir Gecelerinde kutsal ruhlar seni istiyorlar, 2) Senin nurundur ýþýk gibi Kâbe kandilinde yanan. Birinci dize erwahê muqedes þebê qedran te dixwazin rihên pîroz, evrar di þevên qedran de te divên erwahê muqedes þebê qedran te dixwazin ruhlar kutsal kadir geceleri seni arzuluyorlar Erwah, gelejmara "rh" e. "-an" a di wiya bêjeya "qedran" de qertafa gelejmariyê ye. Erwah, rhun çoðuludur. "Qedran" kelimesinin sonunki "-an" çoðul ekidir. 179
Mixatabê "te"yê Hezreti Mihemed e. Ango ey Mihemed di þevên qedran de rihên paqij her dem dixwazin ku bigihîjin te. Risteya duyemîn "Te" (seni)nin muhatabýn Hazreti Muhammed'dir. Yani ey Muhammed kadir gecelerinde temiz ruhlar hep sana kavuþmayý arzuluyorlar. Ýkinci dize nra te ye misbah di qendîlê Herem ronahiya te ye lempe, þewl di qendîlê Mekê an jî Kabê de, nra te ye misbah di qendîlê Herem nenin nurundur lamba, ýþýk Mekke veya Kâbe kandillerin de Di helbestên tesewufî de armanc ji Heremê an bajarê Mekê, an jî Kabe ye. Di vir de Kabe bêtir munasib e, ku jê qelb tê qesdkirin. Tasavvuf þiirlerinde Haremden amaç ya Mekke þehri, ya Kâbe'dir. Bura Kâbe ha uygundur ki, onn kalp kastedilmektedir. Da weqtê liqayê bi te hey bin di beqayê Min neqdê dil can di fenayê bi selem 1) Ji bo ku dema gihîjînê em bi te re sax bibin di alema mayînde de, 2) Min buhayê dil rihê xwe pêþîn te di alema nemayînde de. Ziman Huner Her du risteyên malikê ji aliyê wate rêziman ve hev temam dikin. 1) Kavuþma zamanýn seninle ihya olmak için kalýcý alemde, 2) Kalbimi ve ruhumu sana peþin verdim (sattým) fani alemde. Beytin iki dizesi anlam ve dilbilgisi açýsýnn birbirini tamamlýyorlar. weqtê liqayê bi te hey bin ji bo ku dema gihîjînê digel te, bi te re em heyat bibînin weqtê liqayê bi te hey bin için, diye zamaný kavuþma seninle hayat bulalým 180
di beqayê di alema mayînde de di beqayê bakî / kalýcý alemde min neqdê dil can di fenayê bi selem min pereyê, bhayê dil rih di alema nemayînde de pêþin Di risteya duyemîn de "selem" derbas dibe. Selem peymannêra n sendinê ye. Bingehâ wê ev e: Du kes li ser malekî ku yê bê sendin li hev dikin. Firoþkar mal di dema bê de teslîm dike, lê kiryar pereyê wî pêþîn dide. min neqdê dil can di fenayê bi selem ben parasýný, deðerini kalp ve ruhun fanî alemde peþin verdim Ýkinci dizede "selem" kavramý geçmektedir. Selem bir alýþveriþ akdidir. Bu akdin temeli þudur: Ýki kiþi satýn alýnacak bir mal üzerinde anlaþýrlar. Satýcý malý gelecek zaman teslim eder, fakat alýcý parasýný peþin öder. Yaqtfiroþan di kef elmasî þikestin Ev sefheyê elmasê ku neqqaþê reqem 1) Almastên di dest firoþkarên yaqtan de hatin þikênandin, 2) Gava ku Afirîner ev ryê han ê mîna almastê afirand. Ziman Huner 1) Zümrüt satýcýlarýnýn elindeki elmaslar kýrýldý, 2) Yaratýcý, elmas gibi böyle bir yüzü yarattýðý zaman. yaqtfiroþan di kef elmas þikestin ev sefheyê elmasê ku neqqaþê reqem firoþkarên yaqtan di dest wan de almast þikîn, þikestin ev ryê mîna almastê dema ku; çik, lewra nîgarkêþ; afirîner nîgar kir; afirand yaqtfiroþan di kef elmas þikestin ev sefheyê elmasê ku neqqaþê reqem elmas satýcýlarý ellerinde elmas(lar) kýrýldýlar eu yüzü elmas gibi zaman; çünkü ressam; yaratýcý çizdi; yarattý 181
