Prof. Dr. K. Gülbün Baydur a Arma an Yay na Haz rlayanlar: Özgür Külcü, Tolga Çakmak ve Nevzat Özel Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Ankara, 2012
Yeni Nesil Kütüphane Kataloglar : OPAC 2.0 Nevzat Özel * Tolga Çakmak ** Öz: Web 2.0 teknolojilerinin hemen her alanda yeni uygulamalar ortaya ç karmas, kütüphane kullan c lar n n da kütüphane araç ve hizmetlerine yönelik beklentilerini de i tirmi ve art rm t r. Bilgi kaynaklar ve kullan c lar aras nda köprü görevi gören kütüphane kataloglar da bu do rultuda geli im göstermektedir. OPAC 2.0 olarak adland r lan yeni nesil kütüphane kataloglar n n kullan c lara bibliyografik kay tlar üzerinde oylama yapma, görü belirtme/okuma, etiketleme vb. gibi birçok olanak sundu u görülmektedir. Kullan c lar n kat l m, payla m ve etkile im esas na dayanan bu i levsel kataloglar kütüphane hizmetlerine art de er katmaktad r. Bu çal mada, OPAC 2.0 n temel özelliklerinden ve uygulamalar ndan bahsedilmektedir. Anahtar Sözcükler: Kütüphane kataloglar, OPAC, library 2.0. Giri Web 2.0 teknolojileri payla m ve kat l m ön planda tutan kullan c merkezli bir yap sunmaktad r. Bu yap günümüzde farkl disiplinlere yönelik olarak tasarlanan ço u web uygulamalar nda da önemli bir etki yaratmaktad r. Yeni ko ullarda kütüphaneler, hizmetlerine ve uygulamalar na yeniden ekil vermekte ve Library 2.0 olarak adland r lan bir kütüphane ortam olu turmaktad r. Web 2.0 teknolojilerinin kütüphane kaynaklar ve hizmetlerine yönelik olarak kullan lmas eklinde de nitelendirilebilecek olan Library 2.0, web ortam nda kütüphane kaynaklar n n daha kolay biçimde ke fedilebilmesi, ilgili yeni hizmetlerin sunulmas, kullan c larla daha etkili bir ileti im ve etkile imin sa lanmas na yard mc olmaktad r. Bilgi kaynaklar na eri im sa lamaya yard mc olan OPAC lar n (Online Public Access Catalog) da bu kapsamda yeniden yap land r ld görülmektedir. Çevrimiçi kütüphane kataloglar olarak bilinen OPAC lar, kullan c lar n bilgi merkezlerindeki bilgi kaynaklar na eri ebilmeleri için en önemli araçlardan biridir. Bu araçlar sayesinde bilgi kaynaklar n n bibliyografik bilgilerine çevrimiçi olarak, zaman ve mekân s n rlamas olmadan eri mek mümkündür. Web 2.0 özelliklerinin çevrimiçi kütüphane kataloglar nda uygulanmas olarak tan mlanan OPAC 2.0, gelecek nesil ya da 21. yüzy l kataloglar olarak da ifade edilmekte; ayarlanabilen ilgililik s ralamas, konu etiket haritalar /bulutlar sunma, arama sonuçlar n n geni letilmesi ve filtrelendirilmesi için kümeleme/görüntüleme, ödünç verme verileri, di er kataloglar ve veri tabanlar gibi farkl kaynaklardan gelen * Ar. Gör., Ankara Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, nozel@ankara.edu.tr ** Ar. Gör., Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, tcakmak@hacettepe.edu.tr 111
