ADANA İLİNDE TURUNÇGİL İHRACATI YAPAN FİRMALARIN PAZARLAMA YAPISI VE SORUNLARI Mücahit PAKSOY Mehmet Gökhan TAN Osman Doğan BULUT mpaksoy@ksu.edu.tr gokhantan01@outlook.com obulut@ksu.edu.tr KSÜ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET Bu çalışmada Adana ilinde turunçgil ihracatı yapan firmaların genel yapısı, pazarlama şekilleri ve sorunlarını ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu kapsamda 2016 yılı Mart ayında Akdeniz İhracatçılar Birliği kayıtlarından turunçgil ihracatı yapan 47 firmayla anket çalışması yapılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre firmaların %89,4 ü ihracat yaparken dış piyasa talebini dikkate almakta olduğu ve %57.4 ünün tüm turunçgil çeşitlerini ihraç ettiği saptanmıştır. İhracat yapan firmaların %75 inin iç pazara da ürün verdiği ve %61,7 ı kara yolunu kullanarak nakliye işlemini gerçekleştirdiği belirlenmiştir. İncelenen firmaların %91,5 i ihracat yaparken sözleşme yapmaktadır. En çok ürün ihraç edilen ülkeler sırasıyla Irak (%76.6), Gürcistan (%25.5) ve Rusya (%23.4) olarak tespit edilmiştir. İhracat yapan firmaların yaşadıkları sorunlar incelendiğinde bu firmaların %61,7 sinin pazar, %55,3 ünün fiyat düşüklüğü ve %42,6 sının rekabet sorunu yaşamakta olduğu belirlenmiştir. Firmaların %91,5 inin Rusya krizinden çok etkilendiğini ve bu krizden çıkış için %78,7 sinin başka pazarlara ve %48,9 unun ise iç pazara yöneldiğini tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Turunçgil ihracatı, pazarlama, Adana MARKETING STRUCTURE AND PROBLEMS OF CITRUS EXPORTING FIRMS IN ADANA PROVINCE ABSTRACT In this research it is aimed to present general structure, marketing and problems of citrus export firms in Adana Province. For this purpose a survey was conducted with 47 firms registered to Mediterranean Exporters Union. According to results, 89.4% of firms paid attention to external market demand. 57.4% of firms exported all types of citrus and 61.7% used road transport. When exporting 91,5% of firms make agreement. Besides, 75% of firms supplied to internal market. Main exported countries were determined as Iraq (76.6%), Georgia (25.5) and Russia (23.4%). 91.5 of firms were effected crisis with Russia. As a solution to this crisis 78.7% firms tended to other markets and 48.9% to internal market. Key Words: Citrus export, marketing, Adana province 1329
1. GİRİŞ Kökeni Güneydoğu Asya olan turunçgillerin, çağdaş anlamda üretimi 19. yüzyılda ABD`de başlamış ve hızla yayılmıştır. Turunçgiller dünyada en çok yetiştirilen ve tüketilen meyve grubudur. Turunçgiller (narenciye); portakal, limon, mandarin ve greyfurt (altıntop) gibi "Citrus" cinsine ilişkin türleri içermektedir. Dünya da 2012 FAO verilerine göre yaklaşık 9 milyon hektar da 131 milyon ton turunçgil üretilmekte olup toplam üretimin %52`si portakal, %21`i mandarin, %12`si limon ve %6`sı greyfurttur. Dünya turunçgil üretiminde Çin, Brezilya ve ABD ilk üç sırada olup, Türkiye 104 bin hektar alanda 3,6 milyon ton üretimiyle 9. sırada yer almaktadır. TÜİK verilerine göre Türkiye`de 2013 yılı itibariyle en fazla portakal üretilmekte (%48.4), onu mandarin (%25.6), limon (%19.7) ve greyfurt (%6.2) izlemektedir. Toplam turunçgilin yaklaşık %72`si Çukurova Bölgesinde üretilmektedir. Greyfurtun %96`sı, limonun %86`sı, portakalın %62`si, mandarinin ise %75`i bu bölgeden sağlanmaktadır. 