hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 1 AÇILIM KÜRT SORUNU Ç N DEMOKRAT K FEDERAL ÇÖZÜM ÖNER S HAK-PAR HAK VE ÖZGÜRLÜKLER PART S

Transkript

1 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 1 AÇILIM VE KÜRT SORUNU Ç N DEMOKRAT K FEDERAL ÇÖZÜM ÖNER S HAK-PAR HAK VE ÖZGÜRLÜKLER PART S

2 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 2 Hak ve Özgürlükler Partisi, 2002 y l nda farkl fikir ve mücadele birikimine sahip Kürt kadrolar taraf ndan kuruldu. Kuruluflundan 20 gün sonra hakk nda kapatma davas aç lan HAK-PAR, 6 y l boyunca kapatma tehdidi alt nda varl n sürdürmek zorunda b rak lm flt r. Söz konusu dava ancak 2008 y l nda (kapatma talebinin reddiyle) sonuçlanm flt r. HAK-PAR ço ulcu, de iflimci, demokratik, özgürlükçü bir partidir ve hukukun evrensel ilkelerini referans al r. Kürt halk n n yaklafl k son 40 y ll k ulusal, demokratik, bar flç l mücadele gelene inin miras na sahip ç kar, kendini bu gelene in devam olarak nitelendirir. HAK-PAR, mücadele yöntemi olarak demokratik, bar flç l ve siyasal mücadele biçimini benimser, fliddet ve silahl yöntemlerle sorunlar n çözülmeyece ine inan r. nsan haklar na, temel hak ve özgürlüklere, az nl k haklar na sayg l ; hukukun üstünlü üne dayanan, kat - l mc ve ço ulcu bir demokrasi için mücadele eder. Ekonomik olarak kalk nm fl, f rsat eflitli ine dayal, adil, eflitlikçi, gelece e umutla bakan bir toplumdan yanad r. Yaflanabilir bir çevre, kal c bir bar fl, farkl l klar n karfl - l kl kabul temelinde bir arada yaflayabildi i bir gelece i savunur. nsanl n ilerici birikimine ve hukukun evrensel ilkelerine dayal bir demokrasinin inflas Türkiye de birçok sorunun çözüm yoluna girmesini sa lar. Böyle bir demokrasinin inflas en baflta Kürt ve Türk halklar n n ve bütün etnik ve dini az nl klar n seferberli ini gerektirir. HAK- PAR Türkiye nin demokratikleflmesindeki itici rolü nedeniyle Avrupa Birli ine üyelik sürecini son derece önemser ve destekler. HAK-PAR, Kürt halk n n özgürlü ü için yola ç kt, Kürt sorununun demokratik ve eflitlikçi çözümünü program n n merkezine koydu u için bir Kürt partisidir. Ama ayn zamanda Türkiye partisidir. Çünkü Türkiye nin tümü için demokrasiyi istemekte ve Kürt sorununun çözümünü Türkiye nin bütünlü ü içinde, Kürt halk n n özgür gelece ini Türk halk n n gelece i ile ortak ve birlikte öngörmektedir. HAK-PAR, kendini dünyan n demokratik, de iflimci, özgürlükçü, eflitlikçi, yaflanabilir bir çevreden yana güçler ailesinin bir parças olarak nitelendirir. 1 2

3 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 3 AÇILIM VE KÜRT SORUNU Ç N DEMOKRAT K FEDERAL ÇÖZÜM ÖNER S 1. DURUM DE ERLEND RMES Önce, özgür bir tart flma ortam Türkiye, cumhuriyetin kuruluflundan bu yana ilk kez Kürt sorununu tart flmaya açm fl durumda. Geçen yüz y l boyunca Kürtlerin varl n inkâr eden, Kürt halk n n hak ve özgürlük taleplerini her türlü yöntemi kullanarak bast - ran Türkiye devleti, iç ve d fl koflullar n dayatmas ile izledi i eski politikan n yanl fl oldu unu fark etmeye bafllad y l n n bafl nda devlet kanal TRT fiefl, tam gün Kürtçe yay na bafllad. 29 Temmuz 2009 tarihinde çiflleri Bakan Beflir Atalay n aç klad Kürt aç l m /demokratik aç l m, Kürt sorununa iliflkin çözüm aray fllar na yeni bir ivme kazand rd. Hükümetin bafllatt söz konusu inisiyatif ile birlikte toplumun farkl kesimleri Kürt sorununu tart flmaya, konuya iliflkin görüfl ve önerilerde bulunmaya bafllad. Ancak yine de soruna iliflkin bütünüyle özgür bir tart flma ortam ndan söz edilemez. Hükümet ve di er baz devlet yetkililerinin k rm z çizgiler ile tek millet, tek dev- 3 let gibi otoriter ve buyurgan söylemleri söz konusu tart flmalara s n rlamalar getiriyor. Bu durum do al olarak Kürt sorununa iliflkin özgür bir tart flma ortam n engelliyor. Arzulanan sonucu vermesi için, sürecin salt yasal engellemelerden de il, ayn zamanda bu tür psikolojik bask ve bariyerlerden de ar nmas gerekiyor. Hak ve Özgürlükler Partisi, Kürt sorununun demokratik ve bar flç l çözümünü program n n merkezine koymufl ve bu sorununun taraf olan bir partidir. Tart flmalara farkl bir perspektif kazand rmak ve çözüm aray fllar na katk da bulunmak amac yla Kürt sorununa iliflkin çözüm önerimizi kamuoyuna sunuyoruz. Birinci Dünya Savafl sonunda oluflan dünya düzeninde Kürtlere hiçbir statü tan nmad Kürt sorununu anlamak için sorunun kökenine k saca bir göz atmakta yarar var. Kürtler, Arap, Türk ve Farslar n yan s ra Ortado u nun en kalabal k halk d r. Kürtlerin yaflad co rafyaya Kürtlerin ülkesi anlam na gelen Kürdistan denilmektedir. Kürtler bin y llard r kendi ülkelerinde istikrarl bir toplum olarak yaflamlar n sürdürüyorlar. Bilindi i gibi, Kürtler ilkin Osmanl ve Pers mparatorlu u aras nda 1693 y l nda imzalanan Kasr -fiirin Antlaflmas ile ikiye bölündü. Ama Kürtler bak m ndan as l trajedi Birinci Dünya Savafl sonras nda bafllad. Birinci Dünya Savafl sonucunda oluflan dünya düzeninde Kürtlere hiçbir statü tan nmad. Osmanl mparatorlu- unun y k lmas ndan sonra Kürtlerinß yaflad co rafya Türkiye, Irak ve Suriye aras nda bölündü, Kürt halk n n kaderi bu ülkelerin yönetimlerine terk edildi. 4

