1st International Mediterranean Science and Engineering Congress (IMSEC 2016) Çukurova University, Congress Center, October 26-28, 2016, Adana / TURKEY Pages: 2968-2976, Paper ID:767 Madenlerde Delme Patlatma İşlemlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Önlemleri Esma KAHRAMAN 1, Ahmet Mahmut KILIÇ 1 1 Çukurova Üniversite, Mühendislik Mimarlık Fakülte, Maden Mühendisliği Bölümü, Adana, Türkiye; ekahraman@cu.edu.tr Özet Delme ve patlatma işlemleri madenlerde üretim işlemlerinin ilk aşamasıdır. Madenlerdeki kazaların yarıdan fazlası delme patlatma işlemlerinde meydana gelmektedir. Bu kazaların azaltılması ancak gerekli tedbirleri almakla mümkündür. Bu çalışmada patlatma öncesi, patlatma sonrası ve patlatma esnasında alınması gereken önlemler incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Maden, Patlatma, Delme, İşçi Sağlığı. Occupational Health and Safety Measures for the Drilling and Blasting Operations in Mines Abstract Drilling and blasting operations is the first step of the production process at mines. More than half of the accidents in the mines occur in the drilling and blasting operations. Reducing these accidents are only possible to take the necessary measures. In this study, pre-blasting, after blasting and during blasting measures to be taken were examined. Keywords: Mine, Blasting, Drilling, Occupational Health. 1. GİRİŞ Patlatma madencilik sektörü başta olmak üzere inşaat, tünel, boru hattı ve yol çalışmaları gibi pek çok alanda aktif bir şekilde kullanılmaktadır. Patlatma işlemlerinin gürültü, hava şoku, titreşim ve toz oluşumu gibi çevresel etkileri olduğu gibi işletmelerde işyeri düzenini etkileyecek ve işçi sağlığını tehdit edecek etkileri de bulunmaktadır. Bu etkileri en aza indirmek için patlatma işlemi aşamalarının her birinde ayrı ayrı alınması gereken pek çok önlem vardır. Patlatmalarda en küçük ihmal veya hataların sonuçları dahi büyük felaketlere neden olabilmektedir. Bu güne kadar dünyada yaşanan patlatma kaynaklı kazalar çoğunlukla küçük ihmallerden olmuştur. Bu küçük hata veya ihmallerden oluşan kazaların sonucu maalesef büyük kayıplara neden olmaktadır. Patlatmalarda uygulamaları doğru yapmak, kurallara uymak patlayıcı kazalarını önlemekte sigorta rolü oynar ve tehlikeli olmaktan çıkarır [1]. Patlayıcı maddeler ve patlatma (atım) işleriyle ilgili ülkemizde yasal yükümlülükler mevcuttur. Bu yükümlülükler [2]; Patlayıcı maddelerle ilgili yasal durum 87/12028 karar sayılı tüzük; Patlayıcı maddelerle av malzemesi vb. üretimi, ithali, taşınması, saklanması, depolanması, satışı, kullanılması, yok edilmesi ve denetlenmesi usul ve esaslarını belirler. 2968
84/8428 karar sayılı tüzükle ise; Maden ve taş ocakları işletmelerinde ve tünel yapımında alınacak işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemlerine ilişkin tüzük. Bu tüzüğün 14-41. maddeleri patlayıcılarla ilgilidir. Tüm delme patlatma işlemleri ilgili kanun hükmüne uygun olarak ve gerekli tüm önlemler alınarak yapılmalıdır. Patlatma işlemleri sırasında en fazla riskler [3]; Patlamayan ve yığında delme veya hafriyat çıkarma sırasında artık patlayıcıların ateşlenmesi, Kalmış duvar ve duvar ayak parçalarının giderilmesi, Taş uçması, Ateş, kıvılcım sıçraması ve 75 0 C üzerinde ısınma sonucu patlayıcıların istenmeden ateşlenmesi, Zehirli patlayıcı dumanlar nedeniyle sağlık tehlikesi, Hatlardan, elektrostatikten, kıvılcımlardan elektrik enerjisinin etki etmesi olarak sıralanabilir. 