Özel ve Çakmak verileri indeksleme, yetkeli konu ba l klar yla ek arama tavsiyelerinde bulunma, kullan c görü ü/etiketleri ve katalo u kullanarak do ru heceleni leri verme gibi birçok özelli i bünyesinde bulundurmaktad r. OPAC 2.0, bahsedilen özellikleriyle kullan c kat l m n öngörmesi, onlardan elde edilen ek metadata bilgilerini üretmesi, bilgi kaynaklar n ke fetmeyi daha kolay hale getirmesi ve kullan m kolayl klar sunmas nedeniyle çevrimiçi kütüphane kataloglar n n de erini ve i levlerini art rmaktad r. Bu çal mada, OPAC 2.0 n özellikleri ve yap s ndan bahsedilmekte, baz uygulama örnekleri sunulmaktad r. Kütüphane Kataloglar n n Geli imi ve OPAC 2.0 Kütüphane kataloglar, kullan c lar n kütüphane dermelerine kolayl kla eri mesine yard mc olan araçlard r. Bu araçlar, teknolojik geli meler do rultusunda sürekli olarak yenilenmekte ve farkl eri im ögelerini bünyelerinde bulundurarak daha i levsel hale getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak yap lan birçok çal mada kütüphane kataloglar n n i levleri ve amaçlar tan mlanm t r. Özellikle 1876 da Charles Ammi Cutter taraf ndan belirlenen i lev ve amaçlar birçok kütüphane katalogunun sahip olmas gereken i levleri özetlemesi bak m ndan kütüphanelere yard mc olmu tur. Bu i levler; Belli bir materyalin (kütüphanede) bulundu unu belirtmek, Belli bir yazar n (kütüphanedeki) eserlerini belirlemek, Bir eserin (kütüphanede) hangi bas mlar n n oldu unu göstermek, Belli bir konuda (kütüphanede) hangi materyallerin bulundu unu göstermek olarak s ralanm t r (Taylor, 2003). Cutter n belirtti i i levler çerçevesinde kütüphane kataloglar na yönelik çal malar yürütülmü ; zamanla de i en kullan c beklentileri ve teknolojik olanaklar kütüphane kataloglar n n çehresini de i tirmi tir. Kütüphane kataloglar n n ilk evrelerine bakt m zda kitap eklindeki kataloglarla kullan c lara hizmet verildi i dikkati çekmektedir. Bu tür kataloglara yeni bibliyografik kay tlar n eklenmesinin zor olmas ve bu nedenle bu kataloglar n kullan s z olmas ; bu kataloglar n ayn anda birden fazla kullan c taraf ndan kullan lamamas ve kütüphanelere mali yükler getirmesi bu tür kataloglar n önemini yitirmesine, kullan m n n azalmas na ve kart kataloglar n tercih edilmesine neden olmu tur. Kitap kataloglar n ard ndan kullan lan kart kataloglar ise ilk ba larda kitap kataloglar n ta d dezavantajlar bir ölçüde ortadan kald rm t r. Belirli boyutlardaki kartlarla olu turulan bu tür kataloglar, hem yeni bibliyografik kay tlar n eklenmesi aç s ndan oldukça ekonomik bir yap sunmu ; hem de birden çok kullan c n n kütüphane kataloglar ndan faydalanmas n sa lam t r. Ancak bilgisayarlar n kullan lmas yla birlikte kart kataloglar i levselliklerini kaybetmi, yerlerini bilgisayar ortam nda olu turulan kataloglara b rakm lard r (Husain ve Alam Ansari, 2006). Kataloglar n bilgisayar ortam nda olu turulmas yla birlikte OPAC (Online Public Access Catalog) olarak nitelendirilen çevrimiçi kataloglar yo unlukla kullan lmaya ba lanm t r. 1960 l y llar n ba lar nda OPAC lar n geli tirilmesi üzerinde çal malar yap lm ve ilk olarak çevrimiçi kataloglar 1975 te Ohio Devlet Üniversitesinde ve 1978 de Dallas Halk Kütüphanesinde kullan lm t r (Borgman, 1996). 112