4 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 4 Türkiye yi kuran siyasi ve askeri kadrolar ise, kurulufl aflamas nda Kürtlere verdikleri özerklik vaatlerini, Cumhuriyetin kuruluflu ve Lozan Antlaflmas n n imzalanmas yla terk ettiler Anayasas Türklü e dayal tekçi ve türdefl bir toplum anlay fl öngörüyordu. Kürtlere karfl inkar ve yok sayma siyaseti izlenmeye bafllad. Kürtler do al olarak bu yok say lma siyasetine tepki göstererek baflkald rd. Devlet ise Kürt halk n n tepkilerini fliddetle ve kanla bast rd. Kürt baflkald r lar n, otoriter yap s n daha da güçlendirmek için bir gerekçe olarak kulland. Devleti yönetenler Kürt sorununu bahane ederek bütün muhalefeti ortadan kald rd, tam bir bask rejimi kurdu. Devlet, bask rejimini sürdürmek için say s z mekanizmalar gelifltirdi, çeflitli yöntemlere baflvurdu. stiklal Mahkemeleri, fiark Islahat Plan, Mecburi skân Kanunu, Umumi Müfettifllik, S k yönetim uygulamalar, Ola anüstü Hal Yasas, Köy Koruculu u, Özel Timler, köy boflaltma vb. uygulamalar, faili meçhul cinayetler, asimilasyon politikalar Kürt sorununa karfl devletin gelifltirdi i önlemlerden baz lar d r darbesinden sonra Diyarbak r 5 Nolu Askeri Cezaevinde olup bitenler, Kürtlere karfl baflvurulan vahfletin hangi boyutlara ulaflt n n göstergesidir. Geçen yüzy l boyunca Kürt halk büyük bir mezalime u rad. Temel hak ve özgürlüklerden yoksun b rak ld. Diline ve kültürüne karfl ac mas z bir asimilasyon politikas uyguland. Kürtler ata yurtlar ndan milyonlar halinde sürüldü. Ekonomik yaflam felce u rad. Ormanlar yak ld, yaflam çekilmez hale getirildi. Kürt halk na reva görülen söz konusu insanl k d fl uygulamalar n, ayn zamanda insanl a ve evrensel hu- kuka karfl ifllenmifl suç oldu una kuflku yoktur. Türkiye toplumu ve demokratik sistem söz konusu uygulamalardan büyük yara ald. Hiç kuflkusuz PKK ve son otuz y lda yaflanan iç çat flmalar da devletin bask ve inkarc politikas n n bir sonucudur. Baflvurdu u hukuk d fl uygulamalar için PKK ve terör gerekçesini kullanan devletin kendisi, Kürt halk na ve demokratik muhalefete karfl ac mas z ve sistemli bir terör uygulad. Kürt sorunu ayn zamanda demokrasi sorunudur Kürt sorununda izlenen ça d fl politikalar sadece Kürtlere zarar vermekle kalmad. fiiddet sürecinden ve izlenen yanl fl politikalardan Türk halk da fazlas yla pay n ald. Demokrasi güdükleflti, militarizm güçlendi. Silahlanmaya aktar lan kaynaklar toplumun yoksullaflmas na yol açt. Türkiye de kör topal iflleyen demokrasi, 1961, 1970 ve 1980de yap lan askeri darbelerle on y lda bir kesintiye u rad. Ard ndan 28 fiubat 1997 ve 27 Nisan 2007 y l nda, iki kez, demokrasi askerlerden muht ra yedi. Devletin izledi i flovenizm toplumda rkç l k duygular - n artt rd. Türkiye de halklar aras düflmanl klar boy verdi. Devlet çeteleflti, hukuk ve yarg siyasallaflarak yozlaflt. Susurluk ile bafllayan ve Ergenekon ile devam eden süreç devlet içinde yaflanan çürüme ve çeteleflmenin ulaflt boyutlar gösteriyor. Son y llarda çat flmalarda yaflanan can kay plar toplumu karfl l kl gererek kutuplaflt rd. Karfl l kl öfke ve düflmanl klar birikti. Halklar aras ba lar zay flamaya bafllad, arada uçurumlar olufltu. Son dönemde bat il ve ilçelerinde Kürtlere karfl gelifltirilen sald r ve linç kampanyalar top- 5 6

5 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 5 lumlararas bir iç savafl n sinyallerini veriyor. Türkiye de yaflanan çat flma ve toplumlararas biriken öfke, toplumsal bar fl ciddi bir biçimde tehdit etmektedir. Kürt ve Türk halk n n bar fl içinde bir arada yaflama koflullar giderek zorlaflmaktad r. Kürtlerin hak ve özgürlük aray fllar n bölücülük olarak suçlayanlar, esas kendileri, otoriter ve bask yöntemleriyle toplumu fiilen bölünme noktas na getirmifl durumdad rlar. Gelinen aflamada Kürt sorununun çözümü ile ülkenin demokratikleflmesi aras ndaki yaflamsal ba n alt n çizmek daha da önem kazanm fl bulunuyor. Kürt sorununu çözmüfl bir Türkiye nin demokrasi yolunda dev ad mlarla ilerleyece ine kuflku yoktur. Demokrasi yolunda mesafe kat eden bir Türkiye nin ise Kürt sorununu daha kolay çözece ini söylemek mümkündür. Kürt sorunu, Kürt halk n n temel haklar n n gasp ndan kaynakl bir sorundur Gelinen aflamada Türkiye nin bask ve inkâr yöntemleriyle Kürt sorununu çözemeyece i anlafl lm fl durumdad r. Baflka bir deyiflle otoriter, bask ve inkâr siyaseti iflas etmifltir. O halde Kürt sorunu bak m ndan yeni bir anlay fla ihtiyaç var. Kürtler bir ulustur ve onun ulus olmaktan kaynaklanan haklar oldu u kabul edilmeli. Her halk gibi, Kürt halk n n da ata topraklar nda, özgür ve onurlu bir biçimde ve güvenlik içinde yaflama hakk var. Bu hak ayn zamanda uluslar aras evrensel hukukun da gere idir. Kürt sorunu, Kürt halk n n ulus olmaktan kaynaklanan haklar n n gasp edilmesinden kaynakl bir sorundur. Soru- nun çözümü de, Kürt halk n n ulusal demokratik haklar n n teslim edilmesinden/tan nmas ndan geçmektedir. Bunun için tekçi ve türdefl Cumhuriyet anlay fl terk edilmeli. Türkiye; ülkenin çok dilli, çok kültürlü, çok uluslu gerçe ine uygun bir biçimde yeniden yap lanmal d r. Siyasal ve idari sistem ülkenin etnik ve dini yap s na uygun bir biçimde ço ulcu bir niteli e kavuflmal d r. Türkiye, demokrasiyi evrensel standartlarda hayata geçirmelidir. Kendisinin imzalad uluslararas sözleflmelere riayet etmelidir, kendi iç hukukunu ve siyasal sistemini evrensel hak ve özgürlükler parametrelerine uygun hale getirmelidir. Avrupa Birli inin öngördü ü Kopenhag Kriterlerini bir an önce hayata geçirmelidir. Türkiye, Kürt sorununda demokrasinin ve hukukun evrensel normlar n esas almal d r. nsanl k demokrasi, insan haklar, hukukun üstünlü ü, halklar n hakk, ço ulculuk normlar yönünde h zl bir de- iflim içinde. Demokrasi, dünyam zda salt egemen toplumsal sistem haline gelmekle kalm yor, ayn zamanda kat l mc ve ço ulcu bir tarzda h zla eviriliyor. Merkezi yönetimler yetkilerini ulus üstü ve ulus alt kurumlara devrederek eski niteliklerini kaybediyor. Demokrasiler, yerinden yönetim ile bafllayan ve do rudan demokrasiye varan bir dinamizm ve çeflitlilik aray fl içinde. Klasik ulus/üniter devlet anlay fllar yerlerini daha özgürlükçü, kat l mc, ço ulcu modellere b rak yor. Farl l klar n birli i ilkesi, ya da birlik içinde çeflitlilik anlay fl dünyada daha çok kabul görmektedir. Toplumlar, bask ve silah n gücüyle de il, demokrasi ve özgürlükler cazibesi etraf nda birlefliyor. Ülkeler ve uluslar aras iliflkiler karfl l kl l k, diyalog, ifl- 7 8

6 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 6 birli i ve dayan flma ekseninde biçimlenmekte. Türkiye nin yüzy l öncesi tekçi, otoriter, kendi içine kapal bir anlay fl ile böyle bir dünya ile uyum göstermeyece- i apaç k ortadad r. Bu durum, Türkiye bak m ndan köklü bir anlay fl de iflikli ini zorunlu k lmaktad r. Türkiye nin Kürt sorununu çözmesi, ekonomik alanda kalk nmas, sosyal adaleti, istikrar ve iç bar fl n tesis etmesi, onun demokrasinin ve hukukun evrensel prensiplerini esas almas na ba l d r. Kürt sorunu için bütünlüklü ve uzun erimli bir çözüme ihtiyaç var Kürt sorunu gelinen aflamada katmerleflerek farkl boyutlar kazanm fl durumdad r. Kürt sorunu esas olarak ulusal bir sorun. Ama ayn zamanda ekonomik, demokratik, güvenlik, kültürel, hukuki ve insani yanlar içeriyor. Onun bölgesel ölçekli etkilerini ve uluslar aras boyutunu unutmamal. Kürt sorununa dönük ciddi bir çözüm projesinin baflar - s, sorunun bütün bu boyutlar n dikkate almas na ba l ayn zamanda. Kürt sorunu gibi kendi içinde say s z katman bar nd - ran ve girift bir hal olan bir konuda erken çözüm beklentisinin gerçekçi olmad ortadad r. Aflamal bir yol haritas n içeren ve her bir aflamas n bir di eriyle iliflkilendiren, at lacak her ad m bütünlüklü çözümün yap tafl olarak nitelendiren uzun erimli bir çözüm stratejisine ihtiyaç var. Böyle bir çözüm stratejisi ise kararl ve sab rl bir durufl ve irade ile hayata geçirilebilir ancak. Partimiz, uygun bir zeminin oluflturulmas na ba l olarak Kürt sorununun kal c ve eflitlikçi çözümünü üç aflamal Demokratik Federal Çözüm fleklinde formüle etmekte ve bunu kamuoyu ile paylaflmay siyasi bir sorumluluk saymaktad r. 2. DEMOKRAT K FEDERAL ÇÖZÜM ÖNER S Çözüm için uygun bir zemin oluflturulmal Kürt sorunu gibi a r ve katmerli bir sorunu çözmek için uygun bir atmosfere, elveriflli bir iklime ihtiyaç oldu u aç kt r. Öncelikle sorunun tart fl l p çözüme kavuflturulmas için sistemin yasal aç dan elveriflli hale getirilmesi gerekiyor. Bu ise demokratik standartlar n yükseltilerek demokratik zeminin önemli oranda güçlendirilmesine ba l. Eksiksiz düflünce ve örgütlenme özgürlü ü: Bunun için tam ve eksiksiz bir düflünce ve örgütlenme özgürlü ü sa lanmal. Düflünce özgürlü ünü engelleyen bütün yasal k s tlamalar kald r lmal. Düflünce ve örgütlenme özgürlü ü bak m ndan sa lam bir zemin oluflturulmal d r. Militarizmin tasfiyesi: Militarizm, militarist kültür Türkiye deki toplumsal yaflam n bütün gözeneklerine sinmifl durumda. Türkiye - nin demokratikleflmesi ve Kürt sorununun çözülmesi için militarist yap ve kültürün etkinli i mutlaka k r lmal. MGK dan flma organ na dönüfltürülmeli. Genelkurmay Baflkan Milli Savunma Bakanl na ba lanmal d r. Ordu- 9 10