2013 TÜİK verilerine göre Adana ili 390.011 dekar üretim alanı ile %30.6 lık paya 955.903 ton üretim ile de %26 lık paya sahiptir. Küresel turunçgil ihracatında ilk sırada İspanya yer almakta ve 3,5 milyar dolarlık ihracat hacmiyle toplam turunçgil ihracatından yaklaşık %30 pay almaktadır. Bu ülkeyi %8,8`lik pay ve 1 milyar dolarla ABD, %8,2`lik pay ve 971 milyon dolarla Çin ve %7,6`lık pay ve 896 milyon dolarla Güney Afrika izlemektedir. FAO verilerine göre Türkiye 2012 yılında 898 milyon dolarlık turunçgil ihracatıyla dünyada beşinci sırada yer almıştır. TÜİK verilerine göre Türkiye de 2013 yılında 3.681.158 ton turunçgil üretimi gerçekleşmiş olup bunun %36.9 u (1.358.395 tonu) ihraç edilmiş ve ihracattan 931.213 bin dolar gelir elde edilmiştir. Ülkemiz şu anda turunçgil ihracatının yaklaşık %6`sını Batı Avrupa`ya, %94`ünü ise Doğu Avrupa ülkelerine (özelikle Rusya, Ukrayna, Romanya, Polonya ve Bulgaristan) ve Ortadoğu ülkelerine (Irak, Suriye, Suudi Arabistan ve İran) yapmaktadır (ZMO, 2015). Turunçgillerin üretimi, pazarlanması, ihracatı yönelik Güven (2010), Hasdemir (2007), Zenginoğlu (2007), Akgün (2006) tarafından yapılmış çeşitli araştırmalar bulunmaktadır. Bu araştırma kapsamında Adana merkez ve ilçelerinde turunçgil ihracatı yapan firmaların genel yapısı, pazarlama şekilleri ve pazarlamada karşılaştığı sorunlar incelenmiştir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmanın ana materyalini, Adana ilinde 2016 yılı Mart ayında turunçgil ihracatı yapan firmalarla yapılan anketlerden elde edilen veriler oluşturmaktadır. Bu amaçla Adana ilinin; Seyhan, Yüreğir, Çukurova, Sarıçam ilçelerinde turunçgil ihracatı yapan firmalar ile anket çalışması yapılmıştır. Anket yapılacak ihracatçı firmaların tespitinde Akdeniz İhracatçılar Birliği (AKİB) kayıtları esas alınmıştır. Buna göre 2016 yılı ihracatçı firma sayısı 59 olup, 47 firmaya ulaşılmıştır. İhracat firmalarıyla yapılan anketlerin yanı sıra, turunçgil pazarlamasında yer alan komisyoncu, tüccar ile karşılıklı görüşmeler yapılarak pazarlama yapısı ve sorunları hakkında bilgiler toplanmış ve araştırmada kullanılmıştır. Bunun yanı sıra konu ile ilgili olarak özellikle Akdeniz İhracatçılar Birliği (AKİB), İhracatı Geliştirme Merkezi (İGEME), Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM), Tarım İl Müdürlüğü, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütünün (FAO) istatistiksel verilerinden de yararlanılmıştır. 1330
