Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi Cilt 11, Sayı 1, 2011 ss. 267-272 Kur ân ın Mu tezilî Yorumu -Ebû Müslim el-isfehânî Örneği- Mustafa Öztürk Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2008 (2. Baskı), 287 s. Yazımız Mustafa Öztürk ün Kur an ın Mu tezilî Yorumu -Ebû Müslim el-isfehânî Örneği- adlı eserini tanıtmaya yöneliktir. 2004 yılında Ankara Okulu Yayınları tarafından neşredilen eser, gerçekten özgün bir çalışmadır ve Türkiye de, alanında önemli bir boşluğun doldurulmasına katkı sağlamaktadır. Şöyle ki: Ebû Müslim Muhammed b. Bahr el-isfehânî (ö. 322/934) Câmiu t-te vîl li- Muhkemi t-tenzîl isimli on dört ciltlik bir tefsir sahibidir. Ancak bu tefsir çeşitli nedenlerden dolayı günümüze kadar ulaşamamıştır. Ebû Müslim in görüşleri pek çok tefsirde zikredilmişse de, bu görüşlere en fazla, Fahruddîn er-râzî (ö. 606/1209) nin Mefâtîhu l-gayb db 11/1
268 db isimli tefsirinde yer verilmektedir. İslam dünyasının değişik coğrafyalarında Râzî nin tefsiri esas alınarak Ebû Müslim e isnad edilen müstakil eserler ortaya konmuştur. 1 Ülkemizde böyle bir gayretin ilk sahibi Mustafa Öztürk tür ve çalışması bu açıdan önem arz etmektedir. O da eserinin başında ifade ettiği gibi- Râzî nin tefsirini başından sonuna kadar tarayarak, titiz bir çalışma sonucunda Ebû Müslim e ait görüş ve tespitleri bir araya toplamıştır (s. 7). Tefsir tarihinde önemli bir yere sahip olan Mu tezile ulemasından, Kur an ın baştan sona yorumu olarak sadece Zemahşerî (ö. 538/1144) nin el-keşşâf ının elimizde bulunan yegâne tefsir olduğunu düşündüğümüzde, Öztürk ün çalışmasının kıymeti kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Biz gayretlerinden dolayı kendisine teşekkür etmekle yetineduralım, o, çalışmasını şöyle tanımlamaktadır: Bu kitap tarihin şimdiki uğrağından tam bin küsur yıl önce dâr-ı bekâya irtihâl etmiş olan Mu tezilî müfessir Ebû Müslim Muhammed b. Bahr el-isfehânî ye -maalesef- ülkemizde vaktinde eda edilmemiş bir vefa borcunun kazasıdır (s. 7). Mustafa Öztürk ün eserini içerik yönüyle tanıtacağız: Eser önsöz, giriş, üç bölüm ve sonuç kısmından oluşmaktadır. Girişte (s. 9-28) Mu tezile nin neden ve nasıl bu isimle anıldığı, mezhebin genel prensipleri, Mu tezilî gruplar ve mezhebin bazı meşhur alimleri zikredildikten sonra, Mu tezile nin tefsîr tarihindeki yerinden bahsedilmektedir. Bu kısımda Mu tezilî tefsîr anlayışına Sünnî alimler tarafından hep eleştirel, önyargılı ve mezhebî tarafgirlikle bakıldığı özellikle vurgulanmaktadır. Mu tezilî alimler tefsîr sahasında yüzlerce eser vermişler, fakat bu eserlerin çok büyük bir kısmı mezhebî taassub başta olmak üzere savaşlar, yangınlar vb. olumsuz faktörler sebebiyle maalesef günümüze ulaşamamıştır. Yazarın ifadesine göre Tefsîr ilminde meşhur olan ilk Mu tezile alimi Tefsîru l-kur ân ın sahibi Abdurrahmân b. Keysân el-esamm (ö. 200/816) dır. Mevcut Mu tezile literatüründeki en meşhur eser, hiç şüphe yok ki ez- Zemahşerî nin (ö. 538/1144) el-keşşâf ıdır. Sünnî alimlerden bu tefsîri çok beğenenler, üstün tutanlar ve eleştirenler olduğu gibi; es- Sübkî (ö. 771/1369), İbn Hacer el-askalanî (ö. 852/1448) ve İbn Teymiyye (ö. 728/1328) gibi mezhebî görüşlere Kur anî kılıflar uydurulmak istendiği için okunmasını caiz görmeyenler bile olmuştur (s.26). Kabul etmek gerekir ki, el-keşşâf ın dışında Kur an ın bütün 1 Lütfullah Cebeci, İSFEHANİ Ebu Müslim, DİA, XXII, 2000, İstanbul, s. 509.