7 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 7 nun askeri darbe için referans gösterdi i kanuni düzenlemeler ortadan kald r lmal d r. Avrupa Birli i süreci: Türkiye de arzulanan atmosferi oluflturmak bak m ndan Avrupa Birli i üyelik süreci son derece önemlidir. Avrupa Birli i ne üyelik süreci Türkiye bak m ndan demokratikleflmenin di er bir ad d r. Bu süreç kesintisiz bir biçimde sürdürülmeli, Türkiye iç hukukunu ve siyasal sistemini Avrupa Birli i nin kriterlerine uygun hale getirilmelidir. Toplumda floven yarg lar n k r lmas : Kürt sorununun çözümü önündeki engellerden birisi de toplumdaki floven flartlanma, önyarg ve korkulard r. Esasen Türk halk n n Kürt halk yla bir sorununun oldu unu söylemek mümkün de il. Devlet ya da onun baz kurumlar geçen zaman içinde toplumu bilinçli ve tek yanl bir biçimde flekillendirdi, deyim yerinde ise zehirledi. fiimdi Kürt sorununu çözmek isteyen devletin yapmas gereken ifllerden birisi de toplumda oluflturulan önyarg lar ve flartlanm fll klar gidermek, toplumu yeni sürece haz r hale getirmektir. Demokratik siyasal kültür: Bu noktada demokratik, ço ulcu, hukukun üstünlü ü ilkesine ve insan haklar na sayg l, hoflgörülü ve uzlaflmac bir siyasal kültürün yarat lmas son derece önem tafl maktad r. Böyle bir kültürün yarat lmas için baflta devlet olmak üzere siyasi partilere, üniversitelere, bas na, sivil toplum kurulufllar na, ayd nlara, sanatç lara önemli görevler düflmektedir. Toplumun güven ve deste ini kazanmak: Hem Kürt halk na hem de Türk halk na karfl fleffaf bir yaklafl m içinde olunmal, süreç toplumla paylafl lmal, sürecin her aflamas na bu kesimlerin kat l m sa lanmal d r. Hükümet/ devlet sorunun çözümü bak m ndan toplumun bütün kesimlerine ama en baflta da Kürt halk na güven vermek zorundad r. Aksi halde at lacak ad mlar n, harcanan eme in bofla gitme tehlikesi söz konusu olabilir. Bölgesel düzeyde Kürtlerle bar flmak: Kürt sorununu çözmek isteyen bir hükümetin/devletin yapmas gereken di er bir fley de bölgesel düzeyde Kürtlerle, özel olarak Irak Kürdistan Bölge Yönetimi ile iyi iliflkiler kurmakt r. Bölge düzeyinde Kürtlerle bar flmayan bir Türkiye nin kendi Kürt sorununda sonuç almas oldukça güçtür. Kürdistan Bölge Yönetimi ile eflitlik, karfl l kl sayg temelinde kurulacak iliflkiler hem devletin samimiyet ve ciddiyeti bak m ndan bir gösterge olarak alg lan r hem de Kürt halk na güven vermek bak m ndan önem tafl r. Yukar da belirtilen ad mlar n hayata geçirilmesinin Kürt sorununun nihai çözümü için daha güçlü bir toplumsal, psikolojik ve zihinsel atmosfer anlam na geldi ine kuflku yoktur. Böyle bir durumda at lacak ad mlar flöyle s ralamak mümkün. Bir; Geçmiflle yüzleflme, sürecin normalleflmesi, fliddetten ar nma Yanl fllar n kabulü: 11 12

8 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 8 Kürt sorununda yeni bir politikan n hayata geçirilmesi için geçmiflte izlenen yanl fl politikalar n terk edilmesi ve yap lan yanl fllar n kabul edilmesi son derece önemli. Yap - lan yanl fllardan ve haks zl klardan dolay Kürt halk ndan resmen özür dilenmeli. Geçmiflle yüzleflme: Öte yandan geçmiflte yaflanan haks zl klara iliflkin bir yüzleflme sürecine ihtiyaç var. Ergenekon davas yla bafllayan yarg lama süreci 1990 l y llarda yaflanan hukuk d fl uygulamalar kapsayacak flekilde geçmifle dönük olarak geniflletilmeli Askeri darbesini yapanlar ve bu dönemdeki uygulamalardan sorumlu olanlar yarg lamalara dâhil edilerek kendilerinden hesap sorulmal. Hukuk ve e itim sisteminin demokratiklefltirilmesi: Öte yandan Türk hukuk sistemi ve e itim mevzuat rkç ve Türkçü ö elerden bir an önce ar nmal. E itim, hukuk ve idari sistemin demokratiklefltirilmesi çabalar na h z verilmelidir. Kürtçeye serbesti: Y llard r bask alt nda tutulan Kürt dili ve kültürüne iliflkin pratik ad mlar at lmal. Kürtçe yerleflim yerlerinin isimleri iade edilmeli, Kürtçe yay n önündeki engeller kald r lmal, Kürtçe ö renimi esas alan enstitüler kurulmal, anadilde e itim hakk hayata geçirilmeli. Genel af: Kürtler bak m ndan en önemli sorunlardan birisi de siyasal yasaklard r. Bu yasaklar genel bir af ile kald r lmal ve siyaset kanallar tamamen aç lmal d r. Böyle bir af ayn zamanda sürecin silahs zland r lmas için de gerekli. Ç kar lacak bir af salt da daki PKK l lar de il ayn zamanda cezaevinde ve yurtd fl nda bulunan Kürt politikac lar n da kapsamal. Silahlardan ar nma: fiiddetin ve silahl çat flmalar n Türkiye nin demokratikleflmesi ve Kürt sorununun bar flç l çözümü önünde ciddi bir sorun oluflturdu u ortadad r. Bu aç dan silahlar n susturulmas, özel olarak PKK nin silahlardan ar nd r lmas önümüzdeki sürecin olumlu yönde evirilmesi için son derece önemlidir. Genel bir af ve at lacak di er ad mlarla sürecin fliddet ve silahlardan ar nmas bak m ndan, gelinen aflamada koflullar eskiye oranla daha elveriflli durumdad r. Köy Koruculu u Sistemi: Bu kapsamda at lacak di er bir ad m ise Köy Koruculu- unun kald r lmas d r. Bu ad m silahlardan ar nacak Köy Korucular n n ekonomik istihdam, e itim ve güvenlik sorunlar n n çözümü ile birlikte düflünülmelidir. Ordunun iç güvenlikten çekilmesi: Bu gün operasyonlar nedeniyle Kürdistan da ola anüstü bir askeri y nak var. Bu durum günlük yaflam bunaltan ve aksatan bir durumdur. Ayn zamanda psikolojik bir bask nedenidir. Bu y na n hafifletilmesi için fazla zaman kaybedilmemeli. Ordu sadece siyasi alandan de il ayn zamanda iç güvenlik alan ndan da geri çekilmelidir. Zorla göç ettirilenler: 13 14

