T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) BAHÇECİLİK DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ ANKARA 2008
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.
İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ- 1...3 1. DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ...3 1.1. Tanımı ve Önemi...3 1.2. Ekolojik İstekleri...7 1.3. Önemli Çeşitleri...8 1.4. Üretimi...9 1.4.1. Serada Domates Yetiştiriciliği...11 1.4.2. Açıkta Domates Yetiştiriciliği...12 UYGULAMA FAALİYETİ...15 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...16 ÖĞRENME FAALİYETİ- 2...19 2. KÜLTÜREL İŞLEMLER...19 2.1. Sulama...19 2.2. İlaçlama...22 2.2.1. Domateste Görülen Hastalıklar...22 2.2.2. Domateste Görülen Zararlılar...33 2.3. Gübreleme...35 2.4. Budama...37 2.5. Destek Sağlama...38 2.6. Meyve Tutumunu Artırıcı İşlemler...39 2.7. Yabancı Otlarla Mücadele...40 UYGULAMA FAALİYETİ...46 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...48 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...48 ÖĞRENME FAALİYETİ- 3...51 3. HASAT...51 3.1. Hasat Zamanı...51 3.2. Yapılışı...52 3.3. Hasat Sonrası İşlemler...53 UYGULAMA FAALİYETİ...55 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...56 MODÜL DEĞERLENDİRME...59 CEVAP ANAHTARLARI...60 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...62 KAYNAKÇA...63 i
AÇIKLAMALAR MODÜLÜN KODU ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/ 32 AÇIKLAMALAR 621EEH051 Bahçecilik Sebzecilik Domates Yetiştiriciliği Domates yetiştiriciliğinde; domates fidelerinin dikimi, kültürel bakım işlemleri ve hasat konularının anlatıldığı öğrenme materyaldir. ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Ön koşul yoktur. Domates yetiştirmek. Genel amaç: Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında tekniğine uygun olarak domates yetiştiriciliği yapabileceksiniz. Amaçlar: 1. Tekniğine uygun olarak domates fidelerinin dikimini yapabileceksiniz. 2. Tekniğine uygun olarak kültürel bakım işlemlerini yapabileceksiniz. 3. Tekniğine uygun olarak domates hasadı yapabileceksiniz. Ortam: Tepegöz, yazı tahtası, internet ortamı, sınıf, tohum, açık veya kapalı ortam, fideler, dikim ortamları, dikim çubukları, bitkiler, ilaç, gübre, ilaçlama makineleri,gübreleme makineleri,malç malzemeleri,çapa malzemeleri ip, arılar, vibrasyon aletleri malç malzemeleri, herekler, eldiven, maske, sulama sistemleri ve malzemeleri, makas, bıçak, eldiven, maske, kasa, kutu, viol. Donanım: Televizyon, VCD, DVD, tepegöz, projeksiyon, bilgisayar Modülün içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Modülün sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri ve tavırları ölçmek amacıyla öğretmen tarafından hazırlanacak ölçme araçları ile değerlendirileceksiniz. ii