ayetlerini içeren ikinci bir klasik Mu tezilî tefsîrin mevcut olmaması, gerçekten büyük bir talihsizliktir. Gerçekten önemli bilgilerle dola olan Giriş teki en çarpıcı bilgilerden biri de şudur: Yazar Mu tezile nin ortaya çıkışını bugüne kadar bilinilegelen Hasen el-basri (ö. 110/728) ye ait Vasıl bizden ayrıldı gibi basit bir söze irca etmenin pek inandırıcı olmadığı, hatta kaynakların bazılarında Vasıl b. Ata dan hiç söz edilmediğini ifade etmektedir. Bunun yerine Mu tezile nin, cebr ideolojisini halka empoze etmek suretiyle kendilerine ait tüm gayri meşru icraatlara dini kılıflar hazırlayan Emevi sultanlarına karşı insanın özgürlüğünü savunan onurlu bir siyasal muhalefet zemininde vücut bulduğunu kabul etmektedir. (s. 10-11) Kur an ın Mu tezili Yorumu nun Birinci Bölümü (s. 29-74) Mu tezile ve Kur an başlığını taşımaktadır. Bu bölümde ilahî kelâmın mahiyeti, yani Kur an ın mahlûk olup olmadığı ve bununla ilgili Mu tezile ve Ehl-i Sünnet in tartışmalarına medâr olan delillerin değerlendirilmesine yer verilmektedir. Öztürk, her iki tarafın da tartışmalarına yer verdikten sonra mezhebî önkabullere göre istidlâlde bulunma ve her ne pahasına olursa olsun kendi mezhebini haklı çıkarma gayretinin, aynıyla ve hatta daha fazlasıyla Ehl-i Sünnet te de mevcut olduğunu belirtmektedir (s. 40). Mu tezilî alimler, Kur ân ve yorum anlayışlarını usûl-i hamse diye bilinen beş temel prensipten adâlet ve tevhîde dayandırmaktadırlar (s. 43). Mu tezile, Kur ân ın mutlak surette uzmanlar tarafından tefsîr edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Zira tefsîr sahasındaki uzmanlık, usûl-i hamsenin özellikle ilk iki ilkesini, tevhîd ve adalet prensibini bilmek ve özümsemektir. Kur ân ı doğru anlamak ancak bu sayede mümkündür. Tevhîd prensibinin tefsîrdeki izdüşümlerinden biri, ru yetullah meselesidir. Mu tezile ye göre Allah her türlü tecsîm ve teşbîhten tenzîh edilmesi gereken aşkın varlıktır. Dolayısıyla Allah ne dünyada ne de ahirette görülecektir. Çünkü bu, Allah cisimdir demekle eşdeğerdir. Allah ın eli, yüzü, gözü ve cenbi gibi tabirleri mecaz kapsamında yorumlamak gerekmektedir (s. 53). Mu tezile nin ru yetullah konusunda en güçlü Kur anî delillerinden biri En âm sûresi 6/103. ayettir: Gözler O nu göremez, ama O, gözleri görür/idrakler O nu kuşatamaz, ama O, bütün idrakleri kuşatır. Adalet prensibinin Kur an tefsirindeki en belirgin izdüşümü ise kulların fiileri meselesidir. Mu tezile ye göre insan, iradesinde hür ve muhtar olmak zorundadır. Çünkü bu, dinî mükellefiyetin temelidir. Allah kullarına karşı zalim değildir (s. 59-68). db 269
270 db Kitabın Ebû Müslim el-isfehânî: Hayatı ve Kur ân a Bakışı başlığını taşıyan İkinci Bölümü (s. 75-166), el-isfehânî nin (ö. 322/934) hayatı ve yaşadığı dönemin panoraması ile başlamaktadır ki, yaşadığı dönemin özelliklerini bilmek bir yazarın anlaşılmasında önemli etkenlerdendir. Râzî nin naklettiği muhtelif görüş ve yorumlardan Bağdat Mu tezilesi ne mensûb olduğu anlaşılan İsfehânî nin Câmiu t- Te vîl li Muhkemi t-tenzîl isimli on dört ciltlik bir tefsîr yazdığı belirtilmiş, fakat bu tefsîr günümüze kadar ulaşamamıştır. Zaten, Mustafa Öztürk de çalışmasını, Fahreddîn er-râzî nin Mefâtîhu l-gayb adlı ansiklopedik tefsîrini baştan sona tarayıp İsfehâni ye ait görüş