9 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 9 Geçmiflte binlerce köy ve yerleflim merkezinin boflalt lmas n n yol açt sosyal y k m hala orta yerde durmaktad r. Buradan kopart lan milyonlarca Kürt insan hiçbir olanak sunulmadan açl a ve sefalete sürüldü. Toplu göçlerin Kürt toplumunda yol açt ekonomik, sosyal, kültürel ve psikolojik sorunlar n boyutlar tahminlerin çok üstündedir. Bu sorunlar n çözümüne bir yerden bafllamak gerekir. Göçerttirilen insanlar n ata yurtlar na dönüflü ve yaflamlar n yeniden kurmalar için çok yönlü tedbirlere ihtiyaç var. Söz konusu insanlar m z n u rad klar maddi ve manevi hasarlar telafi edilmeli. Eski yerlerine dönemeyenlere bulunduklar yerlerde gerekli deste in sunulmas önem tafl maktad r. Ekonomik önlemler: Kürtlerin yaflad co rafyan n ekonomik aç dan bilinçli olarak geri b rak ld bilinmekte. Buna son otuz y lda yaflanan çat flmalar n yol açt y k m da eklendi inde durumun vahameti daha çok ortaya ç kmaktad r. Bu tablonun olumlu yönde de iflmesi için devletin kapsaml deste ine ihtiyaç var. Devletin bölgeye dönük k sa ve uzun vadeli bir ekonomik kalk nma plan n hayata geçirmesi yak c l k kazanm fl durumda. ki; Kürtçeye statü, demokrasi seferberli i, kamu yönetimi reformu Kürtçeye resmi statü: kinci aflamada Kürtçe, Kürtlerin yaflad bölgelerde ilkokuldan üniversiteye kadar Türkçenin yan s ra e itim dili olarak kullan lmal. Kürtçe Kürtlerin yaflad bölgelerde kamusal alanda s n r- s z biçimde kullan larak ikinci resmi dil statüsüne kavuflmal. Eflzamanl olarak Türkiye nin geri kalan k sm nda Kürtçe ö renimi temel e itim aflamas nda zorunlu k l nmal. Siyasi kat l m: Siyasal Partiler yasas n n de iflmesi, seçimlerdeki baraj n kald r lmas, demokratik Kürt hareketinin siyasal sürece kat lmas yönünde somut ad mlar at lmal d r. Kürt ve Kürdistan ismiyle partiler kurulabilmeli, Kürtler kendi partileriyle siyasal yaflama kat labilmelidir. Bölgesel yerinde yönetim reformu: Türkiye nin bu aflamada yapaca en önemli ifllerden birisi, kat merkeziyetçi sistemi gevfleterek yerinde yönetimleri güçlendirme yönünde idari düzenlemeye gitmesidir. Türkiye de, bölgesel yerinde yönetim modelini esas alan köklü bir kamu yönetimi reformuna gidilmelidir. Yerel yönetimler özerk bir statüye kavuflmal. Belediye ve l Genel Meclisleri daha aktif hale getirilmeli. Belediye ve l Genel Meclisleri temsilcilerinden Bölge Meclisleri oluflturulmal. E itim, sa l k, ulafl m, kültür, konut gibi bafll ca hizmetlere iliflkin yetkiler Bölge Meclislerine b rak lmal Böyle bir süreçte valiler, kaymakamlar, emniyet müdürlerinin seçimle iflbafl na getirilmesi için yasal ve idari düzenlemelere gidilmeli. Demokratikleflme yönündeki bu ad mlar Kürtlerin ve di er farkl az nl klar n kendi ulusal, etnik ve dini kimliklerini yaflamas bak m ndan bir soluk ifllevi görebilir. Demokratik ço ulcu bir anayasa: 15 16

10 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 10 Türkiye nin önündeki en önemli sorunlar ndan birisi de yeni bir anayasa yapma sorunudur. En uygun zamanda 12 Eylül anayasas bütünüyle kald r lmal ve Türkiye nin ço- ulcu gerçekli ine uygun yeni, ça dafl ve demokratik bir anayasa yap lmal. Üç; Türkiye federal tarzda yeniden yap - lanmal Türkiye nin 86 y ll k tekçi, kat merkeziyetçi, etnik temelli üniter devlet prati i ne Kürt sorununu çözdü ne de demokrasiyi kurabildi. Yüzy la yak n bir tecrübe, bu sistemin Türkiye nin toplumsal gerçekli ine ayk r oldu unu ispatlad. Gelinen aflamada mevcut sistem t kanm fl durumdad r ve onu yeniden iflletmek mümkün görünmüyor. Türkiye, çok uluslu, çok dilli, çok dinli ve çok mezhepli bir toplumsal yap ya sahip bir ülke. Söz konusu ço ulcu toplumsal yap ya denk düflen federal bir sistemdir. Federalizm, bugün insanl n yar s na yak n bir k sm - n n benimsedi i bir siyasal sistemdir. Federalizm, çok kültürlü ve çok uluslu ülkelerde, farkl l klara, kendilerini özgür bir biçimde ifade edebilece i elveriflli siyasal çerçeve sunmaktad r. Deneyler, federalizmin az nl k haklar n ve temel özgürlükleri koruyan, yerinde yönetimi güçlendiren, siyasal iktidar n kötüye kullan lmas n, ço unlu un despotizmini engelleyen özellikleriyle üniter devletten daha baflar l oldu unu gösteriyor. Üniter sistemlerin ise, otoriter ve totaliter rejimlere, tek partili sistemlere, askeri diktatörlükler gibi bask c uygulamalara yatk n ve aç k oldu u kabul edilmektedir. Federalizmin üniter sisteme k yasla demokrasi ile daha bar fl k olmas eflyan n tabiat na uygundur. Türkiye, federal bir yap ile daha demokratik, istikrarl ve yönetilir bir ülke haline gelebilir. Dünyan n ileri ülkelerindeki demokrasi gelene inin, söz konusu ülkelerin benimsedi i federal sistem ile iliflkisi göz ard edilemez. ABD nin yüzy llar aflan baflar l federalizm prati i ortadad r. Almanya, sviçre, Belçika gibi demokratik ülkelerin federal sistemi benimsemeleri rastland say lamaz. ngiltere, spanya, talya benzeri ileri demokrasiler ise federal sistem olma yolunda ilerleyen ülkelerdir. Dünyan n süper demokrasisi olma yolunda olan Avrupa Birli i nin kimi yönleriyle federal özellikler tafl d ortadad r. Türkiye K br s için federal, hatta iki devletli bir çözüm modelini öneriyor. O halde, Türkiye söz konusu oldu unda federal sistem neden öcü gibi gösterilmekte? Federalizmin demokratik, kat l mc ve ço ulcu bir siyasal model oldu una flüphe yoktur. Baz kesimlerin bilinçli olarak çarp tt klar gibi federalizm Türkiye yi parçalayacak bir sistem de il, tersine farkl l klar n bir arada eflitlik temelinde yaflamas n güvence alt na alan demokratik ve kat l mc bir modeldir. Federalizm, birlik içinde çeflitlilik ilkesine dayan r. Federalizm, bir devlet çat s alt nda, birlik içinde, ama farkl kalma ve yaflama iste ini öngörür. Türkiye nin siyasi ve idari yap s federal bir tarzda yeniden yap lanmal. Kürtlerin ço unlukta oldu u bölge olmak üzere, ekonomik, sosyal ya da toplumsal farkl l klar n gerektirdi i di er bölgelerde federe yap lar kurulmal. D fl iliflkiler, güvenlik, maliye gibi ulusal ölçekli hizmetlerin 17 18

11 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 11 d fl nda kalan; e itim, sa l k, ulafl m, güvenlik gibi hizmetler federe bölgelerde seçilecek meclislerin yetki alan na b - rak lmal. Böyle bir yap n n ülkenin toplumsal yaflam na dinamizm, yarat c l k ve kültürel zenginlik kataca aç kt r. Öte yandan federal bir sistemde nüfus mübadelesinin yaflanaca ya da etnik ve dini gruplar n bir yerde kümelenmek zorunda kalaca iddias aç k bir çarp tmad r. Federal bir sistemde federe bölgelerin birbirlerinden s n rlarla ayr - laca öne sürülemez, t pk mevcut idari birimlerin (illerin) birbirinden ayr lmas söz konusu olmad gibi. Böyle bir sistemde Türkiye nin bat bölgelerinde az nl k durumunda olan Kürtlerin, bulunduklar yerlerde dil ve kültürel haklardan faydalanma haklar var. Elbette bu haklar benzer durumda olan di er etnik ve dini az nl klar için de geçerli. Federal bir sistemde bütün etnik ve dini az nl klar n temel hak ve özgürlükleri anayasa güvencesi alt na al nmal. Türkiye, federal bir demokrasi ile etnik ve dini aç dan dünyan n parçal bölgesi olan Ortado u da model bir ülke olabilir. Zira federal demokrasi, etnik ve dini parçalanm fll bir zenginlik ve renklili e dönüfltürecek potansiyele sahip. Amac m z federalizmi bütün sorunlar çözecek t ls ml bir formül olarak önermek de il elbet. Dünyadaki deneylerden yola ç karak bunun Türkiye bak m ndan uygulanabilir bir sistem oldu unu düflünüyoruz. Türkiye, bar flç l ve demokratik hiçbir çözüm önerisine gözlerini kapayacak lükse sahip de il çünkü. RÊLIBERVEKIRIN Û JI BO PIRSA KURD, PÊfiNIYARA ÇARESERIYA FEDERAL YA DEMOKRATÎK. HAK-PAR PARTIYA MAF Û AZADIYAN 19

