TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN EKONOMİK ÖNEMİ Ahmet MERT 1 Erdal Dağıstan 2 amert@mku.edu.tr edagistan@mku.edu.tr 1 M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 2 M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ÖZET Tıbbi ve aromatik bitkiler özellikle insan sağlığı, ilaç sanayi ve gıda sanayinde kullanımı nedeniyle günümüzde önemi giderek artan tarım ürünleri arasında yer almaktadır. Gerek Türkiye ve gerekse Hatay hem endemik hem de çeşitlilik ve üretim potansiyeli bakımından oldukça yüksek bir tarımsal potansiyele sahiptir. Bu çalışmada, bazı önemli tıbbi ve aromatik bitki çeşitlerinin üretim, verim, kullanım alanı ve ticaretindeki gelişmeler incelenmiştir. Bu çalışmanın sonucunda üretim miktarı giderek artmakla birlikte daha çok toplayıcılığa dayalı bir üretim sistemi mevcut olduğu belirlenmiştir. Maliyeti düşük olmakla birlikte üretim yetersizliğinden kaynaklı yüksek fiyatlar tüketimi olumsuz etkilemektedir. Özellikle medya üzerinden ekonomik değeri hızla artan ve tüketicileri suistimalin yaygınlaştığı bir sektör haline gelmektedir. Anahtar Kelimeler: Hatay, endemik bitki, tıbbı bitkiler, aromatik bitkiler, ekonomik değer THE ECONOMİC IMPORTANCE OF MEDİCİNAL AND AROMATİC PLANTS ABSTRACT Due to usage in pharmaceutical and food industry, and benefits for human health, medicinal and aromatic plants are geting more important among other agricultural products. Turkey and Hatay have a high agricultural potential in terms of endemic, variety and production potential. In this study, some important medicinal and aromatic plants are examined in terms of production, productivity, usage area and development in trade. According to the results, it is found out that production area has been increasing and production is mostly based on collecting from the nature. However, production cost is low, high consumer price arising from production inadequency effects consumption negatively. Due to increase in economic value, exploitation has been getting common in medicinal and aromatic plants industry. Keywords: Hatay, endemic, medicinal plants, aromatic plants 1525
1. GİRİŞ Tıbbi bitkilerin tanımını tam olarak yapmak mümkün değildir. Günümüzde tıbbi ve aromatik bitkiler terimi genellikle birlikte kullanılmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkiler, hastalıkları önlemek, sağlığı sürdürmek veya hastalıkları iyileştirmek için ilaç olarak kullanılan bitkilerdir. Tıbbi bitkiler, beslenme, kozmetik, vücut bakımı, tütsü veya dini törenler gibi alanlarda yer alırken, aromatik bitkiler ise, güzel koku ve tat vermeleri için kullanılmaktadır. Aromatik bitkilerin gıda, kozmetik ve parfümeri sektöründe de geniş kullanım alanı bulunmaktadır (Faydaoğlu ve Sürücüoğlu, 2011). Ülkemizde tıbbi ve aromatik bitkiler eski çağlardan beri ilaç, gıda, parfümeri ve kozmetik gibi farklı alanlarda kullanılmaktadır (Tulukçu ve Sağdıç, 2011). Tıbbi ve aromatik bitkiler özellikle insan sağlığı, ilaç sanayii ve gıda sanayinde kullanımı nedeniyle günümüzde önemi giderek artan tarım ürünleri arasında yer almaktadır. İnsanlık tarihi boyunca birçok hastalık (seker hastalığı, sarılık, nefes darlığı vb.) bitkiler kullanılarak tedavi