2. Delme İşlemleri sırasında alınması gereken önlemler Patlatma işleminin güvenli bir şekilde yapılabilmesi öncelikle uygun delik delinmesi ile mümkündür. Delme işlerinin planlanması ve yapılması aşamalarında aşağıda belirtilen önlemlerin alınması gerekmektedir. Patlatmaya yönelik delik delmeye başlamadan önce delme alanları delici makineler için uygun hale getirilmelidir. Eğimli bölgelerde delme yapılacaksa ve öncelikle eğimin makinedeki katalog değerlerine bakılmalıdır. Eğim makine için tehlikeli ise gerekli önlemler alınmalıdır. Delici makinelerin toz emisyonu kontrol altında olmalıdır. Delici makineler birbirlerini olumsuz etkilemeyecek uzaklıkta olması gerekmektedir. Delici makinelerin tamir ve bakımı yapılmış olmalıdır. Delme takımları; rod bit ve manşon gibi elemanların düşme ve devrilmelerine karşı önlemler alınmış olmalıdır. Basamak dibinde delik delinmesi gerekiyor ise bu bölgelerde çalışırken yukarıdan taş düşmesine karşı önlem alınmalıdır. 3. PAtlatma işlemlerinde alınması gereken önlemler Delme işleminde sonra patlatmanın tüm aşamalarında pek çok güvenlik önlemi alınmalıdır. Bu önlemler patlatmanın planlanmasından başlayıp patlatma işlemi sonrasına kadar tüm işlem aşamalarında farklılık göstermektedir. Patlayıcı maddenin ilk depolanmasından patlatma sonrasına kadar olan tüm aşamalarda alınması gereken emniyetle ilgili tavsiyeleri sınırlandırmak mümkün değildir. Bu yüzden, daha ayrıntılı bilgi edinmek gerekir ve bunu sağlamak için patlayıcı madde üretici firmalarının talimat ve yönergelerinden yararlanmak faydalı olacaktır [4]. 3.1. Patlatmanın Planlaması Patlatmaların planlanmasında aşağıda belirtilen durumlara dikkat etmek kazaları önleme açısından oldukça önemlidir. Patlayıcı madde ve aksesuarları, yasa ve tüzüklere uygun seçilmiş, satın alınmış ve depolanmış olmalıdır. Patlatma dizaynı yapılırken çevre etkileşimi göz önünde tutulmuş olmalıdır ve delinmiş delikler doldurulmadan önce, delik-ayna mesafesi, delikler arası mesafe ve sıkılama boyu titizlikle denetlenmelidir. Delici makineler ile delik delinirken, delik sapması olup olmadığı araştırılmalı, varsa miktarı saptanıp denetim altına alınmalıdır. 2969
3.2. Patlayıcı Madde Depoları ve Depolarda Muhafazası 3.2.1. Depolarda Alınması Gereken Önlemler Depolama ve taşıma, patlatma işlemlerinin performansını ve ekonomisini etkileyen kritik unsurlardır. Tüm patlayıcılar, patlayabilir karışımlar ve kapsüller resmi ve yerel makamlarca onaylanmış, izin verilmiş depolarda muhafaza edilmelidir. Depolardan beklenen özellikler; Bozulmayı minimize etmesi (güvenlik ve performansı etkiler) Raf ömrünü maksimize etmek Farklı ürün gruplarının ayrılmasına olanak vermeli Hırsızlığa karşı güvenli olmalı ve yetkili olmayan kişilerin girişi önlenmelidir. İlgili resmi düzenlemelere uygun olmalıdır. Depolarla ilgili olarak yapılması gerekenler aşağıda maddeler halinde verilmektedir. Bunlar; Patlayıcı depoları, 87/12028 sayılı Tüzük ve 14 Mayıs 1999 tarih ve 23695 sayılı ve 23 Mayıs 2001 tarih ve 24410 sayılı Resmi Gazetelerde yayımlanarak yürürlüğe giren tüzük değişikliklerine uygun olarak inşa edilmiş olmalıdır. Tüm patlayıcılar, patlayabilir karışımlar ve kapsüller resmi ve yerel makamlarca onaylanmış, izin verilmiş depolarda ayrı ayrı muhafaza edilmelidir. Patlayıcı depoları, kuru, temiz, iyi havalandırılmış, gerekli serinlikte, iyi düzenlenmiş, tüzük maddelerine uygun inşa edilmiş, emniyetli bir kilide sahip, hava şartlarına dayanıklı, hırsızlığa imkan vermeyecek ve kurşun geçirmez özellikte olmalıdır. Betonarme, blok beton yapılar tercih edilmelidir. Depoların birbirleri arasındaki mesafeler, meskun sahalara, karayollarına, demiryollarına olan uzaklıklar, ilgi tüzükte belirtilen uzaklıklara uygun olmalıdır. Depo sınırlarına, patlayıcı madde, sigara içilmez vb. ikaz ve uyarı levhaları yerleştirilmelidir. Depoya patlayıcı girişi ve çıkışı dışında depolar daima kilitli tutulmalıdır. Depoların iç ve dış bakımı, temizliği çok iyi yapılmalıdır. Patlayıcı madde depolarına ve taşıtlarına ateşle yaklaşılmamalıdır. Çevredeki yolların ve yapıların güvenliği için doğal sütre bulunmayan düz ve açık sahalarda yapay sütre (örneğin toprakdan) gerekir. Isı değişimlerini azaltmak için, depoların dış duvarları ve tavanı açık renkle (yansıtıcı renkle) olmalıdır. İçerideki havanın ısınmaması için çift katlı tavan (gölge tavan) yapılması faydalıdır. Hem sabit, hem seyyar depolarda paratoner, seyyar depolarda ayrıca uygun fren tertibatı bulunmalıdır. Depo girişine statik elektriği boşaltacak, topraklanmış bakır levha konulmalıdır. Depoların içinde sadece izin verilen yerlerde elektrikli aydınlatma kullanılmalıdır. 