12 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 12 Partiya Maf û Azadiyan, di sala 2002an de ji aliyê qadroyên ku xwedî raman û tecrubeyên cuda ve hat avakirin. HAK-PARa ku di nava 20 rojên pifltî avakirina wê de doza girtinê lê hatiye vekirin, 6 salan di bin gefên doza girtinê de mecbûr maye ku hebûna xwe biparêze. Doza girtinê ku qala wê tê kirinê, encax di sala 2008an de (bi nepejirandina xwesteka girtinê) gihifltiye encamekî. HAK-PAR partiyeke plûralist, guherînxwaz, demokratîk û azadîxwaz e û rêgezên hiqûqa gerdûnî referans digire. Xwedî li mîrateya têkoflîna neteweyî, demokratîk û afltîxwaz a gelê kurd a 40 salên dawi derdikeve û xwe yek ji wêrisê vê kevneflopê dihesibîne. HAK-PAR flêweyên demokratîk, afltiyane û siyasal ên têkoflînê wek rêbazên têkoflînê dipejirîne û di wê baweriyê de ye ku pirsgirêk bi rêbazên çekdarî û flîdetê çareser nabin. Ji bo demokrasiyeke befldar û plûralîst têdikofle ku rêzê li mafên mirovan, azadî, mafên sereke û yên kêmneteweyan digire; serdestiya hiqûqê dipejirîne. Alîgirê civakeke adilane, wekhev e ku aboriya wê bi pêfl ketiye, xwedî derfetên wekhev e û bi hêvî li dahatûyê dinihêre. Dahatûyeke ku cudahî di bingeha wekheviyê de bikaribin li gel hev bijîn, dorhêleke ku tê de dikare bête jiyîn û afltiyeke mayînde diparêze. Avakirina demokrasiyeke li ser hîmên destkeftiyên peflverû yên mirovatiyê û rêgezên gerdûnî yên hiqûqê dikare çendin pirsgirêkên li Tirkiyeyê bixe riya çareseriyê. Avakirina demokrasiyeke bi awayî, di serî de seferberiya gelê kurd û tirk û ya kêmnetewe û olan divê. HAK-PAR, pêvajoya endametiya Yekitiya Ewropa ji ber rola wê ya dehftêr di demokratîkbûyîna Tirkiyê de gi- rîng dibîne û pifltgiriyê didê. HAK-PAR ji ber ku bo azadiya gelê kurd derketiye rê û çareseriya demokratîk û wekhev di pirsa kurd de kiriye navenda bernameya xwe, partiyeke kurda ye. Lê belê di heman demê de partiya Tirkiyê ye, ji ber ku demokrasîyê ji bo tevahîya Turkiyê d xwaze û çareseriya pirsa Kurd di yekitiya (tevahiya) Tirkiyê de dibîne û dahatûya azad ya gelê kurd di dahatûya Tirkiyê de, bi hevre û hevpar dibîne. HAK-PAR xwe perçeyekî ji malbata hêzên dinyayê yên demokratîk, guherînxwaz, azadîxwaz, wekhevîxwaz û pifltgirê dorhêleke jiyanbar dihesibîne

13 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 13 RÊLIBERVEKIRIN Û JI BO PIRSA KURD, PÊfiNIYARA ÇARESERIYA FEDERAL YA DEMOKRATÎK 1-NIRXANDINA REWfiÊ Pêflî, ji bo gengefliyê pêkanîna qadeke azad Tirkiyeyê, ji avakirina Komarê heta nuha, cara yekemîn e ku pirsa kurd, ji gengeflîkirinê re vekiriye. Dewleta Tirk ku di seranserê sedsala borî de hebûna Kurdan red û înkar kiriye, daxwazên maf û azadiyên Gelê Kurd, bi hemû flêweyan serkut kiriye, bi zexta flert û mercên derva û hundir, têgihîflt ku polîtîkayên berê xelet bûn. Di sala 2009 an de Qenala dewletê TRT fiefi, seranserê rojê dest bi weflana kurdî kir. Rêlibervekirina çareseriya pirsa Kurd/Demokratîkbûnê ku di 29ê Tîrmeha 2009an de ji aliyê Wezîrê Kar û barê Hundur Beflîr Atalay ve hat eflkerekirin, ji bo çareserkirina pirsa Kurd nihêrtineke nû, bi pêflxistin. Bi înîsîyatîfa di vî derbarî de ku ji aliyê hukumetê ve hatiye destpêkirin, gengeflîkirinên li ser pirsa Kurd ya birrên cihê yên civakê, pêflniyar û rayên li ser vê babetê destpêkirin. Lê belê, dîsa jî di derbarê vê pirsê de nikare bê gotin ku 23 bi tevahî bingeheke azad ya gengefliyê peyda bûye. Hukumet û hin rayedarên dewletê bi gotin û xetên xwe yên sor yên wek yek millet, yek dewlet... yên otorîter û fermanber, sînor li van gengefliyan teng dike. Ev rewfl, pêflî li bingeheke azad ya gengefliyên li ser pirsa Kurd, digre. Ji bo ku encama ku tê xwestin bê wergirtin, divê, ev pêvajo, ne tenê ji astengên yasayî, herweha ji rêgir û astengiyên pîskolojîk jî bên rizgarkirin. Partiya Maf û Azadiyan, çareserkirina pirsa Kurd bi flêweyê demokratîk û afltîyane xistiye navenda bernama xwe û partiyek e aliyê vê pirsê ye. Bi armanca ku perspektîfeke cuda bidine van gengefliyan û ji bo pifltgiriya lêgerînên li çareseriyê bikin, em pêflniyarên xwe yên ji bo çareseriya pirsa Kurd, pêflkêflî raya gifltî dikin. Di sazumana ku pifltî flerê cîhanê yê yekemîn pêkhat de tu statu jibo kurdan nehat naskirin Ji bo famkirina pirsa Kurd, pêwist e ku bi kurtasî mirov çavek bavêje bingeha vê pirsê. Kurd, ligel Ereb, Tirk û Farisan, gellek herî zêde ye di Rojhelata Navîn de. Çografya ku Kurd lê dijîn, bi wateya welatê Kurdan, jêre Kurdistan tê gotin Kurd, bi hezar salan e ku wek civakeke bi îstîkrar, li welatê xwe jiyana xwe berdewam dikin. Wek tê zanîn, welatê kurdan cara yekemîn di sala 1639 de bi Peymana Qesr-i fiîrîn, di nav Împeretoriya Osmanî û Persan de hat paymalkirin. Lê ji bo kurdan trajediya mezin, pifltî flerê yekemîn yê cîhanê destpêkir. Di sazumana ku pifltî flerê cîhanê yê yekemîn pêkhat de tu statu ji bo kurdan nehat naskirin. 24