3. BULGULAR VE TARTIŞMA 3.1. Firma Yetkilisine Ait Demografik Veriler Bu bölümde ankete katılan firma yetkililerinin demografik özelliklerine yönelik bulgular ortaya konulmuştur. Buna göre ankete katılan firma yetkililerinin %83 ü erkeklerden %17 si kadınlardan oluşmaktadır. Katılımcıların %19.1 i 27-39 yaş, %42,6 sı 40-49 yaş ve %38.3 ü 50 yaş üzerinde olup yaş ortalaması 46,9 olarak hesaplanmıştır. Katılımcıların %12.8 inin ilkokul %25.5 inin ortaokul %31.9 unun lise, %10.6 sının yüksekokul ve %19.2 sinin lisans ve üzeri eğitime sahip olduğu belirlenmiştir. Katılımcıların %89.4 ünün evli, %10.6 sının bekar olduğu tespit edilmiştir. Firma yetkilisinin işyerindeki pozisyonu incelendiğinde %12,8 i uzman, %10,6 sı yönetici yardımcısı, %12,8 i yönetici, %19.1 i firma ortağı, %44,7 si firma sahibi olduğu belirlenmiştir. Firma yetkililerinin kıdemleri açısından bakıldığında %48.9 unun 1-5 yıl, %27.7 sinin 6-10 yıl, %23.4 ünün ise 11 yıl ve daha fazla iş tecrübesine sahip olduğu görülmektedir. Çizelge 1. Firma yetkilisine ait demografik veriler Cinsiyet n % Eğitim durumu n % Erkek 39 83.0 İlkokul 6 12.8 Kadın 8 17.0 Ortaokul 12 25.5 TOPLAM 47 100.0 Lise 15 31.9 Yaş n % Yüksekokul 5 10.6 27-39 9 19.1 Lisans 7 14.9 40-49 20 42.6 Lisansüstü 2 4.3 50+ 18 38.3 TOPLAM 47 100.0 TOPLAM 47 100.0 Medeni durum n % İşyerindeki n % Evli 42 89.4 pozisyon Uzman 6 12.8 Bekar 5 10.6 Yönetici yardımcısı 5 10,6 TOPLAM 47 100.0 Yönetici 6 12.8 İşyerindeki kıdem n % Firma ortağı 9 19.1 1-5 23 48.9 Firma sahibi 21 44.7 6-10 13 27.7 TOPLAM 47 100.0 11+ 11 23.4 TOPLAM 47 100.0 3.2. İncelenen Firmalara Ait Genel Bilgiler Bu bölümde ihracat yapan firmalara ait genel bilgiler incelenmiştir. Firmalar hukuki yapıları açısından incelendiğinde %10.6 sı anonim şirket, %68.1 i limited şirket, %14.9 u şahıs şirketi ve %6.4 ü diğer şirket tiplerinden oluştuğu tespit edilmiştir. Firmaların %48.9 u 1-5 yaş, %23.4 ü 6-10 yaş ve %27,7 si 11 yaştan büyük şirketlerden olduğu belirlenmiştir. İncelenen firmaların %70.2 sinde çalışan sayısı 1-5, %10.7 sinde 6-10 ve %19.1 inde 11 ve daha fazla olduğu ortaya konulmuştur. Firmaların %21.3 ünün tesis sahibi olduğu %78.7 sinin ise tesis sahibi olmadığı tespit edilmiştir. Firmalar üretim alanı bakımından incelendiğinde %27.7 sinin üretim alanına sahip oldukları, %72.3 ünün ise sahip olmadıkları görülmektedir. 1331
Çizelge 2. İncelenen ihracat firmalarına ait genel bilgiler Hukuki yapı n % Çalışan sayısı n % Anonim 5 10.6 1-5 33 70.2 Limited şirket 31 68.1 6-10 5 10.7 Şahıs şirketi 7 14.9 11+ 9 19.1 Diğer 3 6.4 TOPLAM 47 100.0 TOPLAM 46 100.0 Tesis varlığı n % Firma yaşı n % Evet 10 21.3 1-5 23 48.9 Hayır 37 78.7 6-10 11 23.4 Toplam 47 100 11+ 13 27.7 Üretim alan varlığı n % TOPLAM 47 100.0 Evet 13 27.7 Serbest bölgede faaliyet n % Hayır 34 72.3 Evet 6 12.8 TOPLAM 47 100,0 Hayır 41 87.2 Kredi Kullanımı n % Toplam 47 100.0 Evet 24 51.1 Hayır 23 48.9 Toplam 47 100.0 Firmalar sahip olduğu sertifikalar açısından incelendiğinde %25.5 inin ISO belgesi, %44.6 sının TSE belgesi, %21.3 ünün GLOBALGAP belgesi ve %23.4 ünün ise diğer belgelere sahip olduğu saptanmıştır. Çizelge 3. Firmaların sahip oldukları sertifikalar Sertifika Firma sayısı % ISO 12 25.5 TSE 21 44.6 GLOBALGAP 10 21.3 Diğer 11 23.4 3.3. İncelenen Firmalarda İhracata ve Sorunlarına Yönelik Bilgiler İncelenen firmaların %14.9 u ürünlerin işlenmesini kendi tesisinde yaparken %23.4 ü yapılmış şekilde almakta, %44.7 si aracı firmaya yaptırmakta, geriye kalan %17 si ise diğer şekillerde yapmakta olduğu tespit edilmiştir. Çizelge 4. Firmaların ihracata yönelik ürün işlemesini gerçekleştirme şekilleri Firma sayısı % Kendi tesisinde yapıyor 7 14.9 Yapılmış şekilde alıyor 11 23.4 Aracı firmaya yaptırıyor 21 44.7 Diğer 8 17.0 Toplam 47 100.0 1332