Yeni Nesil Kütüphane Kataloglar : OPAC 2.0 Kart katalog sisteminden sonra kütüphane ve kütüphane kataloglar na yeni bir boyut kazand ran OPAC lar, MARC (MAchine Readable Cataloging) kullanarak katalog kay tlar na standart bir dil ile bilgisayar üzerinden eri im olana sa lam t r. Bilgisayar teknolojilerinin kullan m nda birinci nesil olarak adland r lan bu kataloglarda, kütüphane dermesindeki bilgi kaynaklar için daha fazla eri im noktas (ISBN, ISSN, yer numaras gibi) olu turulmu, Boole i leçleri ve anahtar sözcüklerin kullan lmas na izin veren bir yakla m benimsenmi tir (Husain ve Alam Ansari, 2006). 1990 l y llarda ortaya ç kan ikinci nesil web tabanl kataloglar ise, grafik ara yüzler ve hiperlinklerin kullan ld, arama, eri me ve ke fetme seçeneklerinin daha fazla yer ald i levsel bir yap ya sahip olmu tur (Wilson, 2007, s. 406). Genel olarak incelendi inde, birinci ve ikinci nesil kütüphane kataloglar aras nda teknolojik özellikler aç s ndan farkl l klar olsa da sunulan bilgi olarak bilgisayarlar n kullan lmadan önceki durumda oldu u gibi sadece bilgi kaynaklar na yönelik kataloglama ve s n flama i lemleri sonucunda olu turulan bibliyografik tan mlamalara yer verildi i görülmektedir. Bu çerçevede kataloglar kullan c özelliklerini belirleyen ve geribildirimleri toplayan, gerekti inde kullan c lar WorldCat, Google, Amazon gibi kaynaklara yönlendiren bir düzene sahip de illerdir. Günümüz kullan c lar n n özellikleri ve bilgi arama davran lar göz önüne al nd nda bu durumun, kullan c lar n bilgi kaynaklar na eri irken kütüphane kataloglar yerine farkl kaynaklara (arama motorlar, veri tabanlar, sosyal kataloglama siteleri vb.) yönelmelerine neden oldu u söylenebilir. Konuyla ilgili olarak yap lan çal malar da ikinci nesil olarak adland r lan kütüphane kataloglar n n bilgiye eri imde yetersiz oldu unu ortaya koymaktad r (OCLC, 2005; 2009). Yeni nesil OPAC lar ise daha önceki yakla mlardan farkl olarak kullan c etkile imini etkin bir boyutta sunan Web 2.0 teknolojilerini içeren bir yap dad r. Web 2.0 özelliklerini ta yan bu OPAC lar kavramsal olarak OPAC 2.0 eklinde an lmakta, kütüphane kataloglar na yeni i levler kazand rmaktad r. OPAC 2.0 literatürde, kullan c lar n görü, payla m ve kat l mlar ndan yararlanarak kütüphane kataloglar n n zenginle tirilmesi ve niteli inin art r lmas n sa layan yeni nesil kütüphane kataloglar olarak tan mlanmaktad r (Vallez ve Marcos, 2009). OPAC 2.0, i levsel ve kullan c merkezli özellikleri bünyesinde bulundurmaktad r. Bu özellikler u ekilde s ralanabilir (Wilson, 2007, s. 406-407): Ayarlanabilen ilgililik s ralamas, Konu etiket haritalar /bulutlar sunma, Arama sonuçlar n n geni letilmesi ve filtrelenmesi için kümeleme/görüntüleme, Ödünç verme verileri sunma, Di er kataloglar ve veri tabanlar gibi farkl kaynaklardan gelen verileri indeksleme, Yetkeli konu ba l klar yla ek arama tavsiyelerinde bulunma, Kullan c görü ü/etiketleri olu turma, Do ru heceleni leri verme, Kendi ki isel kütüphane katalo unu olu turma/payla ma. Genel olarak incelendi inde görü belirtme, oylama, etiketleme, kitap önerme, ödünç verme verileri, OPAC d di er kaynaklara yönlendirme, e-posta/rss beslemeleri, faset 113