14 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 14 Pifltî ruxandina Împeratoriya Osmaniyan, cografya ku kurd li ser dijiyan, di nav Tirkiye, Irak û Suryeyê de hat paymalkirin. Çarenûsiya Gelê Kurd, ji desthelatdarên van welatan re hat hêfltin. Ew kadroyên siyasî û yên eskerî, sozên ku di destpêka avakirinê de ji bo Xutmuxtariya Kurdan dabûn, di dema avakirina Komarê de û bi îmzakirina Peymana Lozanê, red kirin. Destûra Bingehîn ya sala 1924an yekpareya Tirkîtiyê û famê civaka yekreh, diparast. Li dijî kurdan siyaseta înkar û tunekirinê destpêdike. Pir tebiî ye ku Kurdan jî li dijî vê siyaseta tunekirinê, nerazîbûna xwe diyar kirin û serî hildan. Dewlet jî vê nerazîbûna Kurdan, bi tujî û tundiyê serkut kir. Serhildanên kurdan, ji bo ku otorîteya xwe hêj xurtir bike, wek hêncetek bi kar anî. Rayedarên dewletê, pirsa kurd kir hêncet û hemû muxalefetê ji holê rakir, sazûmaneke zordest ava kir. Dewletê, ji bo berdewamiya sazûmaniya xwe ya zordest, çerxên bê hed û hesab pêfl xist, serî li metod û flêweyên cihê da. Ev hin ji wan metodan in ku dewletê li dijî pirsa kurd werg rtin in; Avakirina Dadgehên stiklalê, Plana slahkirina fierqê, Qanûna skan ya Mecbûrî, Mufetîfliya Umûmî, Pekanînên Desthelatdariya Awarteyî, Yasaya Rewfla Awerteyî, Cerdevaniya Gundan, Timên Taybet, Valakirina Gundan, Cinayetên Qisasnediyar û polîtîkayên Helandinê ku hin ji wan bûn. Pifltî cuntaya sala 1980an kiryarên ku li Zindana 5 Nolî ya Diyarbekirê pêk hatine, qonaxa hovane ya ku li dijî Kur- dan pêk hatiye ku gihîfltiye kîjan raderê, nîflanî me dide. Gelê Kurd, di sedsala borî de tuflî bi zulmeke mezin hat. Ji azadiyan û mafên xwe yên bingehîn, bê par hêfltin. Li dijî ziman û çanda wan, polîtîkayên asîmilasyonê yên bêeman hatin meflandin. Bi milyonan kurd ji welatên bav û kalên xwe hatin nefîkirin. Jiyana aborî û debarê bê mecal hatkirin. Daristan hatin flewitandin, jîyan sex û dijwartir bû. Kiryarên navborî yên li dijî mirovatiyê ku li Gelê Kurd hatiye kirin, flik tune ye ku di heman demê de sucên ku li dijî mirovatiyê û huqûqa navneteweyî jî hatine kirin in. Civaka Tirkiyeyê û sîstema demokratîk ji van kiryaran zerara mezin dît. Qet bê flik, PKK jî û pevçûnên navxwe yên van sî salên dawîn jî, encameke polîtîkayên înkar û zordestiyê ya dewletê ne. Dewlet bixwe ye ku bi hênceta bikaranîna terorê û PKKê, serî li kiryarên dervayên huqûqê da û bi awayeke sîstematîk û bêeman, li dijî Kurdan û muxalefeta demokratîk, terorê bi kar anî. Pirsa kurd, di heman demê de pirsa demokrasiyê ye Politîkayên nedemîn yên di derbarên pirsa kurdî de hatin flopandin, ne tenê bi zerardayîna kurdan ma. Di pêvajoya tundiyê de û bi flopandina polîtîkayên xelet, Gelê Tirk jî, zêdetir jê xesarê dît. Demokrasî teng bû, milîtarîzim xurt bû. Demokrasiya Tirkiyeyê ku hêdî dimefliya, bi cuntayên leflkerî yên salên 1961,1970 û 1980an, ji 10 salan carek radiwestiya. Pifltî wê jî, di 28ê Sebata sala 1997an û di 27ê Nîsana 2007an de demokrasî du caran rûbirûyê muxteraya leflkerî ma

15 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 15 Para mesrefên ku ji bo çekan hatiye veqetandin, rê li ber jar û belengaziya civakê vekir. fiovenîzma ku dewletê diflopand, di nav civakê de hestên nijadperestiyê zêde kir. Li Tirkiyeyê dijminahiya nav gelan peyda kir. Dewlet bû çeteyî, huqûq û darêz ket nav siyasetê û pûç bû. Pêvajoya ku bi Susurligê destpê kir û bi Ergenekonê dom dike, radera çetetî û pûçbûna ku di nav dewletê de heye, nîflan dide. Mirinên ku di salên dawîn de di fler û pevçûnan de çê bûne, civakê bi du alî ger û gifl kir û ji hev ketand. Hêrs û dijminahiya li dij hev, komî ser hev bû. Pêwendiyên di navbera gelan de kêm bû û qefayên mezin çê bûn. Di demên dawîn de li bajar û navçeyên Rojava, êrifl û kampanya lînçkirinê ya li dijî Kurdan, emareyên flerê navxweyî yê civakan dide me. Pevçûnên ku li Tirkiyeyê çêbûne û xiflm û qara ku di nav civakan de gihîfltiye ser hev, bi awayeke cidî gefê li afltiya civakî dixwe. fiert û mercên jiyaneke hevpar ya Gelê Kurd û Tirk ku di nav afltiyê de bijîn dijwar dibe. Ew aliyên ku hewldanên Gelê Kurd yên ji bo maf û azadiyan wek bi cudakirinê suçdardikin, di rastiya xwe de ew bi vê desthelatdariya xwe ya otorîter û zordar, civakê anîne wê radera cudakirinê. Qonaxa ku nûha hatine lê, divê mirov pêwendiya di navbera çareserkirina pirsa kurdî û ya di navbera demokratîkirina welat de hêj bi girîngî binî xêz bike. Pirsa Kurd, pirsek ji ber çespandina mafên bingehîn ya Gelê Kurd e Êdî hatiye famkirin ku di radera ku em hatine lê de, Tirkiye nikare bi flêweyên înkarê û zordestiyê pirsa kurdî ça- reser bike. Bi gotineke din, siyaseta înkar, zordestî û ya otorîter pûç bûye. Ji ber vê yekê, ji bo pirsa kurd pêwîstî bi feraseteke nû heye. Kurd netewekî ne û divê ew mafên ku ji netewetîyê pêk tê, bê pejrandin. Wek hemû gelan, mafê gelê Kurd jî heye ku li ser axa xwe, di nav ewlehiyê de, azad û bi rûmet bijî. Ev maf, di heman demê de pêdivîyeke hûqûqa navneteweyî ye jî. Pirsa kurd, pirseke neteweyî ya ji ber xespkirina mafên bingehîn ya Gelê Kurd e. Çareseriya vê pirsê jî, di naskirin û teslîmkirina mafên demokratîk yên neteweyî ya Gelê Kurd de derbas dibe. Ji ber vê yekê jî, divê feraseta yekpare û yeknijadî ya Komerê bê terkirin. Divê Tirkiye, li gor rastiya xwe welat ya pirzimanî, pirçandî û pirneteweyî ji nû ve bê sazkirin û birêvebirin. Divê sîstema birêvebirinê û ya siyasi li gor rastiya neteweyî û olî ya welat û li gor pirdengiyê pêk were. Divê Tirkiye, demokrasiyê li gor standatên navneteweyî pêk bîne. Divê rêz li peymanên navneteweyî yên ku bixwe jî mor kiriye, bigire, huqûqa navxweyî û sîstema siyasî, bîne fêza normên navneteweyî yên maf û azadiyan. Divê zûtirîn Krîterên Kopenhagê ku Yekîtiya Ewrûpayê ferzkiriye, bi cî bîne. Divê Tirkiye, di pirsa Kurd de demokrasî û normên huqûqa navneteweyî wek pêvan bipejrîne Mirovatî, demokrasî, mafên mirovan, huqûqa payebilin, mafên gelan, di nav guhartineke bi lezgînî ya ber bi aliyên 27 28

16 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 16 normên plûralist ye. Demokrasî, ne tenê di derdûna me de dibe sîstemeke serdest ya civakî, di heman demê de bi flêweyeke befldar û plûralîst, bi lezgînî diguhure. Desthelatdariyên Adem-î Merkezî, erkên xwe dewrê dezgehên ser neteweyî û bin neteweyî dikin û hêza xwe ya berê wenda dikin. Demoksarî, di nav lêgerineke cure cûr ya birêvebiriya xwe cîyî de destpêkiriye ûber bi demokrasiya yekser ve diçe. Feraseta Dewleta Netewa Unîter ya Klasik, ciyê xwe didin, modelên hêj plûralist, befldar û azadxwaz. Di cîhanê de riknên yekîtiya cûdahiyan, yan jî di nav yekîtiyê de ferasaeta pirdengiyê, hêj bêtir tê pejrandin. Civak, ne bi hêza çekan û bi zordestî, lê li dor cazîbeya demokrasî û azadiyan berhev tên. Welat û pêwendiyên navneteweyî, li ser xeta beranberî, hevkarî, diyalog û pifltgiriyê tê hûnandin. Tirkiye nikare bi feraseta xwe ya sedsal berê ya yekpare, otorîter û di nav xwe de girtî, bi cîhana pêflketî re di nav ahengiyê de be. Ev rewfl, dispêre ku Tirkiye bi feraseteke bingehîn xwe bi guhêre. Ji bo Tirkiye, Pirsa xwe ya Kurd çareser bike, pêflketinên di warên aborî de pêk bîne, edaleta civakî, aramî û afltîya nav xwe pêk bîne, bicîanîna prensîbên demokrasî û Huqûqa navneteweyî ve girêdayî ye. Ji bo pirsa Kurd, pêwîstî bi çareseriyeke gifltî û dûr û dirêj heye Pirsa kurd, radera ku hatiye lê, gihîfltîye rewfleke piralî û girîftî. Pirsa kurd, di rastiya xwe de pirseke neteweyî ye. Lê di heman demê de aliyên wê yên aborî, demokratîk, çandî, huqûqî û mirovatî jî heye. Divê mirov aliyên wê yên bandora herêmî û ya navneteweyî jî ji bîr neke. Herweha ji bo projeyeke serketî û cidî ya derbarê çareserkirina pirsa kurd, divê mirov hemû van aliyên wê bigre pêflçav Ji bo babeteke wek pirsa Kurd ku di nav xwe de aliyên cihê cihê dihewîne û ku rewfleke tevlihev peyda kiriye, hêvîya çareseriya di demên nêz de rasteqîn xuya nake. Pêwîstiya çareserîyeke stratejîk ya dûr û dirêj ya ku flêweyê nexflerêyê di nav xwe de dihewîne ku divê her flêweyê wê bi hev re bên têkildarkirin û her gavên ku tên avêtin, wek perçeyên bê hesbandin, heye. Stratejîyeke weha ya çareserîyê jî, tenê dikare bi helwesteke xwedî biryar û bisebir bi cîh bê. Partiya me jî ligel avakirina bingehekî guncav, çareseriya pirsa kurd ya wekhev û daîmî, bi sê fleweyî ya Çareseriya Federal ya Demokratîkî formîle dike û viya bi raya gifltî re parvekirinê wek berpirsiyariya siyasî dibîne. 2. PÊfiN YARA ÇARESERIYA FEDERAL YA DEMOKRATÎK Divê ji bo çareseriyê bingeheke guncav bê peydakirin Ji bo çareserkirina pirsa kurd ya weha giran û dijwar, diyar e ji bo çareserkirina vê pirsê, pêwîstî bi atmosfereke guncav û edlandî heye. Beriya her tifltî, ji bo çareserî û gengeflîkirina li ser vê pirsê, divê sîstem di warên yasayî de bê guncavkirin. Ev jî, bi berzkirina standartên demokratîkî û hêj zêdetir 29 30