3.2.2. Patlayıcı Maddelerin Depolanmasında Alınması Gereken Önlemler Patlayıcı maddelerin depolanmasında aşağıda belirtilen hususlara uyma yükümlülüğü bulunmaktadır. Bunlar; Patlayıcı maddeler sadece patlayıcı depolarında depolanmalıdır. Patlayıcı maddeler, yaş, nemli, alevlenebilir yerlerde, aşırı ısı kaynaklarının yakınında veya diğer ateşleyici maddelerle birlikte veya depolanmamalıdır. Kapsüller, diğer patlayıcı maddelerle birlikte depolanmamalıdır. 2970
Patlayıcıların depolarda çok uzun süreyle depolanmasından kaçınılmalıdır. Kapsül ile donatılmış patlayıcılar, depolarda asla depolanmamalıdır. Patlayıcılar düzgün bir şekilde istif edilmelidir. Patlayıcı madde kasaları, kutuları ile duvarlar arasında boşluk bırakılmalıdır. Depoya ilk giren ilk çıkar, son giren son çıkar ilkesi göz önünde bulundurularak üretim tarihi en eski patlayıcılar öncelikle kullanılmalıdır. Depo kayıtları ciddiyetle tutulmalıdır. Patlayıcı deposunun 15 m yakınında duman ve alev çıkarıcı herhangi bir ateşleme kaynağına (sigara, kibrit, çakmak, el feneri, yanıcı sıvılar) izin verilmemelidir. Telsiz, cep telefonu, çağrı cihazı gibi elektriksel dalga ile çalışan aletlerle depolara girilmemelidir. Deponun 50 m civarı, yangın tehlikelerine karşı ağaç, kuru ot gibi nesnelerden arındırılmalıdır Patlayıcı madde, aşırı vurma, çarpma, sürtünme, elektrik akımı ve ısı etkisinde bırakılmamalıdır. Yükleme-boşaltma işi ciddiyetle yapılmalı, gereksiz şakalaşmalar yapılmamalıdır. Depoya çivili ayakkabılarla girilmemeli, ayrıca depo görevlileri yün, naylon, orlon, perlon gibi statik elektrik oluşturan giysileri kullanmamalıdırlar. Depolar ihtiyaç dışı hallerde daima kilitli olmalı ve girenlere sınırlama getirilmelidir. Ancak bekçi, ateşci ve yetkili ve görevli personel girebilir. Yetkisi olmayan girmemelidir. Malzemeler depoda orijinal ambalajlarında saklanmalıdır. İçinde patlayıcı madde bulunan ambalajların açılmasında, ağaç, bakır, pirinç vb. gibi yumuşak, kıvılcım çıkarmayan malzemelerden yapılmış aletler kullanılmalıdır. Patlayıcı madde depolarında sadece; kapsüle duyarlılar, patlayabilir karışımlar, yemlemeler (primerler), emniyetli fitiller ve infilaklı fitiller saklanmalıdır. 3.2. Patlayıcıların Depolardan Patlatma Sahasına Taşınması ve Muhafazası 3.2.1. Patlayıcıların Taşınmasında Alınacak Önlemler Patlayıcı maddelerin depodan taşınması sırasında aşağıda belirtilen durumların yerine getirilmesi zorunluluğu vardır. Bunlar; Depodan patlatma sahasına olan yol güzergahı şirket mülkiyetinin dışında yer alıyorsa, patlayıcı nakliyesi bu işle ilgili mevzuat hükümlerine tabidir. Güvenlik makamlarından mutlaka gerekli yol izni alınmalıdır. Pikap, kamyonet gibi üstü açık araçlarda taşıma yapıldığında patlayıcı sandıkları, kamyon kasası yüksekliğini aşmayacak şekilde istif edilmelidir. Üstü açık araçlarla taşıma yapıldığında, patlayıcı sandıklarının üzeri ateşe dayanıklı tarpaulin yada yangına dayanıklı malzemeyle örtülmelidir. Patlayıcı yüklü bir araç asla yalnız bırakılmamalıdır. Patlayıcı yüklü aracın içinde ya da yakınında asla sigara içilmemelidir. Patlayıcı madde dışında hiç bir malzeme aracın kargo bölümünde taşınmamalıdır. Patlayıcı madde araçları, personel ve araç gereç taşımada kullanılmamalıdır. Patlayıcı madde araçları, otoyollarda ve binaların yakınlarında park edilmemelidir. Park halindeki aracın güvenliği denetlenmelidir. Patlayıcı ambalajları, araç içinde sıkışmayacak, sarsılmayacak, ve yuvarlanmayacak biçimde istif edilmeli ve ıslanmamaları için gerekli önlemler alınmalıdır. Bunlara ek olarak patlayıcı madde taşımada kullanılan araçlar, belli koşullar dışında köprü, tünel vb. gibi yerlerden geçmemelidirler. Kapsüle duyarlılar, yemlemeye duyarlılar ve barutlar, kapsüller ile aynı araçta nakledilmemelidir- 2971