Firmaların %34 ü ihracat yaptığı ürünü kendisi üretirken %61 i üreticiden, %32 si aracıdan ve %32 si ise işleme tesislerinden almakta olduğu tespit edilmiştir. Firmalar üreticiden ürün alırken %40.4 ü (19) hasat öncesi üretici ile anlaşırken %61.7 si (29) hasat döneminde üretici ile anlaşmakta %19.1 i (9) üreticinin kendisi getirmekte olduğu belirlenmiştir. Firmaların ürün temininde yaşadığı sorun incelendiğinde firmaların %59.6 sı istenilen kalitede ürün, %27.6 sı yeterli miktarda ürün bulamamaktan, %59.6 sı ürünün zarar görmesinden şikayetçi oldukları tespit edilmiştir. Çizelge 5. Firmaların ihracat yaptığı ürünleri temin şekilleri Firma sayısı % Kendisi üretiyor 16 34 Üreticiden alıyor 29 61 Aracıdan alıyor 15 32 İşleme tesisinden alıyor 15 32 Firmaların %89.4 ü ihracat yaparken dış piyasa talebini dikkate almakta, %10.6 sı ise almamaktadır. İncelenen firmaların %91.5 i ihracatta pazar araştırması yaparken %8.5 i yapmamaktadır. İhracat yaparken firmaların %14.9 u dış ticaret müsteşarlığından,%31.9 u gümrük müdürlüğünden, %10.6 sı İGEME den %29.8 i tarım il müdürlüğünden, %44.7 si ihracatçı birliklerinden, %29.8 i ticaret odalarından, %31.9 u üretici birliklerinden, %36.2 si diğer kuruluşlardan bilgi aldıklarını belirtmişlerdir. Firmaların %57.4 ü tüm turunçgil çeşitlerini ihraç ederken, %8.5 i sadece portakal, %8.5 i sadece mandarin, %6.4 ü sadece limon, %19.2 si ise birkaç çeşit ürün ihraç etmektedir. Firmaların %46.8 i organik ürün ihraç ederken %53.2 si ise organik ürün ihraç etmemektedir. İncelenen firmaların %76.6 sı Irak, %12.8 i Suriye, %25.5 i Gürcistan, %23.4 ü Rusya, %10.6 sı Ukrayna, %23.4 ü Romanya, %2.1 i Almanya, %8.5 i AB ülkeleri, %6.4 ü Moldovya ve %2.1 i Bulgaristan, İsviçre, Honkong, Malezya, Japonya ve Polonya ya ihracat yapmaktadır. İhraç yapan firmaların aylık ortalama turunçgil ihraç miktarları Çizelge 6 da verilmiştir. Buna göre üretime bağlı olarak Eylül ayından Aralık ayına kadar ihracat miktarları artmakta, Aralık ayından Mart ayına kadar ise tekrar düşmektedir. Çizelge 6. Firmaların aylara göre ortalama ihracat miktarı (ton/ay) Ürün cinsi Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Portakal 42.6 98,3 69.59 104.1 101.7 82.4 45.3 Mandarin 46.2 108.9 168.5 180.2 121.5 61.7 23.7 Greyfurt 13.4 33.0 49.7 48.3 50.21 49.6 24.9 Limon 39.4 110.9 97.4 112.6 75.3 43.6 - Firmaların %8.6 sı havayolu, %46.8 i denizyolu ve %61.7 si karayolu taşımacılığını tercih ettikleri görülmüştür. Firmaların %27.6 si ihracattan geri dönen ürünleri iç piyasaya, %8.5 i hale, %23.4 ü meyve suyu fabrikalarına satmakta, %55.3 ü ise imha etmektedir. Firmaların %78.7 si ihracattan teşvik ve iade alırken %21.3 ü ise almamaktadır. İncelenen firmaların %34 ü devlet desteklerini yeterli bulurken %66 sının ise yetersiz