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Günümüz de sağlığa verilen önem gittikçe artmaktadır. Çünkü değişen çevre şartları her geçen gün biraz daha kirlenen çevre, stres birçok gıda ile vücudumuza aldığımız zararlı katkı maddeleri bağışıklık sistemimizi zayıflatırken hastalık sayısı da o nispette artmış tedavileri de pahalanarak zorlaşmıştır. Zaten maksat hasta olmadan sağlıklı yaşamak hastalandığımızda ise yaşam kalitesini artırabildiğimiz kadar artırmak olmalıdır. İşte size burada altın kadar değerli bir sebzeden bahsetmek istiyorum. Domates son yapılan araştırmalara göre çağımızın sinsi hastalığı kanserin bazı türlerine koruyucu etki yapmakla kalmayıp içinde bulundurduğu vitaminler ve bol likopen sayesinde kalbimizin dostu olmaktadır. Daha zinde bir beyin pırıl pırıl bir cilt, parlak saçlar ve sağlıklı bir vücut için sizi domates yetiştirmeye davet ediyoruz. Domates yetiştiriciliğinde size yardımcı olmak için hazırlanan bu modül ile göreceksiniz ki bazı şeyleri üretmek hazır alıp yemekten daha zevklidir. Yetiştirirken fark edeceksiniz ki hiçbir şey kendiliğinden ortaya gelmiyor. Vaktinde sulama, ilaçlama, gübreleme yapmaz, ilgiyle bakmazsanız sonuçlar istediğiniz gibi olmaz. Ama bu sizi korkutup yıldırmasın sevgi emek ister ve emeğin karşılığı size çok güzel bir şekilde döner. Bir meslek olarak yetiştiriciliği seçmeseniz de hobi olarak evinizin bahçesinde, balkonunda uygun olan alanda, domates yetiştirebileceksiniz. Yetiştirirken fide olarak diktiğiniz yemyeşil domates belli bir zaman sonra güzel sarı çiçekleriyle kendisine özenle baktığınız için size teşekkür edecek. Bitmedi siz domatesine bakın ve onu sevmeye devam edin. Sakın bitkiler sevgiden ne anlar diye düşünmeyin sevginin dili birdir ve bitkilerde sevgi dilinden çok iyi anlar. Gördünüz mü? Minik yeşil domatesleri ve pembeden başlayarak kırmızıya dönen rengini. Evet, hadi kendi elinizle koparın ve afiyetle yiyin. Nasıl? Zevkli değimli? Kahverengiden sarıya kırmızıdan yeşile kısacası tabiatın eşsiz renk cümbüşü dünyasına biran önce gitmek için sabırsızlanıyorsunuz değil mi? 1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 Tekniğine uygun olarak domates fidelerinin dikimini yapabileceksiniz. İ - 1 ARAŞTIRMA Türkiye ve dünyadaki domates yetiştiriciliğini araştırınız. Domatesin besin değerini araştırınız. Turfanda domates yetiştiriciliğini araştırınız. Açıkta ve örtü altında yetiştirmenin farklarını araştırınız. 1. DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ 1.1. Tanımı ve Önemi Domates bitkisinin Peru dan diğer ülkelere yayıldığı, Türkiye'ye Adana'dan girdiği bilinmektedir. Domates biyolojik olarak kendine döllenen bir sebzedir. Fakat % 1-5 nispetinde yabancı döllenme de görülmektedir. Tropik bölgelerde çok yıllık, diğer bölgelerde tek yıllık bir kültür bitkisidir. Domatesin sistematikteki yeri şöyledir. Takım: Personatae Familya: Solaneceae Cins: Tür: Solanum Lycopersicon esculentum 3
Domatesin botanik özellikleri Fotoğraf 1.1:Domates meyvesinin genel görünüşü Kök: Domates köklerinin derinliğine ve yanlara dağılımı 1-1,5 m yi bulur. Sera yetiştiriciliğinde kökün dağılım alanı daha azdır. Bunun nedeni ise toprak suyunun hareketinin aşağıdan yukarı olmasıdır. Serada yetiştirilen domatesin kökleri zayıf olduğundan bitkilerin askıya alınması gerekmektedir. Gövde ve yapraklar: Gövde başlangıçta yuvarlak, yumuşak ve tüylü iken daha sonraki dönemlerde yuvarlaklık köşeliliğe, yumuşaklık sertliğe dönüşür. Bitki dallanmaya çok yatkındır. Her yaprağın gövdeye bağlandığı yerden, koltuk denilen yeni sürgünler çıkar. Domatesi bodur