ler. Kapsüller, diğer patlayıcılarla birlikte taşınmakta ise uygun bir şekilde ayırt edilmiş sağlam bölmelerde taşınmalıdır. Patlayıcılar depodan doğruca patlatma sahasına nakledilmelidir. Araçlar kesinlikle yanlız bırakılmamalı ofislere, depolara veya yakıt bölgelerine yaklaştırılmamalıdır. Patlayıcı madde taşıyan araçlar kesinlikle istiab haddinden (izin verilen tonajdan) fazla yüklenmemelidir. Diğer tüm hareketli araçların patlayıcı madde taşıyan araca yol vermesi gerekir. Patlayıcı taşıyan araç daima yolun sağını takip etmeli ve risk alınmamalıdır. Patlayıcı taşımasında kullanılan küçük araçları, büyük ve ağır araçların her zaman göremeyebileceği ve duramayabileceği akıldan çıkarılmamalıdır. Bazı maden ve taş ocağı sahalarında patlayıcı taşıyan araçlar belli hız sınırlamalarına tabidir ve eşlik eden bir araç gerekebilir. Kapsül takılmış dinamitler kesinlikle taşınamaz. Taşıma sırasında elektrikli kapsüllerin kablo uçları birbirine bağlı olmalıdır. 3.2.2. Patlayıcı Taşımada Kullanılan Araçlarda Alınacak Önlemler Patlayıcı maddeleri taşıyan araçların sahip olması gereken birtakım özellikler vardır. Bu özellikler aşğıda verilmektedir. Bunlar; Bakımı iyi yapılmış, onaylı ve bu işe uygun donanımlı bir araç kullanılmalıdır. Özellikle aküler, fren, elektrik ve egzoz sistemi iyi izole edilmiş olmalı ve yükten uzak tutulmalıdır. Mümkünse patlayıcılar kapalı araçlarda taşınmalıdır. Patlayıcı konulan bölümün iç kısmı ahşap veya kıvılcım çıkarmaz malzemeden yapılmış olmalı yada kontrplak, fiberglas, vb. gibi alev çıkarmaz malzemeyle kaplı olmalıdır. Kapsüllerin elektrikle temasını önleyici önlemler alınmalıdır. Yangın söndürme aletleri, reflektör, ikaz ve uyarı levhaları daima araç üzerinde hazır bulundurulmalıdır ve hergün kontrol edilmelidir. Araçların bakım işleri araç boşken yapılmalıdır. Akünün topraklanmamış ucu, kolayca erişilebilir izolasyon butonuna bağlanmalıdır. Bu buton her zaman araç gövdesinden izole olacaktır. Yük taşınan bagajın uygun çıkışları (arkada veya yanda) olmalıdır. Uyarı yazısı, beyaz veya sarı zemin üzerine kırmızı harflerle yazılmalıdır. Patlayıcı madde taşıyan araç şoförünün bir takım özelliklere sahip olması zorunluluğu vardır. Bunlar; Patlayıcı naklini yapacak araçların sürücüsü ve yardımcısı, dikkatli, güvenilir, fiziksel ve ruhsal sağlığı iyi, seçilmiş insanlardan olmalıdır. Araç kullanan kişi ve yardımcısı hem araç kullanımı hem de patlayıcı nakliyesi konusunda iyi bir eğitim almış olmalıdır. Yolcu ve ilgisiz kimse taşınmamalıdır. Patlayıcı yüklü aracı kullanmadan önce patlayıcıların araç üzerinden düşmeyeceğinden emin olacak şekilde yükleme güvenli bir şekilde yapılmalıdır. Sürtünme ve darbe ile patlayıcının infilak edebileceği asla akıldan çıkarılmamalıdır. Bu husus demiryolu nakliyesi için de geçerlidir. 3.2.3. Patlatma Sahasına Götürülen Patlayıcılarda Alınması Gereken Önlemler İşletmede kullanılmak üzere patlatma sahasına götürülen patlayıcılara dikkat etmek gereklidir. Bu konuda şu noktalar önemlidir; 2972
Patlayıcıları, taş düşmelerine, çalışan ekipmanlara yada olası trafik akışına maruz kalabilecek yerlerden uzakta güvenli bir yerde bulundurunuz. Patlayıcıları asla doğrudan güneş ışınlarına maruz bırakmayınız. Patlayıcı deposundan çıkmış patlayıcılar daima sıkı bir nezaret altında tutulmalıdır. Araca yüklenen ve herhangi bir iş için alınan patlayıcı miktarının o iş için gerekli ihtiyaçtan fazla olmaması gerekir. Bu nedenle depo açılmadan önce doğru miktarları belirlemek için doğru patlatma tasarımı yapılmış olmalıdır. Kapsüller ve patlayıcılar asla, uygun malzemeyle yapılmış sağlam bölmelerle iyi bir şekilde ayrılmadıkça bir arada taşınmamalıdır. Kapsüller için ayrı, kilitlenebilir kutu veya bölmeler tavsiye edilir hatta kanuni olarak da bu gerekebilir. Bu ayırma işi, bir bölmedeki yangın ya da patlamanın diğer bölmedeki yükü infilak ettirmeyecek şekilde yapılmış olmalıdır. Şarjlama biter bitmez tüm kullanılmayan patlayıcılar ve kapsüller dikkatlice toplanmalı, kendi kutularına konup depolarına geri gönderilmelidir. 