17 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 17 bi hêzkirina bingeheke demokratîk ve girêdayî ye. Azadiya ji bo rêxistinî û ramanî Jibo vê yekê, divê bêkêmanî azadiya ji bo têxistinî û ramanî bê bi cî anîn. Divê, hemû ew astengên yasayî yên ku azad ramandinê asteng dikin, bên rakirin. Divê, bingeheke qahîm ya ji bo azadiya ramanî û rêxistiniyê, bê peydakiirn. Tesfîyekirina mîlîtarîzmê; Milîtarîzm û çanda milîtarîzmê, ketiye nav hemû çaviyên jiyana civakî ya Tirkiyeyê. Ji bo demokratîzebûna Tirkiyeyê û ji bo çareserkirina pirsa kurd, divê hetmen bandora hebûna milîtarîzmê û ya çanda wê, biflkê. Divê Dezgeya Ewleyî ya Millî (MGK), bibe organa flêwirmendiyê. Divê Serokerkan, bi Wezareta Bergî ya Millî ve bê girêdan. Divê ew yasayên ku Artêfl ji bo cuntayê wek referans bikartînin, ji holê rabin. Pevajoya Yekîtiya Ewrûpayê: Ji bo atmosfereke ku tê xwestin li Tirkiyeyê bê bicîkirin, endametiya pêvajoya Yekîtiya Ewrûpayê pir girîn e. Pêvajoya Endametiyê ya Yekîtiya Ewrûpayê, ji bo Tirkiyeyê navekî din ya demokrasiyê ye. Divê ev pêvajo bêrawestan dom bike, divê Tirkiye, huqûqa navxweyî û sîstema siyasal ya xwe, li gor krîterên Yekîtiya Ewrûpayê bê guncavkirin. fiikandina fikareyên floven ya di nav civakê de; Ji wan girêk û astengên li pêfliya çareserkirina pirsa kurd yek jî, tirs, fikare û hoyandina flovenî ya civakê ye. Di rastiya xwe de ne mumkun e mirov bêje ku pirsgirêka Gelê Tirk, bi ya Gelê Kurd re heye. Dewlet yan jî hin dezgehên wê, di nav dema borî de civakê bizanabûnî û yek alî honandin, ger gotin di cî de be, civakê jehrî kirin. Nuha dewlet ji bo çareserkirina pirsa kurd, di serê karê ku bike de yek jî, divê ew pêflbînî û fikarên ku çêbûne, rake û civakê ji bo pêvajoya nû amade bike. Çanda siyasî ya demokratîk; Di vê noxtê de afrandina çandeke siyasal ya hevpare, xweflbînî, demokrasîyeke plûralist, bi riknên hûqûqeke bilind û rêzgirtina li mafên mirovan, gelek girîng e. Ji bo afrandina çandeke weha, di serî de dewlet, erk û wezîfeyeke girîng jî dikeve ser milên partiyên siyasî, zanîngehan, çapemenî, dezgehên civakî yên sivîl, rewflenbîr û hunermendan jî. Bi destveanîna bawerî û piflgiriya civakê; Divê him li hemberê Gelê Kurd û him jî li hemberê Gelê Tirk, di nav feraseteke vekirî de bin, divê pêvajo bi civakê re bê parvekirin û her qonaxa vê pêvajoyê, bi befldarbûna van aliyan pêk bê. Hukumet/Dewlet, ji bo çareseriya vê pirsê, baweriyê bide hemû aliyên civakê, bi taybet jî bide Gelê Kurd. Berevajiyê wê, xeteriya wê heye ku gavên bên avêtin û keda ku hatiye dayîn, vala biçe. Li herêmê bi Kurdan re lihevkirin; 31 32

18 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 18 Ew hukumet/dewleta ku bixwaze pirsa kurd çareser bike, karekî din yên ku bike jî, li herêmê bi Kurdan re li hev bike, bi taybet jî, divê pêwendiyên xwe li gel desthelatdariya Herêmî ya Kurdistana Iraqê bafl bike. Ew Tirkiyeya ku di qada herêmî de bi kurdan re li hev neke, pir zehmet e ku di pirsa kurd ya nav xwe de bighêje encamek. Ew pêwendiyên ku li ser bingeha rêzgirtin û wekheviyê li gel Desthelatdariya Herêma Kurdistanê bê dayîn, dê hem ji bo dilsozî û cidîyeta dewletê bibe nîflaneyek û wisa bê fêmkirin, dê hem jî jibo bawerîdayîna Kurdan girîng be. fiik tune ye ku pêkanîna pêngavên ku li jor hatine diyarkirin, dê ji bo çareseriya mayende ya pirsa kurd, bê wateya atmosfera zîhnî, psîkolojîkî ya civakeke hêj bi hêz. Yek; Rûqaliya bi rabûrdû re, normalîzekirina pêvajoyê, daweriya ji tundiyê Pejrandina xeletiyan; Ji bo ku di pirsa kurd de polîtîkayên nû bên bikaranîn, divê polîtîkayên berê yên flafl ku dihatin flopandin bên terkandin û pir girîng e ku xeletiyên hatine kirin bên pejrandin. Divê ji bo xeletî û neheqiyên ku hatine kirin, bi resmî ji Gelê Kurd lêborîn bê xwestin. Rûqaliya bi rabûrdû re; Ji aliyê din ve ji bo neheqiyên ku li rabûrdû çêbûne, pêwistî bi pêvajoya rûqaliyê heye. Pêvajoya darezandinê ku bi dozên Ergenekonê destpêkiriye, divê bi awayekî ku kiryarên ne huqûqî yên ku di salên 1990î de pêkhatine jî bike nav xwe û ber bi dahatûyê ve bê berfirehkirin. Divê yên ku cuntaya eskerî ya sala 1980an kirine û yên ku ji kiryarên wê demê berpirsiyar in jî bên darezandin û hesab ji wan bê pirsîn. Demokratizekirina sîstema perwerde û huqûqê; Ji aliyê din ve, divê mevzûata perwerdehiyê û sîstema huqûqî ya Tirk, ji unsûrên nijadî û tirkperestî bên safîkirin. Divê bi lezgînî hewdanên demokratizekirina sîstemên îdarî, huqûqî û perwerdehî, bên kirin. Serbestiya Kurdî; Ji bo çand û zimanê kurdî ku bi salan di bin nîrê zordariyê de bûye, divê pêngavên pratîkî bên avêtin. Divê navên cî û warên ku hatine guhartin, paflve bên dayîn, astengên li pêfliya zimanê kurdî bê rakirin, enstituyên ku hînkariya kurdî ji xwe re bike bingeh divê bên avakirin, divê mafê perwerdehiya zimanê zikmakî, bê bicîanîn Efûya gifltî: Ji bo kurdan ji wan pirsgirêkên herî giring yek jî, qedexeyên siyasî ne. Divê ev qedexeyî, bi efûyeka gifltî bên rakirin û tevahî qanalên siyasetê bên vekirin. Efûyeke weha, heman demê de ji bo pêvajoya bêçekiyê jî pêwîst e. Efûyeke ku bê derxistin, divê ne tenê jibo PKKyiyên çiya be, di heman demê de siyasetmedarên kurd yên girtîgehan û dervayê welat jî bike nav xwe. Devjêberdana ji çekan: Diyar e ku tundî û flerê çekdarî li pêfliya demokratîzekirina Tirkiyeyê û li pêfliya çarserkirina pirsa kurd ya bi flêweyekî afltîyane, wek pirseke cidî xuya dike