ve sırık çeşitler olmak üzere iki gruba ayırırız. Bodur çeşitlerin sınırlı büyüyen bir dallanma sistemi ve çalımsı görünümleri vardır. Sırık çeşitlerde bir çiçek salkımı oluşturduktan sonra büyüme ucunda büyüme sürerken yaprak koltuklarında ise yan sürgünler ve çiçeklenme devam eder. Çiçek, meyve ve tohum: Domates çiçekleri erdişidir. (Erkek ve dişi çiçeklerin aynı çiçekte olması durumudur.) Çiçeklenme sürgün ucunun yassılaşması ve büyümesi ile oluşur. Çiçeklenme sürgün uçlarında salkım şeklindedir. Salkımdaki ilk çiçek en uçta oluşur. İlk çiçeğin altından çıkan lateral büyüme noktasından da ikinci çiçek gelişir. Salkımın çiçeklenmesi tamamlanana kadar lateral büyüme noktalarından çiçeklenmeler devam eder. Salkımdaki çiçek adedi, basit salkımda 7-12, bileşik salkımda ise 300 e kadar ulaşır. 4
Fotoğraf 1.2: Domates çiçeği Üzümsü meyveler grubunda sınıflandırılan domatesin meyvesi bölmelidir. Genelde iri çeşitlerin ikiden fazla bölmeleri olduğundan şekilleri düzensizdir. Çok bölmeli karaktere eğilim gösteren çeşitler düşük sıcaklıkta yetiştirildikleri zaman meyveler düzensiz şekilli olur. Fotoğraf 1.3:Domateste meyve ve tohum Domates tohumları 20-22 C de çimlenir. Bu sıcaklık derecelerinin altındaki düşük sıcaklıklarda çimlenme yavaş iken bunun üzerindeki sıcaklıklarda düzensiz çimlenme meydana gelir. Domatesin önemini ekonomik ve beslenme yönünden şöyle inceleyebiliriz: 5
Ekonomik yönden önemi; Ülke ekonomisinde çok önemli bir yere sahiptir. Domates yetiştirilen bölgelerde çiftçimizin önemli gelir kaynaklarından birisini oluşturmaktadır. Domates yetiştiriciliği özellikle Marmara, Akdeniz, Ege, Karadeniz bölgesinde önemli bir yere sahiptir. Bu sebzenin yetiştirilmesi için ülkemizin iklim şartları çok uygundur. Sebzeyi işleyecek sanayi 1970 li yıllardan itibaren hızla kurulmuştur. Bu sebeplerden dolayı ülkemiz domates üretiminde dünya ülkeleri arasında alt sıralardan hızla üst sıralara tırmanarak Amerika ve İtalya gibi üretim devlerinin arasına girmeyi başarmıştır. Sadece üretimin miktarı ve kalitesi arttırılmamış aynı zamanda domatesten elde edilen işlenmiş domates ürünleri de çeşitlendirilmiştir. Günümüzde taze olarak tüketildiği gibi, domates suyu, salça, parça domates, ketçap, turşu olarak veya kurutularak, dondurularak da tüketilebilmektedir. Ülkemiz son yıllarda domates üretiminde dünyada üçüncü sıraya yerleşmiştir. 5-6 kg domatesten yaklaşık 1 kg salça elde edilebilir. 250-400 bin adet tohumu 1 kg gelir. Beslenme yönünden önemi; Meyvede başlangıçta renk yeşildir. Bu dönemde zehirli alkaloit olan solanin içerir. Duyarlı kişilerde yeşil meyveden 2-5 tane yenmesiyle zehirlenme görülebilir. Domates olgunlaştıkça solanin kaybolur. Fotoğraf 1.4:Yemeklik domates 100 g taze domatesin % 94.1'i sudur. Yenildiği zaman 23 kalori verir. Ucuz ve bol vitamin kaynağı olan domates besleyici ve lezzetli özelliğinden dolayı dünyanın birçok ülkesinde en çok üretilen sebzelerdendir. Turfanda olarak yetiştirilebilmesi nedeni ile her mevsimde tüketilebilmektedir. İçerisinde A, B1, B, B6, C, K vitaminleri, niacin, protein, yağ, karbonhidrat, potasyum, kalsiyum, demir ve yüksek miktarda likopen bulunmaktadır. İçerisindeki A, B6, B1, C vitaminlerinin ve likopenin bir antioksidan olarak değişik kanser türlerine ve kalp hastalıklarına karşı koruyucu etkisi vardır. Yapılan araştırmalar sonucunda haftada iki defa domates ürünü tüketenlerde prostat kanseri riski, hiç tüketmeyenlere göre %34 daha az bulunmuştur. Ayrıca domatesin bağışıklık sistemini güçlendirdiği, beyin hücrelerinin yaşlanmasını yavaşlattığı, saçları ve cildi güzelleştirdiği ortaya konulmuştur. 6