3.2. Deliklere Patlayıcı Maddenin Doldurulması 3.2.1. Patlayıcıların Deliklere Doldurulması Öncesi Alınacak Önlemler Patlayıcı maddeler deliklere doldurulmadan önce aşağıdaki önlemlerin alınması gerekmektedir. Bölgede ilgisiz personel ve ekipman olup olmadığı kontrol edilmelidir. Eğer elektrikli kapsül kullanılıyorsa olası elektrik tehlikeleri kontrol edilir. Doldurma işlemine başlamadan önce deliklerin doğru boyda (derinlikte) delinip delinmediği ölçülmeli, tıkanma veya delikte su olup olmadığı kontrol edilmelidir. Delikler herhangi bir taş tıkamasına karşın kontrol edilmelidir. Delik ağzında sorun çıkarabilecek gevşek taşlar doldurmaya başlamadan önce temizlenmelidir. Delikler hesap edilenden daha derin delinmişse, delik, tabanını doğru seviyeye çekmek için delikten çıkan kırıntılarla kısmen yeniden doldurulur. Fazla doldurma durumunda patlayıcı şarj kolonunun aşırı yükselmesi ve sıkılama boyunun kısa olması aşırı taş savrulmasına yol açar. Delikler hesap edilenden kısa delinmiş ise tabanda tırnak kalacağı kesindir. Bu nedenle basınçlı hava ile temizlenmeli yada yeniden delinmelidir 3.2.2. Patlayıcıların Deliklere Doldurulması Sırasında Alınacak Önlemler 3.2.2.1. Büyük Çaplı Patlatma Deliklerinin Doldurulması Esas patlayıcı, yemleme kartuşunun kapsül kuyruk telleri veya şok tüpler zarar görmeyecek şekilde delik içerisine dikkatlice indirilmelidir. Eğer 5 kg veya daha az yemleme şarjlanacak ise, kartuşlar kapsül hattına bağlanarak deliğe indirilebilir. Daha ağır miktarlar ve büyük çaplarda ise kapsül tellerinin zarar görmemesi için alçaltma ipi kullanılmalıdır. Büyük çaplı deliklerde nisbeten daha az miktarlarda (0,5kg- 2,5kg) kullanılan kartuşların, delik dibindeki delgi tozları veya çamura gömülmesini önlemek için ana şarjdan ayrı olarak öncelikle deliğe bir kartuş veya az bir miktar toz patlayıcı doldurulması tavsiye edilir. AN-FO suda eridiğinden sulu ve ıslak deliklerde dökme olarak kullanılmamalıdır. Sulu deliklerde AN-FO torbalarının deliklere atılması esnasında torbalar yırtılabilir ya da patlayabilir. Bunun sonucunda AN-FO, bünyesine su alarak duyarsızlaşma durumları ortaya çıkabilir. Bu tür uygulamalar hem verim kaybına hem de malzeme ziyanına yol açtığından ve daha önemlisi patlatma emniyetini tehlikeye attığından suya dirençli patlayıcılar kullanılmalıdır. Kuru ve büyük çaplı deliklerde AN-FO nun dökme olarak kullanılmasında olası bir sorun, deliklerin aşırı bir şekilde doldurulmasıdır ki bu yüzden şarjlama esnasında şarj kolonu boyunun sık sık ölçülmesi gerekir. 2973
AN-FO kullanıldığı hallerde keseklerin iyice ezilmesi şarttır. Dikkatsizce delik içine kaçırılan kesekler deliğin tıkanmasına neden olurlar. AN-FO dolumu esnasında sıkılama çubuğu ile sıkılama yapmaya çalışılmamalıdır. AN-FO nun kendi halinde akması ile deliği doldurmasına izin verilmelidir. Sıkılama hareketi kapsül tellerini koparabilir. Elektrikli kapsül kullanılmakta ise kapsülün bulunduğu yemleme indirilirken herhangi bir takılma ve zorlanmaya karşı dikkatli davranılmalıdır. Tellerin kopması ihtimaline karşın sert hareketler yapılmamalıdır. Kapsül ek tellerinin ayırt edilebilir renklerden olması bağlantının doğru yapılabilmesi için çok yararlıdır. Eğer delik içinde birden fazla kapsül var ise aynı kapsülden çıkan telleri karıştırmamak için gereken önlem alınmalıdır. Taş savrulmasına karşın delik ağızlarına yakın, serbest halde bulunan taşlar atım sahasından uzaklaştırılmalıdır. Yerüstü patlatmalarında sıkılama malzemesi olarak kuru deliklerde delicilerin çıkardığı malzeme kullanılabilir (çok ince ve yaş olmamak kaydıyla), ancak sulu deliklerde köşeli parçacıklardan oluşan akışkan özelliğe haiz, konkasörlerin 25 mm altı by-pass malzeme en etkin sıkılama işlevi görür. Atım sahasında kesinlikle sigara içilmesine müsaade edilmemelidir. 