buldukları belirlenmiştir. Firmaların %23.4 ü turunçgil ihracatında tedarik, %34 ü gümrük, %55.3 ü fiyat düşüklüğü, %61.7 si pazar, %42.6 sı rekabet sorunu yaşamakta olduğu belirlenmiştir. Rusya krizinin ihracatı nasıl etkilediği incelendiğinde firmaların %91.5 i çok etkilendiği, geriye kalan % 8.5 i ise kısmen veya çok az etkilendiği belirlenmiştir. Firmalara Rusya krizinden çıkış için izlenilen yollar sorulduğunda %78.7 si başka pazarlara yöneldiği %48.9 u iç pazara yöneldiği, 1333
%17.5 ı ihracatı durdurduğu, %14.9 u diğer çıkış yollarını aradığı belirlenmiştir. Firmaların %74,5 i iç piyasaya ürün verirken %25.5 i ise ürün vermemektedir. İncelenen firmaların %63.8 i e-ihracat yaparken % 36.2 si ise yapmamaktadır. İncelenen firmaların ihracat ödemelerinin %40,4 ü peşin, %10,6 sı akreditifli ödeme %44.7 si mal kabulü ödeme ve %34 ü diğer şekillerde ödeme gerçekleştirmektedir. Firmaların %91.5 i ihracat yaparken sözleşme yapmakta geri kalan %8.5 i ise yapmamaktadır. Firmaların %48.9 u ihracat taleplerini internet aracılığıyla %76.6 sı telefonla, %34 ü faksla, %55.3 ü aracı firma vasıtasıyla, %25.5 i ihracatçı birliği vasıtasıyla, %12.8 i ticaret borsası vasıtasıyla ihracat taleplerini almakta olduğu tespit edilmiştir. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye nin tarımsal üretim yapmaya elverişli kaynaklarının olması bu alanda ülke ekonomisine fayda sağlayacak üretim yapma imkanını sağlamıştır. Uzun yıllardır tarımın yapıldığı bu topraklarda değişen ülke sınırları ve pazar yapıları kendi dinamiklerini oluşturmuştur. Var olan üretim olanaklarını kullanarak yapılan üretim sonucunda elde edilen ürünlerin pazarda alıcı bulabilmesi ancak üretim ve üretim sonrasındaki süreci pazar dinamiklerine uygun olarak bilinçli yönetilmesi ile mümkün olabilir. İç ve dış pazar talepleri, rekabet koşulları artık üreticileri ve ihracatçıları belirli dünya standartlarında işlem yapmaya zorlamıştır. Bu açından Adana ilinde turunçgil ihracatı yapan firmaların rekabet açısından kalite ve standartlarını dış piyasayla uyumlu hale getirmeleri gerekmektedir. Ayrıca turunçgil ihracata teşvik ve kredilerin firmaları tatmin edecek seviyeye çıkarılmalı, pazar krizi oluştuğunda firmalara alternatif pazarlar ve çözümler bulması konusunda politikalar üretilmelidir. Gümrük ve nakliye sorunları konusunda da ilgili ülkelerle işbirliğine gidilmelidir. KAYNAKLAR Akgün, C., 2006. Turunçgil Sektör Profili. http://www.ito.org.tr/dokuman/sektor/1-97.pdf. [Erişim: 26.10.2015] FAO, 2015. www.fao.org, [Erişim: 02.11.2015] Güven, N., 2010. Adana İlinde Turunçgillerin Pazarlama Yapısı ve Sorunları, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, s. 104. Hasdemir, M., 2007. Turunçgiller, http://www.tepge.gov.tr/dosyalar/yayinlar/923b54ff23f142f6b7168de2cda77a8d.pdf Zenginoğlu, A., 2007. AB Sürecinde Türkiye Turunçgil İhracatının Yapısı, Ortaya Çıkan Sorunlar ve Çözüm Yolları Üzerine Bir Araştırma. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. ZMO, 2015. http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=23137 [Erişim: 26.10.2015] 1334