1.2. Ekolojik İstekleri Domates üretimi hem açıkta hem de örtü altında yapılır. Bunun içinde ekolojik isteklerini yetiştirildiği yerlere göre değerlendirmek gerekir. Açık arazide İklim isteği: Domates, ılık ve sıcak iklimlerin bitkisidir. Soğuklardan çok zarar görür. Yetiştirildiği dönemde sıcaklık -2, -3 0 C düştüğünde bitki donar ve ölür. Fidelerinin ekim döneminde don tehlikesi ortadan kalkmış olmalıdır. Yörede 5-6 ay süreyle bitkiye uygun iklim olmalıdır. Dört aydan kısa süreli uygun iklim olursa, bitkiden beklenen sonuç alınamaz. Domateslerde normal bir gelişmenin meydana gelebilmesi için, sıcaklığın en az 16-19 C lerde olması yapılan denemelerde anlaşılmıştır. Döllenme olayı en iyi 15-25 C'de olmakta 15 C nin altında ve 35 C nin üzerinde meyve bağlama azalmaktadır. Döllenme olayında en iyi sonuç ise hava ısısının 18-21 C, toprak ısısının 21 C 'de olduğu şartlarda alınmıştır. Domatesler en iyi gelişimlerini 15-28 C arasındaki sıcaklıklarda gösterir. 30 0C nin üzerindeki sıcaklıklarda da bitki gelişmesi devam etse de döllenme olmaz. Çiçekleri dökülür, çekirdeksiz küçük meyveler meydana gelir. Sıcaklık isteği gelişme dönemine göre farklılık gösterir. Yüksek sıcaklıklarda bitki döllenme yeteneğini ve gelişmesini kaybeder. Gece ile gündüz arasında 6-7 C lik sıcaklık farkı olması gerekir. Gece ve gündüz sıcaklıkları arasındaki fark, meyve bağlamayı olumlu yönde etkilerken aynı zamanda olgunlaşan meyvede renk maddeleri oluşumunu sağlar. Yüksek nemde hastalık, yüksek sıcaklıkta çiçek dökümü olmaktadır. Sıcaklık 15 0C altına indiğinde, bitkide gelişme yavaşlar. Sıcaklık 13 C nin altına düştüğünde olgunlaşmanın geciktiği ve mahsul miktarının çok azaldığı görülmüştür. Domates bitkisi aşırı nemli havaları sevmez. Nemli havalarda yaprak çürümeleri başlar. Domatesin büyüme döneminde yüksek nem olumlu etki yaparken meyve olgunlaşması döneminde ise hastalık ve zararlıların artmasına yol açar. Toprak isteği: Domates derin, geçirgen, su tutma kabiliyeti yüksek, humus ve besin maddelerince zengin tınlı toprakları tercih eder. Erken mahsul almada kumlu ve tınlı topraklar tercih edilmelidir. Bol mahsul önemli olduğundan sanayi domatesi yetiştiriciliğinde tınlı, killi-tınlı veya milli-tınlı topraklarda iyi netice verir. Havalanması iyi olmayan soğuk topraklar yetiştiricilik için uygun değildir. Toprak ph' nın 5 den aşağı düşmesi istenmez. Bu durumda mutlaka kireçleme yapmak gerekir. Domates için uygun toprak ph 5-7.5 arasıdır. En iyi sonuç, ph 6.5' da alınır. Domates bitkisi, aşırı olmamak koşuluyla tuzlu topraklarda da yetiştirilebilir. 7