Özel ve Çakmak arama ve heceleme algoritmalar kütüphane kataloglar nda yer alan yeni özellikler aras nda yer almaktad r. Bahsedilen tüm özellikler detayl olarak incelendi inde a a daki özellikler ön plana ç kmaktad r (Kumar, 2008, s. 375-378; Chalon, Di Pretoro ve Kohn, 2008). Görü belirtme (comment applications): Kullan c lara bir kitap kayd üzerinde kitap hakk nda görü ve yorumlar n ekleme olana sunar. Oylama (rating): Katalog arama sonucu eri ilen kitap kay tlar n n ilgilili ine 1-5 aras y ld zlar i aretleyerek karar verme olana sunar. Etiketleme (tagging): Bilgi kaynaklar na eri im için bir kitab n kayd üzerinde kullan c lar n kendi ilgi alanlar na yönelik etiketler ve serbest anahtar sözcükler olu turabilme olana sunar. Kitap önerileri: Bir kitap kayd üzerinde o kitab daha önce okumu veya ödünç alm ki ilerin di er kullan c larla deneyimini payla mas na olanak sunar. Ödünç verme verileri: Katalogda yer alan bir kitab n kaç ki i taraf ndan ödünç al nd veya kullan ld bilgisinin verilmesini sa lar. Di er kaynaklara yönlendirme: Bir kitap kayd üzerinde o kitapla ilgili di er web sitelerine, veri tabanlar na, vb. yönlendirme olana sunar. E-posta/RSS beslemeleri: Katalogda yap lan bir arama i leminin kay t alt na al narak arama yap lan konuda yeni bir yay n n eklenmesi durumunda kullan c lara bilgi verilmesini sa lar. Faset yap lar: Arama yap lan anahtar sözcüklerin geni, yak n ve dar anlamlar n yap sal biçimde vererek kullan c lar n di er kaynaklara da eri ebilmesini sa lar. Heceleme algoritmalar : Arama i lemlerinde kullan c lara Bunu mu demek istediniz? eklinde kelime önerilerinin sunulmas n sa lar. OPAC 2.0, tüm bu özellikleri sayesinde eri imi ve karar vermeyi kolayla t ran daha i levsel kütüphane kataloglar n kullan c lara sunmaktad r. Günümüzde birçok kütüphane katalo unda art k OPAC 2.0 özelliklerini görmek mümkün hale gelmi tir. Son dönemlerde ortaya ç kan kütüphane otomasyon yaz l mlar nda da Web 2.0 teknolojilerinin kullan lmas ve bu yaz l mlar n kütüphane kataloglar na uyarlanmas OPAC 2.0 teknolojisinin kullan m n n yayg nl k kazanmas n sa lam t r. OPAC 2.0 özelliklerinin yap land r ld kütüphane kataloglar na bak ld nda teknik alt yap olarak bu bilgi eri im araçlar n n dört ekilde geli tirildi i görülmektedir. Bunlar; Kütüphanenin bulundu u kurumun ihtiyaçlar do rultusunda ürettikleri yaz l m projeleri ile OPAC 2.0 özelliklerinin kütüphane kataloglar na kazand r lmas, Geli tirilen aç k kaynak kodlu yaz l mlar n mevcut kütüphane otomasyon sistemlerine uyarlanmas (Vufind, Blacklight, KOHA, SOPAC, OPALS, Evergreen ve Scriblio-WPopac gibi), Sosyal kataloglama sitelerinin kütüphaneler için geli tirdikleri uygulamalar n kullan lmas (LibraryThing gibi), OPAC 2.0 özelliklerine sahip otomasyon sistemlerinin sat n al nmas d r (Endeca, Primo, Encore, AquaBrowser, OCLC WorldCat Local, Prism, LibraryThing for Libraries ve Polaris gibi). 114
Yeni Nesil Kütüphane Kataloglar : OPAC 2.0 Yukar da s ralanan yakla mlarla geli tirilen OPAC lar, bu yap lar yla çevrimiçi sosyal a özelliklerini de kazanarak kullan c ile etkile imin çok daha farkl noktalara ta nmas n sa lamaktad r. Böylece OPAC lar kullan c lar için sadece bilgi kayna n n yerini, varl n ö renme de il, bilgi kayna n n içeri i hakk nda fikir edinme ve hatta Google Books gibi uygulamalar n da eklenmesiyle izin verilen içeri e eri im sa lama olanaklar n ta maktad r. Bu ba lamda OPAC 2.0 özelliklerine sahip kütüphane kataloglar ; kataloglamada temel olarak kabul edilen ve Charles Ammi Cutter taraf ndan ifade edilen, bir materyalin kütüphanede bulundu unu belirtmek, bir