edilmeye çalısılmıs ve çalısılmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dünyada yaklasık 4 milyar insanın sağlık sorunlarını ilk etapta bitkisel droglarla gidermeye çalıstıklarını bildirmektedir (dünya nüfusunun % 80 i). Ayrıca, gelismis ülkelerde reçeteli ilaçların yaklasık % 25 ini bitkisel kökenli etken maddeler (vimbilastin, rezerpin, kinin, aspirin vb.) olusturmaktadır. Özellikle 1990 lı yıllardan sonra, tıbbi ve aromatik bitkilerin yeni kullanım alanlarının bulunması, doğal ürünlere olan talebin artması; bu bitkilerin kullanım hacmini her geçen gün arttırmaktadır. Günümüzde tıbbi bitkiler piyasasının yıllık yaklasık 60 milyar dolarlık bir rakama sahip olduğu tahmin edilmektedir (Faydaoğlu ve Sürücüoğlu, 2011). Gerek Türkiye ve gerekse Hatay hem endemik hem de çeşitlilik ve üretim potansiyeli bakımından oldukça yüksek bir tarımsal potansiyele sahiptir. Türkiye coğrafi konumu, iklim ve bitki çesitliliği, tarımsal potansiyeli, genis yüzölçümü sayesinde tıbbi ve aromatik bitkiler ticaretinde önde gelen ülkelerden biridir. Türkiye nin bu önemi; gelismis ülkelerdeki yerlesmis bitkisel ilaç, bitki kimyasalları, gıda ve katkı maddeleri, kozmetik ve parfümeri sanayilerinin girdisini olusturan pek çok bitkisel ürünü veren bitkilerin ülkemiz florasında bulunmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla bu bitkiler çoğunlukla doğadan toplanarak pazarlanmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkiler ağırlıklı olarak Ege, Marmara, Akdeniz, Doğu Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden toplanmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkilerde sürdürülebilir üretim ve pazar potansiyelini yeterince değerlendirmek için bu ürünlerin istenen miktar ve kalitede olması gerekmektedir. Tüketici ve sanayici taleplerine cevap veren kaliteli ve standart ürün için ıslah edilmis çesitlerin gelistirilmesi, uygun ekolojik kosulların belirlenmesi, doğal bitkilerin doğaya zarar vermeden zamanında toplanması, hasat sonrası islemler ve isleme teknolojisinin belirlenmesi tıbbi ve aromatik bitkilerde üretim ve pazar olanaklarını arttıracaktır (Faydaoğlu ve Sürücüoğlu, 2011). Şüphesiz ülkemizin her köşesi, kendine özgü cennet misali, sayısız güzelliklere sahiptir.hatay ve çevresi ise, iklimi, coğrafi özellikleri ve insan dokusuyla ayrı bir hazinedir.dağ, ova,ırmak, deniz ekseninde oluşan rüzgarlar iklim koşulları ve doğal 1526
sirkülasyon, Hatayı hiçbir vilayete kısmet olmayan ayrı bir maceraya çekmektedir. Denize sıfır noktasından başlayıp, Amanos dağlarının 2200 rakımlı zirvesine kadar uzanan toprak yapısı Hatay da her mevsim farklı bitki türlerinin yetişmesine imkan vermektedir. Hatay bitki örtüsü çeşitliliği, endemik türler ve bunlara bağlı sanayi ve ticaret alanında her zaman bir adım öndedir. Hatay doğalında bugüne kadar 2000 den fazla bitki türü tespit edilmiştir. Bunlardan 300 kadarı endemiktir. Buda ülkemizdeki endemik türlerin % 10 unu oluşturur (İlçim, 2014). 