3.2.2.2. Küçük Çaplı Patlatma Deliklerinin Doldurulması Küçük çaplı kartuşların yatay deliklere doldurulması esnasında kıvılcım çıkarmaz bir sıkılama çubuğu kullanılmalıdır. Sıkılama çubuğu ağaç ya da sağlam bir plastik malzemeden yapılmış olmalıdır. Görüş ayrılıkları olmasına rağmen ortak görüş yastık kartuşunun küçük çaplı deliklerde kullanılmamasıdır. Bu yüzden deliğe konulacak ilk patlayıcı, yemleme dinamiti (primer) olmalıdır. a) Kapsül ucu daima delik ağzına (ateşleme yönüne) bakacak şekilde yerleştirilmelidir. b) Yemleme kartuş (primer) asla ortadan ikiye bölünmemeli ve yerine sıkıca itilmelidir. c) Çok şiddetli, vurarak yapılan sıkıştırmadan kaçınılmalıdır. Yemleme (primer) şarjlandıktan sonra kapsül telleri yeteri kadar gerilerek yukarıda deliğin ağzında sabitlenmelidir. Eğer infilaklı fitil kullanılıyorsa makaradan kesilip sabitlenmeli ve patlayıcılardan uzakta tutulmalıdır. Diğer kartuşlar ise ortadan bölünebilir ve sıkıca sıkıştırılabilir. Aşırı sıkıştırma asla yapılmamalıdır. Kapsül kuyruk tellerine ya da şok tüplere hasar vermemek için azami dikkat gösterilmelidir. Yüzeyi pürüzlü veya kil sıvanarak daralmış deliklere kartuş şarjlanmasında, sıkılama çubuğunun kullanılması, asılı kalma olayını önlemede yararlı olur. Eğer kartuş asılı kalır sıkışırsa, geri çekme kancası ile kartuş geri alınabilir veya sıkılama çubuğu ile vurularak serbestleştirilebilir. Sıkışmış kartuşu kurtarmak için asla, demir matkap, boru, ağırlık kullanılmamalıdır. Kilde sıkışan kartuşu kurtarmak için genellikle su dökülür (kili yumuşatmak için). Delik ağzının sıkılanmasında killi çamur, kum, su kartuşları kullanılır. Odun talaşı, köpük gibi hafif maddeler kullanılmaz. 3.3. Patlatmadan Hemen Önce Alınacak Önlemler Atım sahası, ateşlemeden 20 dakika önce tüm personel ve ekipmanlardan arındırılır. Ateşleyici, ateşlemeden 20 dakika önce, atım sahasına olan tüm girişlere görevli koyup gerekli talimatları vermelidir. Atım sahası boşaltıldıktan sonra, sorumludan izinsiz kimse boşaltılan sahaya dönemez. Patlatma sorumlusu, kendisi çevreyi araştırmalı ve hala bölgede gezinen şahısları güvenli yere 2974
girmeleri için yönlendirmelidir. Ateşleyici, tüm bölgenin boşaltıldığından emin olunca güvenlik görevlilerine telsizle son talimatlarını vermeli ve tekrar bölgeye giriş olmadığından emin olmalıdır. Ateşlemeden 5 dakika önce ateşleyici, herkesle bağlantı kurup ateşlemenin yapılmak üzere olduğunu bildirmeli ve telsizlerin kapatılmasını istemelidir. Daha sonra ateşci, 2 dakika siren çalar (bu, telsizle haberleşmenin yerinedir). Ateşlemeden 1 dakika önce tekrar siren çalınır ve ateşlemeye kadar sürer. Ateşleyici tüm gerekli kontrolleri ve ölçümleri yapar (devrede kesiklik olmadığı, devrenin direnci). Ateşçi, ateşlemeyi resmi kurallara göre yapar. Ateşleme yapılırken mesafeye bakılmaksızın kimsenin atıma karşı durmaması önemle tavsiye edilir. Açık işletmelerde 1000m uzaklığa kadar kaya fırlaması olmuştur. Manyeto, elektriksiz ateşleme sistemi için başlatıcı veya ateşlemede kullanılan her türlü ekipmanın himayesinden ve bakımından ateşleyici sorumludur. Devre tamamlanıp elektriksel kontrolü yapıldıktan sonra atım sahası son kez gözle denetlenir. Daha sonra, ana hat, atım sahasından ateşlemenin yapılacağı güvenli bir yere çekilir. Devreyi ana hatta bağlamadan önce, ana hat patlatma galvanometresi ile test edilmeli ve akımın devamlılığına bakılmalıdır. Eğer, ana hat olarak elektriksiz hat kullanılıyorsa, bağlantılar ve kontrol için üreticinin tavsiyeleri dikkate alınmalıdır. Hat, ateşleme kaynağına bağlanmadan önce tekrar test edilip hattın devamlılığından emin olunmalıdır. MANYETO ile ateşleme yapılırken devre patlamadığında ateşleyici manyetoyu kapatır, ana hat kablolarını manyetodan ayırır