yazar n kütüphanedeki eserlerini belirlemek, kütüphanede bir eserin hangi bas mlar n n oldu unu göstermek gibi kütüphane katalo u i levlerine ek olarak çok daha farkl yap lar, daha i levsel özellikleri ve ayr ca FRBR (Functional Requirements for Bibliographic Records) yakla m n da içeren bir i leyi i bünyesinde bulundurmaktad r. OPAC 2.0 olarak nitelendirilen kütüphane katalo u türleri yurt d nda Darien Library gibi ehir ve bölge kütüphaneleri ile halk kütüphanelerinde, PennTags ve MTagger gibi projelerle üniversite ve okul kütüphanelerinde kar m za ç karken, North Carolina Devlet Üniversitesi Kütüphaneleri gibi baz kütüphanelerin yaz l mlar kullanarak (Endeca, LibraryThing for Libraries) kataloglar n geli tirdikleri ve bilgi hizmetlerini bu araçlarla verdikleri dikkati çekmektedir. Sonuç Son olarak yeni nesil kütüphane kataloglar olarak adland r lan OPAC 2.0 n, kullan c lara sadece arama yapma ve bibliyografik bilgi verme özelliklerinden çok daha fazlas n sundu u söylenebilir. Etkile im, kat l m ve payla m ön planda tutan OPAC 2.0, kullan c larla da i birli i yaparak kataloglar n etkisini ve kullan m n art rmaktad r. OPAC 2.0 ayr ca bünyesinde bulundurdu u görü belirtme, oylama, etiketleme, kitap önerme, ödünç verme verileri sunma, e-posta/rss besleme, di er kaynaklara yönlendirme, faset yap lar ve heceleme algoritmalar sunma gibi yeni özellikleriyle kullan c merkezli bir yap y kütüphane kataloglar na kazand rmaktad r. Geli tirilen bu yeni yap, bilgi kaynaklar na daha etkin ve kolay bir biçimde eri ebilmeye olanak sa lamaktad r. Bu ba lamda kütüphanelerin var olan kütüphane kataloglar n kullan c beklentilerini de dikkate alarak gözden geçirmeleri ve teknik olarak uygulama seçeneklerinden birini benimseyerek kataloglar na OPAC 2.0 özelliklerini kazand rmalar önerilebilir. Kaynakça Borgman, C. (1996). Why are online catalogs still hard to use? Journal of the American Society for Information Science, 47(7), 493-503. Chalon, P., Di Pretoro, E. ve Kohn, L. (2008). OPAC 2.0: Opportunities, developments and analysis. 16 Eylül 2010 tarihinde http://www.terkko.helsinki.fi/bmf/eahilpapers /Patrice_Chalon_paper.pdf. adresinden eri ildi. Husain, R. ve Alam Ansari, M. (2006). From card catalog to web OPACs. DESIDOC Bulletin of Information Technology 26(2), 41-47. Kumar, V. (2008). Next generation catalogue: A user s expectation. 6th International CALIBER de sunulan bildiri. University of Allahabad, Allahabad.16 Eylül 2010 tarihinde http://ir.inflibnet.ac.in/dxml/bitstream/handle/1944/1283/38.pdf adresinden eri ildi. 115
Özel ve Çakmak OCLC. (2005). Perceptions of libraries and information resources. Dublin, Ohio: OCLC Online Computer Library Center. OCLC. (2009). Online catalogs: what users and librarians want. Dublin, Ohio: OCLC Online Computer Library Center. Taylor, A. G. (2003). The organization of information. London: Libraries Unlimited. Wilson, K. (2007). OPAC 2.0: Next generation online library catalogues ride the Web 2.0 wave!. Online Currents, 21(10), 406-413. Vallez, M. ve Marcos, M. C. (2009). Libraries in a Web 2.0 environment. 15 A ustos 2010 tarihinde http://www.hipertext.net/english/pag1037.htm adresinden eri ildi 116