2. DÜNYA ve TÜRKİYE DE TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLERİN ÖNEMİ 2.1 Dünyada Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Önemi İnsanlık tarihi boyunca birçok hastalığın tedavisinde bitkiler kullanılmış ve kullanılmaya devam edilmektedir. Özellikle 1990 lı yıllardan sonra, tıbbi ve aromatik bitkilerin yeni kullanım alanlarının bulunması, doğal ürünlere olan talebin artması, bu bitkilerin kullanım hacmini her geçen gün arttırmaktadır. Günümüzde tıbbi bitkiler piyasasının yıllık yaklaşık 60 milyar dolarlık bir rakama sahip olduğu tahmin edilmektedir (Anonim, 2015). Son yıllarda, dünya bitkisel drog ticaret hacmi yıllık 18 20 milyar dolar civarında olup, ileriki yıllarda daha da artması tahmin edilmektedir. Dünya uçucu yağ ihracat değeri ise 2008 de 2.5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.(anonim, 2012). 2.2 Türkiye de Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Önemi Ülkemizde tarımı yapılarak üretilen tıbbi ve aromatik bitkilerin sayısı fazla değildir. Çizelge 1. de tarımı yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler verilmiştir (Kırıcı, 2015). Çizelge 1. Ülkemizde Tarımı Yapılan Tıbbi ve Aromatik Bitkilere Ait Ekiliş Alanları (da) ve Üretim Miktarları (ton) Bitki Adı 2011 2012 2013 2014 Alan Üretim Alan Üretim Alan Üretim Alan Üretim Haşhaş (Kaps.) 549.110 40.979 135.106 3.497 322.773 19.244 266.212 16.223 Kimyon 200.117 13.193 226.294 13.900 247.045 17.050 224.421 15.570 Anason 211.542 14.879 194.430 11.023 152.431 10.046 140.506 9.309 Rezene - - 15.775 1.862 13.848 1.994 15.848 2.289 Kişniş - - 11 1 11 1 11 1 Çörekotu - - 2.299 161 3.261 352 1.717 140 Çemen 1.055 141 645 67 1.678 195 1.979 218 Kekik 77.707 10.953 94.283 11.598 89.137 13.658 92.959 11.752 Adaçayı - - 54 7 30 4 130 19 Şerbetçiotu 3.570 1.759 3.442 1.752 3.544 1.852 3.530 1.832 Gül (Yağlık) 18.000 6.000 30.832 10.225 28.012 10.769 28.359 10.831 Lavanta - - 509 123 709 105 2.189 297 Semizotu 3.446 5.501 4.062 6.945 4.073 7.102-5797 Dereotu 2.977 2.836 3.259 2.901 4.167 3.806-4.603 Maydanoz 45.401 54.956 48.681 56.614 49.856 57.619-58351 Nane 11.041 12.160 10.469 12.598 10.646 14.163-14.700 Roko 4.481 4.524 6.434 7.689 7.181 8.962-8.791 Tere 3.575 2.750 4.447 4.446 6.051 7.371-8.732 Isırgan - - 3 0.42 3 0.42 3 0.42 1527
Ülkemizde iç ve dış ticarete konu olan tıbbi ve aromatik bitkilerin bir kısmının tarımı yapılırken, bir kısmı da dünyanın bir çok yerinde olduğu gibi, doğadan toplama yoluyla temin edilmektedir. Haşhaş, kimyon, anason, kekik ve gül ülkemizde ekiliş ve üretim bakımından en fazla tarımı yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler olurken, defne, mahlep, ıhlamur çiçeği ve meyan kökü doğadan toplanarak temin edilmektedir. Tıbbi ve aromatik bitkilerin değişik alanlarda ve sanayi kollarında tüketimine paralel olarak ticaret hacmi de her gecen gün artmaktadır. Türkiye nin tıbbi ve aromatik bitkiler ihracatı Çizelge 2 de verilmiştir (Kırıcı, 2015). Çizelge 2. Türkiye nin Tıbbi ve Aromatik Bitkilere İhracatı (Miktar Ton, Değer ; 1000 dolar) Bitki Adı 2010 2011 2012 2013 Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Defne 8.891 25.618 10.483 29.965 9.345 26.143 10.690 32.268 (Yaprağı) Kekik 12.957 28.141 13.977 39.958 13.159 29.854 14.813 56.324 Adaçayı 1.642 6.148 1.489 5.851 1.771 6.510 1.416 6.336 Anason 923 5.375 1838 6.323 982 3.907 1.944 7.889 Kişniş 29 60 61 101 67 81 228 566 Kimyon 7.695 17.814 3.750 