Helbestvan ryê yara xwe ku Xwedê gelek rind afirandiye, teþbîh dike bi tabloya ku nîgarkêþekî gelek pispor ji almastekî herî giranbha çêkiriye. Gava firoþkarên yaqtan vê tabloya han dîtin, ketin heycanê, destê wan lerizîn almastên di dest wan de ketin xwarê þikestin; ango qîmeta wan nema. Þair, Allah'ýn çok güzel yarattýðý sevgilisinin yüzünü oldukça uzman olan bir ressamýn en deðerli elmastan yaptýðý tabloya benzetmektedir. Mücevher satýcýlarý bu yüz tablosunu gördükleri zaman heyecanlandýlar, elleri titredi ve ellerindeki elmaslar düþüp kýrýldýlar; yani deðerleri kalmadý. Ya Reb ji çi r leb bi senaya te guþayem? Subhaneke len uhsiye fî þe'nike hem 1) Xwedêyo! Ji bo pesnê te ez çawa dikarým devê xwe vekim? 2) Ez qet nikarim li gorî pêwîstiyê hemdê te bikim, te tenzîh dikim. Ya Reb! ji çi r leb bi senaya te kuþayem? Ya, Reb Ziman Huner Risteya yekemîn Xwedêyo! çawa? bi çi þiklî? lêv (dev) jibo pesnê te vekim? çeka banglêkirinê (baneþan) ye. sifetekî Xwedê ye. Bi wate-ya perwerdek er xwedî ye. Risteya duyemîn Ev riste bi tevayî 'Erebî ye. subhaneke ez te tenzîh dikim len uhsiye ez qet nikarim bînim 1) Ya Rab! Seni övmek için aðzýmý nasýl açabilirim? 2) Sana asla gereði gibi hamd edemem, seni tenzih ederim. Ya Reb ji çi r? leb bi senaya te kuþayem? ya Reb (Rab), Birinci dize Rabbim!, ya Rab! nasýl? ne þekilde? duk (aðýz) seni övmek için açayým? seslenme etý (ünlem) dýr. Allah'ýn bir sýfatýdýr. Eðiten ve sahip anlamýndýr. Ýkinci dize Bu dize tamamen Arapça'dýr. Subhaneke seni tenzîh ederim len uhsiye ben asla dile getire- 182
fî þe'nike hem ziman, bijmêrim der heqê te de tu hemdekî fî þe'nike hem mem, sayamam senin hakkýn hiçbir hamdý Subhaneke di Erebî de biwêje ye. Ji aliyê rêziman ve bireser e. Lê nebikaranîna lêkera vê bireserê pêdivî ye. Len çeka dema bê ya neyînî ye. Di nav hevokê de bi xurtkirên mîna tu car, qethiyen, tu weqt tê wergerandin. Fî çek e; wiya navdêran bi kesre dike. Bêjeya þe'ni raveber e; ji ber çeka "fî"yê wiya wê bi kesre (-i) bye. - ke, cînavkek pêvebest ya yekejmar nêr e. Wateya bêjeyên sena hemd "pesn" e. Lê hemd ji senayê bêtir tê bikaranîn. Li gor ehlê tesewufê sê creyê hemdê hene: a) Hemdê zimanî: Hemdê ku bi gelemperî gel dike ye. b) Hemdê giyanî: Hemdê ku welî bi qelb giyan dikin e. c) Hemdê rebanî: Hemdê wan Xwedênasên ku diyarbna Xwedê di gerdnê de fêm kirine ye Elifa