ve uçlarını birbirine bağlar ve manyeto anahtarını üzerinde bulundurur. Eğer devre tamamsa, hat, ateşleme kaynağına bağlanır ve patlatma ikaz sirenine kadar beklenir. İşaret alındıktan sonra ateşleme yapılır. Ateşleme sahasını en son ateşleyici terk eder. Patlama öncesi işitilebilir mesafesi yaklaşık 750 m olan uyarıcı bir siren çalınmalıdır. İkaz ve uyarı levha işaretleri konulmalıdır. İşaretler ya da işitilebilir uyarıcı cihazlar tek başına patlatma sahası dışında bulunanlar için güvenilir değildir. Bu tür uyarıcı sistemler bölgedeki kişilerce anlaşılmayabilir ve sahanın tehlikeli olduğunun farkında olmayabilirler. 3.3. Patlatma Sonrası Alınacak Önlemler Patlatma yapıldıktan sonraki durum patlatma güvenliği açısından oldukça önemlidir. Gerekli dikkattin sarf edilmemesi durumunda kazalarla karşılaşılma olasılığı oldukça yüksek bir ihtimaldir. Bu nedenle aşağıda verilecek olan yasal yükümlülüklere uyulmalıdır. Atımdan sonra saha incelenmeden önce, ana hat manyetodan ayrılarak kısa devre halinde bağlanmalı ve anahtar ile makine birlikte alınmalıdır. 3.3.1. Patlatma Sırasında Oluşan Taş Savrulması İçin Alınacak Önlemler Atımdan sonra güvenli yerde 1 dakika kalarak herhangi bir kaya fırlamasının yol açacağı zarardan korunmak doğru bir alışkanlıktır. Atımın yakınına gitmeden önce, atım sonrası saha durumu dikkatlice incelenmelidir. Tüm taş savrulması ortadan kalksa dahi gevşek kaya tehlikesi olduğu asla akıldan çıkarılmamalıdır. Pasa genellikle duraysızdır ve aniden herhangi bir işaret vermeden kaya yuvarlanması olabilir. Yeraltında ise tavan ve duvarlardan düşmeler olabilir. Bu tür durumlar için dikkatli olunmalıdır. Atımdan kaynaklanan titreşim (yer sarsıntısı), atım sahasından uzaktaki bölgelerde bile duraysızlığa neden olabilir. Atımdan önce güvenli olan bölge atımdan sonra güvensiz hale gelebilir veya 2975
çökebilir. Gerekli tedbirler alınmadan bölgede çalışmalara başlanmamalıdır. 3.3.2. Patlatma Sırasında Oluşan Zehirli Gazlar İçin Alınacak Önlemler Patlatma gazları dağılmadan patlatma sahasına girilmemelidir. Bunun için gerekli bekleme süresi yerüstü patlatmalarında en az 1 dakika, yeraltı patlatmalarında ise havalandırma tertibatına bağlı olarak en az 1 saat ve daha yukarısıdır. Patlatma gazları tamamen dağılmadan patlatma yapılan bölgeye gidilmemelidir. Patlamama durumlarında emniyetli fitil-adi kapsül kullanılırsa bekleme süresi en az 1 saat elektrikli ateşleme sistemlerinde ise en az 5 dakikadır. 3.3.3. Patlatma Sahasına Girilmeden Önce Alınacak Önlemler Elektrikli ateşlemede bekleme süresi 5 dakikadır. Fitille ateşlemede bekleme süresi 1 saattir. Bekleme süresi dolduktan sonra patlatma sahasına sadece ateşleyici ve yardımcı girebilir ve kontrol yapabilir. Patlatma sahasına giren kişi personel için tehlike arz edecek gevşek kayalar olup olmadığını kontrol etmelidir. Eğer varsa, bu tür gevşek kayalar düşürülmeli ve patlatma sahası tehlikeden arındırılmalıdır. Patlamamış patlayıcı olup olmadığını anlamak için; a)pasa yığınında patlayıcı ya da infilaklı fitil olup olmadığı, b)patlatma deliğinde kapsül telleri, infilaklı fitil ya da şok tüp olup olmadığı, c)atım sonrası düzgün bir kırılma ya da orta çekme olup olmadığı, d)düz ve patlama öncesindeki haliyle duran zemin (patlamamış delik) bulunup bulunmadığı kontrol edilmelidir. Hiçbir tehlike olmadığından emin oluncaya değin diğer personelin patlatma sahasına girmemesi için gerekli önlemler alınmalıdır. Kesinlikle gerekli değilse pasanın üzerinde dolaşılıp araştırma yapılmamalıdır. Atım sonucu araştırılırken daima yakındaki biriyle temas halinde olunmalıdır. 