Örtü altında İklim isteği: Fide döneminde nemi seven domates bitkisi, yetişme ve meyve olgunlaşma döneminde yüksek nemden hoşlanmaz. Ancak kök çevresinin düzenli su almasını ister. Nemli ortamlarda özellikle mantari hastalıklar artar. Domates bitkisinin örtü altında fide dönemindeki sıcaklık isteği 18-20 0 C, yetişme döneminde 25 o C dir.30 0 C nin üstündeki sıcaklıkta meyve tutumu sorun olur. Bitki döneminde sera içi en düşük sıcaklık 10 0 C nin üstünde tutulmalı, optimum sıcaklık 25 0 C civarında olmalıdır. Maksimum sıcaklık 32 0 C nin üzerinde olmamalıdır. Toprak isteği:domates derin, geçirgen, su tutma kabiliyeti yüksek, humus ve besin maddelerince zengin tınlı toprakları tercih eder. Erken mahsul almak için kumlu- tınlı topraklar tercih edilmelidir. Sanayi domatesi yetiştiriciliğinde bol mahsul önemli olduğundan tınlı, killi-tınlı veya milli-tınlı topraklarda iyi netice verir. Domates yetiştiriciliğinde toprakta dikkat etmemiz gereken en önemli husus ph değeri ve tuzluluktur. ph 5-7.5 olmalı ve toprakta aşırı tuz bulunmamalıdır. 1.3. Önemli Çeşitleri Domatesi farklı şekillerde gruplamak mümkündür. Aşağıda tabloda göreceğiniz gibi gruplandırmalar yapılabilir. Yetiştirme Alanlarına Göre Domates Çeşitleri 1-Açıkta yetiştiricilik 2-Cam veya plastik seralarda yetiştiricilik Morfolojik Durumlarına Göre Domates Çeşitleri 1-Bodur(Yer) Kullanım Alanlarına Göre Domates Çeşitleri 1-Sofralık çeşitler Hasat Zamanı ve Olgunluğa Göre Domates Çeşitleri 1-Erkenci çeşitler domatesler 2-Sırık domatesler 2-Sanayilik çeşitler 2-Orta erkenci Çeşitler Tablo 1.1:Domates çeşitleri 3-Geççi çeşitler 8
Fotoğraf 1.3:Askıya alınmış sırık domates İhracata elverişli domates çeşitlerinin de kendilerine has özellikleri bulunmaktadır. Domates tüketiminde değişik tipler (salkım, kokteyl, cherry, beef ve plum) yer almaktadır. Bu artışta salkım domateslerinin daha lezzetli oluşu ve daha doğal görünmesi en önemli etkendir. Aynı nedenlerle kokteyl ve cherry tiplerinin pazar payı da hızla artmaktadır. 1.4. Üretimi Domates üretimi iki aşamada gerçekleştirilir. Birinci aşamada tohumdan sıcak yastıklarda fide üretimi yapılır. İkinci aşamada, sıcak yastıklarda yetiştirilen fideler özenle yerlerinden sökülür ve bahçemizde hazırlanan yerlerine dikilir. Fotoğraf 1.4:Yastıkta dikime hazır domates fideleri 9
Fide ile yetiştiriciliğin tercih edilme nedenleri şunlardır. Tohum sarfiyatının azalması Erkencilik sağlaması Düşük çimlenmeyi ve düzensiz çıkışı önlenmesi Toprak koşullarının tohumla ekime uygun olmaması Uygun tohum ekim mibzerlerinin yokluğu Yazlık sebzeler için erken ilkbahar döneminde düşük sıcaklık risklerinden korunması Fotoğraf 1.5:Tüplü domates fideleri Fide ile üretimde dikkat edilecek husus ise seçilecek fidenin özellikleridir. Fide uygun özelliklerde olmazsa yetiştirmede problemler meydana gelir. Sağlıklı ve yüksek verim elde edebilmek için iyi bir fide aşağıdaki özellikleri taşımalıdır. Fide diri olmalıdır. Kuru maddece zengin olmalıdır. Fazla genç veya fazla yaşlı olmamalıdır. Fideler çok fazla boylanmamalıdır. Kalın ve kuvvetli olmalıdır. Bazı türlerde kendine özgü mumsu tabaka ve renkler oluşmalıdır. Kök sistemi sağlam ve tam olmalı, mümkünse üzerinde bir miktar toprak bulunmalıdır. Fidelerin tümü aynı büyüklükte ve gelişme döneminde olmalıdır. 10