ku di wiya bêjeya hem de cih girtiye, ji bo wezn beþavendê ye. Di eslê xwe de tenwîna ku wekî "en" tê bilêvkirin e gelemperî dide zanîn. Ango ji sê creyên hemdê kîja dibê bila bibe, ez qet nikarim tu yekê ji wan li gor pêwîstiyê bînim ziman. Subhaneke Arapça' deyimdir. Dilbilgisi açýsýnn nesnedir. Fakat bu nesnenin fiilinin kullanýlmamasý zorunludur. Len olumsuz gelecek zaman etýdýr. Cümle içinde asla, kesinlikle, hiçbir zaman gibi pekiþtiricilerle tercüme edilir. Fî ettýr. Ýsimlerin sonunu esreli yapar. Þe'ni kelimesi tamlanandýr; "fî" etýnn dolayý sonu esreli (-i) olmuþtur. -ke, tekil ve eril bitiþik zamirdir. Sena ve hamd kelimelerinin anlamý "övgü"dür. Ancak hamd senan ha çok kullanýlýr. Muta- savvýflara göre üç çeþit hamd vardýr: a) Lisanî hamd: Genel olarak halkýn yaptýðý hamddir. b) Rhanî hamd: Velilerin kalp ve ruh ile yaptýklarý hamddir. c) Rabbanî hamd: Allah'ýn evrendeki tecellisini kavrayan ariflerin yaptýklarý hamddir. Hem kelimesinin sonun yer alan elif (-a) vezin ve kafiye içindir. Aslýn "en" olarak telaffuz edilen tenvîndir ve umm ifade eder. Yani hamdin üç çeþidinden hangisi olursa olsun, ben hiçbirini asla gereði gibi dile getiremem Minet ji Xwuyê ku bi 'ebdê xwu Melayî Ýksîrê xemê 'iþqê, ne dînar direm 183
1) Ev nîmetek ji aliyê Xwedê ve ye ku bi evdê xwe Mela, 2) Ne pereyê zêr zîv, belkî iksîra kesera evînê. Ziman Huner Ev her du riste ji aliyê rêziman wateyê ve hev temam dikin. 1) Allah'tan bu bir nimettir ki kulu Mela'ya, 2) Altýn ve gümüþ para deðil, aþk gamýnýn iksirini verdi. Bu iki dize dilbilgisi ve anlam açýsýnn birbirini tamamlamaktadýr. minet ji Xwuyê ku bi ebdê xwu Melayî nîmet ji aliyê Xwedê ku, ko bi 'evdê xwe Mela minet ji Xwuyê ku bi ebdê xwu Melayî nimet Allah tarafýnn ki kendi kulu Mela'ya Wateya minet ya ferhengî "perçe" ye. Wekî term, ji her cre perçeyên nîmetan re tê gotin minet. Minet kelimesinin sözlüksel anlamý "parça"dýr. Terim olarak, nimetlerin her çeþit ve parçasýna minet denir. Ýksîrê xemê iþqê ne dînar direm îksîrê kesera evînê (ye) ne pereyê zêr (ne jî) pereyê zîv Ýksîrê xemê iþqê ne dînar direm iksir aþkýn gamýný (verdi) ne altýn para ve (ne de) gümüþ para verdi Îksîr, maddeyekî kimyayî ye. Tê bawerkirin ku paxir digerîne zêr. Ehlê tesewufê vîya ji bo "diyarbna ilahî" bikar tînin. Ango çawa ku îksîr paxir ji dereceya paxiriyê der dixe digihîjîne dereceya zêrîtyê, evîna ku ji diyarbna ilahî pêk tê jî mirov ji dereceya piçk ber bi dereca mezin der dixe. Ýksîr kimyasal bir maddedir. Bakýrý altýna dönüþtürdüðüne inanýlýyor. Tasavvuf ehli bunu "ilahî tecellî" anlamýn kullanýrlar. Yani iksîr nasýl ki bakýrý bakýrlýk derecesinden çýkarýp onu altýn derecesine ulaþtýrýyorsa, ilahî tecelliyle ulaþan aþk kiþiyi düþük dereceden yüksek dereceye çýkarmaktadýr. 184