ve yorumları tek tek tespit etmek suretiyle gerçekleştirebilmiştir (s. 7). Sünnî düşünceyi benimseyen Taberî ve İbn Ebî Hâtim gibi çağdaşlarının büyük ölçüde rivâyet merkezli bir tefsîr anlayışına sahip oldukları bir zaman diliminde İsfehânî, her fırsatta kendi dirâyetini ön plana çıkaran ve öncekilerin yorumları öncekilere; benim yorumum bana aittir sözünde ifadesini bulan bir özgür zihniyetin mahsûlü olan son derece orijinal yorumlar üretebilmiştir. İsfehânî ye göre Kur ân, metinsel yönden mu ciz bir kelâmdır. İlahî kelâmın bu özelliğine halel getirecek hiçbir görüşe iltifat etmeyen İsfehânî, Kur ân da zâid harf bulunduğu tezini reddetmiş, bununla birlikte birtakım âyetlerde tekrarlara rastlandığını kabul etmiştir. Ancak bu tekrarların manayı kuvvetlendirmek için olduğunu belirtmiştir (s. 85-86). Kur an daki müphem lafız ve ifadelerin anlaşılmasında isrâilî rivâyetlerden uzak durmak, kıraat farklılıklarını dikkate almak, aklın ve dilin imkânlarını kullanmak, Kur an bütünlüğünü dikkate almak gibi yöntemlere önem veren İsfehânî, bu konuda da orijinal örnekler vermekte ve yaklaşım sergilemektedir (s. 94-106). Öztürk ün tespitine göre; tefsîrde mecâza en sık başvuran Mu tezile ekolünün temsilcisi İsfehânî nin, Kur an da mecâzın varlığını reddeden alimler arasında gösterilmesinin ne kadar büyük bir yanlış olduğu bu inceleme ile vurgulanmaktadır. Çünkü İsfehânî, arş ve Allah ın arşa istivâ etmesini: Allah ın gökleri çok yüksek bir şekilde yaratması şeklinde (s. 122-123); hesap gününde yüzlerin ağarmasını: yüzlerdeki mutluluk ve esenliğe; yüzlerin kararmasını ise: gam ve kedere delâlet etmesi şeklinde (s. 124-125); Ebû Cehil in karısı Ümmü Cemil in odun hamalı olmasını: Hz. Peygamber e düşmanlık yapmak suretiyle irtikâb ettiği günah yükünü sırtında
taşıması (s. 126-127) şeklinde mecaz manalara hamlederek yorumladığı görülmektedir. Hangi fıkıh mezhebine mensub olduğu bilinemeyen İsfehânî, çoğunluğun aksine hac esnasında ticaretle uğraşılmasını uygun görmemesi (s. 142-143); yeme içme ve cinsel ilişkiden başka hiçbir şeyin orucu bozmadığına hükmetmesi (s. 144) ve bilhassa Nisâ suresi 4/15-16. ayetlerde geçen fâhişeh teriminin delâlet ettiği manaya, genel görüş olan hayasızca davranışta bulunan kadınlar anlamı yerine bu çirkin fiilin bizzat adını koyarak lezbiyenliksevicilik olarak tayin etmesi; bir sonraki ayette erkeklere atfedilen fiilin ise eşcinsellik-homoseksüellik olduğunu söylemesi (s. 144-146) İsfehânî nin ahkâm âyetlerinden hüküm çıkarma konusundaki farklılığını ortaya koymaktadır. İsfehânî, İslâm tefsîr tarihinde bugüne kadar genellikle Kur an da neshi inkâr eden müfessir olarak anılmıştır. Ancak o, klâsik nesh teorisinin Kur an ın korunmuşluğuna halel getirdiği düşüncesinden hareketle, mensûh olduğu ileri sürülen âyetlerde nesh değil, hükmün kapsamını daraltma anlamında tahsîs bulunduğu tezini savunmuştur. Konuyla ilgili başlık altında sunulan bazı yorumları dikkate alındığında, onun neshi inkâr ettiğini söylemek mümkün değildir. Onun, nesh yerine tahsîs dediği ortaya çıkmaktadır. Râzî, onun nesh konusundaki görüşlerini ilgili âyetlerin tefsîrinde oldukça detaylı bir şekilde aktarmış ve neshe konu olan bazı âyetlerdeki yorumlarını tercîhe şayân bulmuştur. es-sübkî nin Ebû Müslim, bizim nesh olarak