10.202 7.316 20.424 7.941 20.574 Rezene 857 2429 948 2.724 894 2.530 942 2.688 Çemen 155 257 57 80 76 104 67 106 Mahlep 52 484 144 1746 799 974 101 1.716 Meyan Kökü 292 523 433 810 315 637 621 1258 Keçiboynuzu 2.135 3.319 2.454 3.206 2.198 2.903 2.357 3.065 Ihlamur 116 1033 61 896 86 1.017 67 974 Sumak 21 63 1.195 2.564 1.213 2.543 1.292 3.013 Biberiye 685 1540 663 1700 641 1.576 758 1.943 Çörekotu 35 137 43 170 28 127 65 219 Nane 572 1574 166 805 327 1146 189 1.010 Toplam 37.063 94.521 37.762 107.101 39.217 100.476 42.556 137.269 Diğerleri 700 7.256 1.034 3.547 460 2.860 1.248 3.852 Genel 37.763 101.77 38.796 110.648 39.677 103.336 43.804 141.121 Toplam Türkiye nin ihraç ettiği önemli tıbbi ve aromatik bitkileri kekik, defne yaprağı, kimyon ve anasonla birlikte, rezene tohumu, mahlep, çemen, biberiye, meyan kökü, nane, sumak, adaçayı ve ıhlamur çiçeğidir (Çizelge 2.). 1528
3. HATAYIN TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER POTANSİYELİ Hatay ili oldukça zengin bir flora ve vejetasyona sahiptir. Hatay da doğal olarak yetişen çiçekli bitki sayısı yaklaşık olarak 2000 civarındadır. Bu türlerden 250 300 tanesi endemiktir. Bu endemik türlerden bir kısmı da Türkiye de sadece Hatay da doğal olarak yetişirler. Hatay florasında yer alan bitkilerden 550 tanesi tıbbi aromatik bitki özelliği taşımaktadır (İlçim 2014). Çizelge 3 de Hatay florasında bulunan ve ekonomik öneme sahip olan bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin tedavide kullanımları verilmiştir (Ayanoğlu ve ark., 1999). Çizelge 3. Hatay florasında belirlenen ve ekonomik öneme sahip olan bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin tedavide kullanımları Bitki Adı Tedavide Kullanımı Bitki Adı Tedavide Kullanımı Kebere (kapari) İdrar söktürücü, Lavanta Nezle, Diüretik, Kabız, Kuvvet Verici romatizma, kaşıntı, Kişniş Rezene Meyan Defne Nane İştah açıcı, hazmettirici Midevi, gaz söktürücü, süt arttırıcı Böbrek ve idrar yolları, öksürük Saç dökülmesi, kepek, cilt koruyucu,şeker, terletici, antiseptik, midevi Burun Kanamaları, halsizlik, nefes darlığı, grip, ağız kokusu, dezenfektan Mersin Kekik Adaçayı Karabaş kekik (Zahter) Isırgan otu şeker Dezenfektan, iştah açıcı, kan kesici, kabız Yatıştırıcı, midevi, idrar arttırıcı, gaz söktürücü terletici Midevi, böbrek hastalıkları, solunum yolları, ter kesici, kuvvet verici astım Karın ağrısı, kalp rahatsızlıkları Kan temizleyici, romatizma, ülser, tansiyon Ancak mevcut bitki potansiyeli yeterince değerlendirilememektedir. Ticareti (Çizelge 4) yapılan bitki türlerinin hemen hemen hepsinin doğadan toplanarak (Çizelge 5.) pazarlaması yapılmaktadır (Anonim, 2015). 1529
Çizelge 4. Hatay ilinden ihracatı yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler İhraç Edilen Ürün Miktarı (kg) Defne Yaprağı 445.830 Mahlep 32.875 Sumak 457.480 Meyan Kökü 27.216 Anason 130.450 Kimyon 174.100 Asma Yaprağı 107.021 Kekik 61.882 Nane 17.300 Çizelge 5. Hatay ilinde doğadan toplanan tıbbi ve aromatik bitkiler İlçeler Antakya Arsus Belen Dörtyol İskenderun Kumlu Reyhanlı Samandağ Yayladağ Toplanan Bitkiler Sumak,Kekik,Karabaş,Mersin Kekik,Defne Sumak,Kekik,Adaçayı Defne,Kekik,Kantoron,Biberiye