Domates için en uygun fide büyüklüğü 15-20 cm uzunluk ve kurşun kalem kalınlığını aldığı zamandır. Bu büyüklüğe uygun koşullarda 6 haftada ulaşır. Eğer imkân varsa tüplü fideler kullanılmalıdır. Tüplü fide kullanmanın avantajları şunlardır. Fidelerin tarlada tutma oranı yüksektir. Erkencilik sağlanmaktadır. Bitki gelişmesi düzenlidir ve hasat zamanı aynıdır. Fidelerin dikimi makine ile yapılabilmektedir. 1.4.1. Serada Domates Yetiştiriciliği Örtü altı yetiştiriciliğinde yoğun olarak yetiştirilen en önemli sebze türüdür. Seralarımızın % 50' sinde domates yetiştirilir. Cam ve plastik seralarda domates yetiştiriciliğinin başarısı öncelikle çeşit ve yetiştirme zamanın iyi seçilmesine bağlıdır. Seçimde; Yetiştirme dönemine uygun, Kuvvetli gelişen, Yüksek verimli, Kaliteli, Hastalıklara dayanıklı, Raf ömrü uzun olan çeşitleri tercih edilmelidir. Dikim, uygun tohum ekim tarihleri yetiştirme ortamına ve bölgeye göre değişmektedir. Sonbahar döneminde temmuz ve ağustos ayının ilk haftası, Tek mahsul döneminde eylül ortası, ekim ayının ilk haftası, İlkbahar döneminde kasım sonu,-aralık ayının ilk haftasında tohum ekimi yapılır. Ekimi yapılan tohumlar on gün içerisinde çimlenir. Çimlenen tohumlar kotiledon yapraklarından tutularak torba veya kutulara şaşırtılır. Şaşırtmanın akşam serinliğinde ya da sabah yapılması uygundur. Şaşırtılıp bakım işlemleri yapılan fideler üç hafta da dikim büyüklüğüne ulaşır ve hazırlanan yerlerine dikilir. Bitkiler ışıktan en iyi şekilde faydalanıp meyveler daha erken olgunlaşsın diye kuzey ve güney yönünde çift sıralı dikim yapılır. Dikim mesafesi çift ürün yetiştiriciliğinde 90x50x40 cm, tek ürün yetiştiriciliğinde 100x50x45 cm olmalıdır. 11
1.4.2. Açıkta Domates Yetiştiriciliği Domates yetiştiriciliğine, önce toprak hazırlığı ile başlanır. Domates bitkisi derin köklü bir bitki olduğu için, toprağın derin sürülerek dikkatle hazırlanması gerekir. Tarla tabanının 50 cm altında pulluk tabanı denilen geçirgen olmayan bir tabaka varsa bu tabaka sonbahar başlarında özel pulluklarla kırılmalıdır. Sonbaharda toprağa dekara 3-4 ton hesabıyla yanmış çiftlik gübresi verildikten sonra toprak pullukla derin olarak işlenir. Toprak kesekli olarak bırakılır. Mümkünse ilkbaharda tekrar sürülür. Daha sonra diskaro geçirilerek dikime hazır hale getirilir. Domates bitkisinin fideleri sıcak yastıklarda yetiştirilir. Ancak domates yetiştiriciliğinde tarlaya doğrudan tohum ekimi de yapmak mümkündür. Ağır killi topraklarda doğrudan tohum ekiminden kaçınılmalıdır. Tarlaya doğrudan tohum ekimi için toprak sıcaklığının en az 14 C olması ve tohum yatağının çok güzel hazırlanması gerekir. Tohum ekimi şubat-mart aylarında, 1-2 cm derinliğe pnomatik veya pamuk mibzeriyle yapılabilir. Ekimde m² ye 5-6 g, dekara ise 80-100 g. arasında tohum kullanılır. Fide ile üretimde ise fidelik olarak sıcak yastıklar hazırlanır. Tohumların ekimi ocaknisan aylarında yapılır. Tohumlar sıra arası 13-15 cm, sıra üzeri 1-1,5 cm olacak şekilde, 1-2 cm derinliğe ekilir ve m² ye 2-3 g tohum olacak şekilde hesaplanır. Fideler, 3-4 gerçek yapraklı olduğunda seyreltilir. Çevre koşullarının tarla hazırlığına imkân verdiği döneme kadar fidelerin fazla boylanmadan kalmasını sağlamak amacıyla havalandırma ve sulama faktörlerine çok özen göstermek gerekir. Dikim için en uygun fide büyüklüğü 15-20 cm uzunluk ve kurşun kalem kalınlığını aldığı zamandır. Normal koşullarda tohum ekiminden 40-45 gün sonra pişkin ve kaliteli fideler elde edilir. 1m 2 yastık alanından ortalama 500-700 adet sağlıklı fide meydana gelir. 12