isimlendirdiğimiz şeyin Kur an da vaki olduğunu reddetmiyor, fakat o sadece bunun ismini açıkça zikretmekten kaçınıp tahsis demeyi tercih ediyor şeklinde değerlendirmesi son derece manidardır (s. 150-166). Üçüncü Bölüm (s. 167-264) İsfehânî de Filolojik, Semantik ve Teolojik Yorum a ayrılmıştır. Kelimelere en doğru anlamın verilmesinde, ilgili kelimenin zaman içerisinde geçirdiği aşamaların dikkate alınarak hareket edilmesi önemlidir. İsfehânî de bu bağlamda filolojik ve semantik analizleri yeri geldikçe uygulamıştır. Kur an daki kelime, kavram ve tabirleri anlamlandırırken konuyla ilgili gördüğü farklı ayetlerle sık sık irtibat kurmuş ve yeri geldikçe Arapların dilsel örflerine de atıflar yapmıştır. Elimizdeki eserde bununla ilgili pek çok örnek verilmiş, fakat biz burada bir tanesini belirtmekle yetineceğiz: Zekât kelimesi Arap dilinde artma, çoğalma, arıtma ve bereket gibi anlamlara gelmektedir. İslam hukuk terminolojisinde ise; belirli yerlere sarfedilmek üzere dînî kıstaslar dahilinde zengin db 271
272 db sayılan inanmış insanların mallarından belli bir payın alınması işlemini ifade etmektedir. İsfehânî bu kelimenin daha çok, geniş anlamda kullanıldığını savunmuş ve övgüye değer olan ve hüsn-i kabul gören her eylem için kullanılan bir kelime olduğunu belirtmiştir. Zekât, nefisleri temizlediği için bu isimle anılmıştır (s. 191-192). Mustafa Öztürk hocamız, İsfehânî nin kelime açıklamalarını içeren otuz beş adet örnek zikretmektedir. İfehani nin Teolojik Yorumları daha çok; peygamberlerin ismet sıfatı, şehitlerin şu an diri olup olmadıkları, hidâyet ve dalâletin kaynağı, kulların fiilleri, Allah ın küfrü dilemesi-dilememesi, insanın kaç ecelinin olduğu gibi tartışma konularına mesnet teşkil eden âyetlerin tefsîrindeki görüşleri, Mu tezile nin genel çizgisini yansıtmaktadır (s. 236-264). Genel Sonuç ve Değerlendirme de elde edilen bulgular değerlendirilmektedir. (s. 265-269). Mustafa Öztürk ün bu çalışması, Mu tezile nin Kur an yorumunu ortaya koymakla birlikte bize göre bir açıdan tefsîr usûlü ve tefsîr tarihi olarak da nitelendirilebilir. Çünkü yazar, ele aldığı her konuyu önce genel mülahazalarıyla sunmakta, sonra o konuyla ilgili tefsîr usûlü ve tefsîr tarihi literatüründe günümüze kadar hangi önemli eserlerin kimler tarafından kaleme alındığını ortaya koymakta, yeri geldikçe kendi değerlendirme ve eleştirilerini öğrenmemizi sağlamakta ve nihâyet İsfehânî nin bu konuyu ele alış tarzını örneklerle açıklamaktadır. Yazar, genel kabullere aykırı görüşlerini birçok yerde güçlü bir tarzda dile getirmektedir. Mesela, Kur an metninde tenasüb ve insicam meselesi işlenirken: Kur an metninde tematik bağlam açısından birbiriyle hemen hiçbir ilgisi bulunmayan çok sayıda ayetin bulunduğunu, yani, âyetler arasında mükemmel bir tenâsüb ve insicam bulunduğuna ilişkin geleneksel görüşün tartışmaya açık olduğunu belirtmesi (s. 107); Kur an ı kendi içinde yorumlama tekniği konusu işlenirken Kur an ın Kur an la tefsîri yönteminin aslında Kur an tarafından verili bir gerçeklik değil, müfessirin yeteneğine bağlı olduğunu belirtmesi (s. 115) ve bunları örneklendirmesi pek çok misalden sadece iki tanesidir. Burhan SÜMERTAŞ Yrd. Doç. Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi Eğitim Fakültesi bsumer55@gmail.com