Adaçayı,Kekik,Biberiye,Kantoron,Isırgan,Ebegümeci,Hatmi,Karaşaotu Meyan Peryavşanı, Kekik,Kapari,Meyan Kekik,Defne Adaçayı,Sumak,Defne,Çakşir,Kantoron,Hatmi,Kekik,Murt,Papatya,Isırgan, Ayrıkkökü, Meşe palamudu Hatay verimli toprakları ve uygun iklim şartları ile ticareti yapılan ürünlerin kültüre alınması ile kısa zamanda ticari hacmini ikiye katlayacak ve ülke ticaretinde ilk sıralara yükselecek potansiyele sahiptir.tıbbi ve aromatik bitkilerin mevcut durumunu korumak ve artan pazarda yer almasını sağlamak için piyasanın istediği ürünleri istediği miktar ve kalitede sunmamız önem arz etmektedir. Ancak tıbbi ve aromatik bitki üretimini doğadan toplayarak karşılamamız mümkün değildir. Yeterli miktarda standart ve kaliteli ürün üretmek için bu bitkilerin kültüre alınması ve ıslahı önem arz etmektedir (Anonim, 2015). Hatay ilinde kültürel olarak yetiştiriciliği yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler Çizelge 6 da verilmiştir (Anonim, 2015). 1530
Çizelge 6. Hatay ilinde kültürel olarak yetiştiriciliği yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler İlçe Ürün Alan (da) Altınözü Kekik 255 Altınözü Sumak 3 Antakya Şeker otu (stevia) 1.91 Arsus Dereotu 47 Defne Defne 1 Defne Nane 9 Defne Yabanmersini 2 Hassa Nane 30 Hassa Sumak 15 İskenderun Dereotu 460 Merkez Defne 22 Merkez Dereotu 6 Reyhanlı Kimyon 12 Samandağı Defne 64 Samandağı Dereotu 340 Yayladağı Defne 39 Yayladağı Dereotu 81 Yayladağı Kekik 53 2013 yılında yapılan bir saha çalışması ile il genelinde 13 adet yurt dışı menşeli, 21 adet yöre dışı menşeli, 55 yerel olmak üzere toplam 89 adet bitki aktarlarda tıbbi ve aromatik amaçlarla satıldığı tespit edilmiştir.ticareti yapılan 89 adet bitkinin toplam yıllık satış miktarı 633.680 kg toplam yıllık ekonomik değeri 6.329.855 TL dir (Anonim, 2015). 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Tıbbi ve aromatik bitkilerin üretiminin geliştirilmesi için doğadan toplamanın en temel sorunu olan bilinçsiz toplamanın önüne geçilmeli ve gerek iç pazar ve gerekse dış pazar ihtiyacının artması nedeniyle tıbbi ve aromatik bitkilerin kültürünün yapılması sağlanmalıdır. 1531
KAYNAKLAR Anonim, 2012. Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı.Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Sektör Raporu.Aralık. Anonim, 2015. T.C. Hatay Valiliği Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü. Hatay İli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Eylem Planı (2015-2019). Ayanoğlu, F., Mert, A., Kaya, D.A. 1999. Hatay Yöresinde Halk Arasında Kullanılan Bazı Önemli Tıbbi ve Kokulu Bitkilerin Toplanması. MKÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi 1999 4 (1-2), 101-116. Faydaoğlu, E; Sürücüoğlu, M.S., 2011.Geçmişten Günümüze Tıbbi ve Aromatik Bitkileri Kullanılması ve Ekonomik Önemi. Kastamonu Üniversitesi, Orman Fakültesi Dergisi 11, (1),; 52-67. İlçim, A. 2014.Hatay ın Sessiz Güzelleri. 900 Yabani Çiçek. Hatay ın Bitki Envanteri.996s. Kırıcı, S. (2015). Türkiye de Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Genel Durumu. Tulukçu, E; Sağdıç, O. 2011. Konya da Aktarlarda Satılan Tıbbi Bitkiler ve Kullanılan Kısımları. Erciyes Üniversitesi fen Bilimleri Dergisi Cilt 27, Sayı 4, Ekim, 304-308. 1532