19 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 19 Ji bo vê yekê, rawestandina çekan û bi taybet jî pakirina PKKê ji çekan, ji bo pêvajoya li pêfliya me ye ber bi bafliyê ve biçe, gelek girîng e. Sîstema Cerdevaniyê ya gundan: Di vê çarçevoyê de gaveke din ku bê avêtin jî, rakirina cerdevaniya gundan e. Ev gav, divê ligel bêçekirina cerdevanên gundan, aliyên aborî, sitar, debar, perwerde û pirsa wan ya ewlehiyê pêk ve were çareserkirin. Vekiflandina artêflê ji ewlehiya karûbarê hundir: Ev roj li Kurdistanê, ji ber operasyonan bi flêweyeke awarteyî hêjmareke mezin ya eskeriyê heye. Ev rewfl, rewflek e ku jiyana rojane bêzar û tengezar dike ye. Di heman demê de dibe egera serdestî û zextên psîkolojîk jî. Divê ji bo kêmkirina vê hêjmarê zêde neyê seknandin. Divê artêfl ne tenê ji siyasetê, di heman demê de xwe ji bo ewlehiya karûbarên navxweyî jî vekiflîne. Yên ku bi darê zorê hatine koçkirin: Têkçûna civakî ya ku ji ber valakirina bi hezaran gund û navendên cî û waran pêkhatibû, hêj jî li holê ye û berdewam dike. Bi milyona kurdên ku ji wan deran hatin veqetandin re tu derfet nehatiye pêflkêflkirin û wan bi jan û perîflaniyê re rû birû hêfltine. Koçeriyên bi komî yên ku bi darê zorê li Kurdan hatine kirin, li ser civaka Kurd, neyînî û pirsgirêkên wek aborî, civakî, çandî û derûnî (pîskolojîkî) bi bandoreke ku ji texmînan gelek zêdetir e pêk hatiye. Divê ji ciyek, ji bo çareserkirina van pirsgirêkan bê dest pêkirin. Divê ji bo yên ku hatine koçkirin, rêya wan ya ji bo wergerin cî û warên bavûkalên xwe bê vekirin û ji bo ku jiyana xwe ji nû ve sazbikin, tedbîrên piralî bên wergirtin. Divê ew kesên me yên ku em behsa wan dikin, ji alî maddî û manewî ve zirar û tedayiya ku li wan hatiye kirin bê telafîkirin. Ji bo wan kesên ku nikarîn wergerîn cî û gundên xwe jî gelek girîng e ku pifltgitî bo wan bê kirin. Tedbîrên aborî: Tê zanîn ku cografya ku Kurd lê dijîn, ji aliyê aborî ve bi zanabûn paflve hatiye hifltin. Bi ser viya de jî bûyerên tundî yên ku di 30 salên dawî de pêkhatine jî bê lêkirin, vehameta rewflê bêtir derdixe holê. Ji bo ku ev tablo bi awayeke erênî bê guhartin, pêwîstî bi pifltgiriyeke ciddî ya dewletê heye. Diyar bûye ku divê dewlet, ji bo herêmê, planên xurtkirina aborî yên demdirêj û demkin bi cî bîne. Du; Statuya ji bo Kurdî, seferberiya ji bo demokrasiyê, reforma ji bo birêvbiriya gelemperî Statuya resmî ji bo Kurdî; Di befla duyemîn de divê zimanê kurdî, li herêmên ku kurd lê dijîn, ji dibistanên serate heta zanîngehan, ligel zimanê tirkî, wek zimanê perwerdeyê bê bikaranîn. Divê, Zimanê kurdî, di herêmên ku kurd lê dijîn de di warên gelemperî de bêsînor bê bikaranîn û divê bighêje statuya duyemîn ya zimanê resmî. Di heman demê de divê li wan aliyên din yên Tirkiyeyê jî, perwerdehiya zimanê Kurdî, heta radera destpêkê bê mecbûrkirin. Befldariya siyasî; 35 36

20 hakpar 2 1/12/09 14:21 Page 20 Ji bo guhartina yasaya partiyên siyasî, rakirina benda hilbijartinan, ji bo ku tevgera kurd jî befldarê pêvajoya siyasî bibe, divê pêngavên berbiçav bên avêtin. Divê partiyên bi navên kurd û Kurdistan jî bên damezrandin, kurd jî bi partiyên xwe befldarê jiyana siyasî bibin. Di birêvebiriyên herêmî de reformên di cîh de: Karê ewil ku divê Tirkiye bike, ji bo bihêzkirina birêvebiryên herêmî, divê di sîstema tund ya heyî de guhertin pêk bên. Ji bo esasgirtina modela birêvebiryên herêmî, divê reformên berbiçav bên pêkanîn. Divê birêvebiryên herêmî bibin xwedî statuyek xweser. Divê Meclisên fiaredarî û Bajêr hê zêdetir bên aktîfkirin. Divê bi befldariya nûnerên Meclisên fiaredarî û Bajêr, Meclîsên Herêmî bên avakirin. Divê birêvebirina karên wek perwerdehî, tendurustî, çandî, avahî û wd. ji Meclîsên Herêmî re bê hêfltin. Di pêvajoyek usa de ji bo parêzgar, qaymeqam û birêvebirên emniyetê bi hilbijartinê bên tespîtkirin, divê di warê îdarî û yasayî de guhertin werin kirin. Ev pêngavên derbarê demokratîkbûnê de, dê ji bo kurdan û ekaliyetên din derfet peyda bike ku karibin hê bi rihetî xwedî li nasnameyên xwe yên etnîkî û olî derbikevin. Destûreke plûralîst ya demokratîk; Pirseke li pêfliya Tirkiyeyê ya herî girîng yek jî, pirsa çêkirina destûreke nû ye. Divê di demeke herî guncav de bi tevahî destûra ku di 12ê Îlonê de hatiye çêkirin, bê rakirin û divê li gor plûralîstiya Tirkiyeyê, destûreke nû ya hevdem û demokratîk bê çêkirin. Sê: Divê Tirkiye ji nû ve bi flêweyekî federalî bê sazkirin Pratîka dewleta uniter ya bingeh etnikî, ademî merkezî û yekpare ya 86 saliya Tirkiyeyê, ne pirsa Kurdî çarser kir, ne jî demokrasiyê ava kir. Tecrubeyên nêzikî sedsalî îspat kir ku ev sîstem li rastiya civakî ya Tirkiyeyê nayê. Diyar e ku sîstema heyî hatiye xitmandin û ji nû ve bi karanîna wê mumkun xuya nake. Tirkiye, welatekî ku xwedî civakekî pirmezhebî, pirolî, pirzimanî û pirneteweyî ye. Ji bo hebûna civakeke plûralist ya navborî, sîstema federalî lê diçe. Federalîzm, sîstemeke siyasal e ku ji aliyê bireke nêzikî nîvê mirovatiyê ve hatiye pejrandin e. Federalîzm, li welatên pirnetew û pirçandinî, ji bo cudareng û dengan, bingehên siyasal yên bi rêkûpêkên ku xwe bikaribin bi aweyekî azad îfade bikin, pêflkêfl dikin. Hatiye ceribandin ku federalîzm, bi taybetmendiyên xwe yên bi parastina mafên kêmnetewan û azadiyên bingehîn, xurtkirina birêveribirina di cî de, nebafl bikaranîna desthelatdariya siyasal û bi astengkirina despotîzma piraniyê, xuya dike ku ji dewleta uniter hêj bi serketî ye. Xuya dike ku sîstemên unîter jî, ji kiryarên zordest yên wek dîqtatoriyên eskerî, sîstemên yekpartîtiyê û ji rejîmên otorîter û totalîter re nêz û vekirî ne. Diyar e ku Federalîzm, li gor sîstema unîter, hêj nêzî demokrasiyê ye. Tirkiye, bi sîstema federalî dikare bibe welatekî hêj bêtir demokratîk û bi îstîqrar. Divê kevneflopiya demokrasiya welatên pêflketî yên cihanê û pêwendiyên ku bi sîstema federalî re hatiye pejirandin ya van welatên navborî, 37 38