4. SONUÇ Madencilik sektöründe üretim faaliyetlerinin hızlı ve ekonomik bir şekilde ilerlemesi ancak patlatma ile mümkündür. Delme patlatma işlemlerinin kontrollü ve güvenli bir şekilde yapılması gerekmektedir. Bu da ülkemizdeki ilgili mevzuata uymak ve mevzuatın yanı sıra kullanılan patlayıcı maddelerin kullanım koşullarını yerine getirmek ile mümkündür. Tüm patlayıcı maddeler tehlikelidir ve bu yüzden ilgili mevzuat hükümlerine göre taşınmalı, depolanmalı ve kullanılmalıdır. Aksi halde kazalar kaçınılmaz olur. Kazaları önlemek ve iş yerinin güvenliğini sağlamak amacıyla patlatmanın tüm aşamalarında uyulması gereken önlemlere değinilmiştir. REFERanslar [1] ORICA, 2010, Kaya Patlatma Tekniği, Ankara, 144s. [2] Kılıç, A.M., 2012, Patlatma Teknolojisi Ders Notu, Çukurova Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölümü, Adana, 251 s. [3] Maden Sektörü İşyerlerinde İş Sağliği Ve Güvenliği Rehberi (İş Teftiş Sisteminin Geliştirilmesi Projesi) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Haziran 2009 ANKARA, 609 s. [4] Bilgin, A., 2005, Blasting in quarries and open pits, Open pit handbook for mining, Chamber of Mining Engineers of Turkey, s.231-314. 2976
1st International Mediterranean Science and Engineering Congress (IMSEC 2016) Çukurova University, Congress Center, October 26-28, 2016, Adana / TURKEY Pages: 2977-2984, Paper ID:768 Klima santralleri için tasarlanan çift yay profilli delikli difüzörlü hücredeki hava akışının sayısal olarak incelenmesi Ahmet Erdoğan 1, Ekrem Taçgün 1, Suat Canbazoğlu 1, İshak Gökhan Aksoy 1 1İnönü Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Malatya, Türkiye; ahmet.erdogan@inonu.edu.tr, ekrem.tacgun@ inonu.edu.tr, suat.canbazoglu@inonu.edu.tr, gaksoy@inonu.edu.tr Özet Klima santrallerinde kullanılan fanların çıkış ağızlarının kesit alanı, fandan sonra gelen ısıtma/ soğutma bataryaları, susturucu, filtre, karışım odası veya ısı geri kazanım vb. hücrelerin kesit alanından küçüktür. Klima santralinin verimli bir şekilde çalışabilmesi için fanın üflediği havanın bir sonraki hücreye mümkün olan en düşük basınç kaybı ve homojen hız dağılımı ile yayılması gerekir. Küçük bir kesit alanından çıkan havayı daha büyük bir kesit alanına yaymak için delikli difüzörlü hücreler kullanılmaktadır. Bu çalışmada, çift yay tipi geometriye sahip bir delikli difüzörlü hücre kullanılmıştır. Difüzörün delik geometri tipinin ve delikli difüzörün hücre içindeki konumunun basınç kaybına ve hız dağılımına etkisi sayısal olarak incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Klima santrali, hesaplamalı akışkanlar dinamiği (HAD), fan, delikli difüzör, basınç kaybı, hız dağılımı. Numerical ınvestigation of air flow in a chamber with compound bow profile perforated diffuser designed for air handling units Abstract Cross-sectional area of air existing of fans used in air handling units is smaller than crosssectional area of chambers which are located next to the fan such as heating/cooling coils, silencer (muffler), filter or heat recovery elements. To make the air handling unit work efficiently, it is required that the air is blown through fan diffuses with as low as possible pressure loss and uniform velocity distribution. The chambers with perforated diffuser is used to diffuse from small cross-sectional area to large cross sectional area. In this study, a chamber with compound bow perforated diffuser is used. Effect of hole geometry types and location of perforated diffuser on pressure lose and velocity distribution are numerically investigated. Keywords: Air handling unit, computational fluid dynamic (CFD), fan, perforated diffuser, pressure loss, velocity distribution. 1. GİRİŞ Klima santrallerinde emiş ve/veya üfleme fanlarının çıkış ağızlarındaki hava akış hızları 8-15 m/s mertebelerinde ve akışın hız dağılımı tam gelişmiş türbülanslı akıştaki hız dağılımından farklıdır [1]. Bu sebeple, fandan sonra arada yeterli uzunlukta bir santral bölümü veya delikli difüzörlü bir hücre kullanılmalıdır. Aksi durumda; havanın fan hücresinden sonra yer alan ısıtma/soğutma bataryaları, susturucu, filtre, karışım odası veya ısı geri kazanım ünitesi vb. hücre yüzeylerinin ancak belirli bir kısmı ile teması 2977