Fotoğraf 1.6: Dikime gelmiş domates fidesi Yapılacak fide dikim şekline göre fideler bir gün önceden sulanarak dikkatlice sökülür. Çeşitli hastalıklara karşı sökülen fidelere kök ilaçlaması yapılmalıdır. Dekara dikilecek fide miktarı şu formülle bulunur. Fide sayısı=alan(cm 2 ) / sıra arası(cm) x sıra üzeri(cm) Örnek: Sıra arası 75cm sıra üzeri 50cm olarak dikilecek bir fide için dekara kaç adet fide gerekmektedir? F=10.000.000./75X50=2666dır. Açıkta yetiştiricilikte Marmara bölgesi 15 nisan - 15 mayıs, Ege bölgesi için 10-30 nisan, Orta ve Doğu Anadolu bölgelerinde mayıs ve haziran aylarında fide dikimi yapılır. Dikim mesafesi domates sırık çeşitlerde 60x40cm, yer çeşitlerinde ise 135x30-50 cm dir. Dikim öncesi fide torbaları sulanır ve böylece torbadan kolayca çıkarılan topraklı fideler dikilir. Fideler kök boğazına kadar dikilir. Ancak derin dikimden kaçınılmalıdır. Toprak sıkıca bastırıldıktan sonra can suyu verilmelidir. Tarlaya dikim elle veya makineli olarak yapılabilir. Domates fidelerinin tarlaya dikiminde dikkat edilecek hususlar şunlardır. Fidelerin yerlerine dikimi, donlar geçtikten sonra yapılmalıdır. Fideler 3-4 gerçek yaprağa ulaştığında dikim yapılmalıdır. Tarlaya dikimde çiçek açmış veya meyve tutmuş domates fideleri dikilmemelidir. Dikim sabahın erken saatlerinde veya akşam serinliğinde yapılmalıdır. Sıcak saatlerde dikim yapmamalıdır 13
Toprağın tavlı olmasına dikkat edilmelidir. Dikimde fidelerin ilk yapraklarının toprak üstünde kalmasına dikkat edilmeli, kök boğazı 1-1,5 cm toprakla örtülmeli ve toprakla bastırılmalıdır. Hemen can suyu verilmelidir. Toprak işleme: Fideler asıl yerlerine dikildikten iki hafta sonra birinci çapalama işi yapılır. Bundan 2-3 hafta sonra da ikinci çapalama gerçekleştirilir. Daha sonra domates bitkisinin sıra aralarında, gelişen dallarının izin verdiği ölçüde 2-3 kez daha çapa işi yapılarak yabani otlarla mücadele, toprağı kabartma ve toprağın kaymak tabakasını kırma işleri gerçekleştirilir. Fotoğraf 1.7:Açıkta domates yetiştiriciliği Domates yetiştiriciliğinde ekim nöbetine dikkat etmek gerekir. Aynı alanda arka arkaya domates veya aynı familyadan olan biber ve patlıcanın yetiştiriciliği yapılmamalıdır. Aynı bitkinin üst üste tarımı yapıldığında bu bitkiler aynı besin maddelerini tüketecekleri için toprağın zayıf düşmesine neden olur. Ayrıca hastalık ve zararlıların artmasına da yol açar. 3-5 yıllık münavebe programı uygulanabilir. Araya baklagil bitkileri veya hububat ekimi yapılmalıdır. Baklagil bitkilerinin dikilmesi ile topraktaki organik maddenin ve azot miktarının artması sağlanır. Ispanak, marul, havuç, fasulye, bezelye ve kereviz domates için en iyi münavebe bitkileridir. 14
UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Domates fidesi dikimi için kişisel hazırlıklarınızı yapınız. Domates dikim yerlerini belirleyiniz. Toprak seçimini yapınız. Gübreleme yapınız. Dikim zamanını belirleyiniz. Dikim aralıklarını belirleyiniz. Dikim yapınız. Can suyu veriniz. Öneriler Uygun iş kıyafetlerinizi giyiniz. Dikim için gerekli aletlerinizi hazırlayınız. Bölgenize uygun domates çeşidini seçiniz. Sera yetiştiriciliği mi yoksa tarla yetiştiriciliği mi yapacağınıza karar vererek ona göre alan belirleyiniz. Açık alanda yetiştirmede yöreye hakim olan rüzgârlardan korunmuş olmasına dikkat ediniz. Örtü altı yetiştiriciliği yapacaksanız yetiştirme alanının üzerini uygun materyalle (cam,plastik) kapatınız. Yaptırdığınız toprak analizine göre gübreleme planını yapınız. Sonbaharda derin sürüm yaptırıp dekara 3-4 ton ahır gübresi veriniz, verdiğiniz ahır gübresinin yanmış olmasına dikkat ediniz. Üretim zamanınıza kesekli kalan toprağı tekrar uygun aletlerle işleyerek dikime hazır hale getiriniz. Uygun dikim aralıklarını belirleyiniz. Fideleri aralıklarla kök mantarına karşı uygun ilaçlama yaparak dikiniz. Toprağı havalandırınız. Dikimi ürünü çıkarmak istediğiniz zamana göre yapınız. Dikim aralıklarına dikkat ediniz. Dikimde gövde üzerindeki ilk yaprakların toprak üzerinde kalmasına dikkat ediniz. Diktiğiniz fideleri toprakla kapatıp sıkıca bastırınız. Sulama sistemini kurunuz. Bol can suyu veriniz. Can suyu verirken köklerin açılmamasına dikkat ediniz. 15
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME E Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler: kazandığınızı aşağıdaki değerlendirme sorularını cevaplandırarak belirleyiniz. DEĞERLENDİRME A) ÖLÇME SORULARI 1. Domatesin yetişme devresinde sıcaklığın en az kaç 0 C olması gerekir? A) 5ºC B) 10 0 C C) 30 0 C D) 15 0 C 2. Aşağıdakilerden hangisi domates yetiştiriciliğinde uygun münavebe bitkilerinden değildir? A) Ispanak B) Marul C) Biber D) Havuç 3. Domates yetiştiriciliğinde en uygun toprak ph ı kaçtır? A) 6,5-7 B) 5-7,5 C) 6,5-7,5 D) 6-7,5 4. Domates üretiminde gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı kaç 0 C olmalıdır? A) 6-7 B) 25-30 C) 2-3 D) 15 20 5. Alan (cm 2 ) / Sıra arası (cm) X Sıra üzeri (cm) formülünün sonucu size neyi verir? A) Belli bir alana dikilecek fide sayısını B) Ne kadar ürün alınacağını C) Tohum miktarını D) Dikim mesafesini 16
6. Fideler söküldükten sonra fideleri çeşitli kök ve fungal hastalıklardan korumak amacıyla ne yapılmalıdır? A) Yıkamak B) Kök ilaçlaması yapmak C) Gübrelemek D) Ürün budaması 7. Aşağıdakilerden hangisi aynı alanda art arda domates veya aynı familyadan olan biber ve patlıcanın yetiştiriciliği yapılmamasının sebebi değildir? A) Toprak yorgunluğunun olması B) Besin maddelerinin azalması C) Hastalık ve zararlıların çoğalması D) Verimin artması 8. Örtü altında fidelerin dikimi hangi yönde olmalıdır? A) Kuzey -güney B) Kuzey C) Doğu-batı D) Batı 9. Aşağıdakilerden hangisi damlama sulamanın avantajlarından değildir? A) Bitkinin kök bölgesinde daima su bulunması B) Aynı zamanda gübrelemenin de yapılabilmesi C) Su sarfiyatının az olması D) İlk tesis masrafının fazla olması 10. Aşağıdakilerden hangisi gece ile-gündüz arasındaki 6-7 0 C sıcaklık farkının domateste etkilerden biri değildir? A) Meyve bağlamayı olumlu yönde etkiler. B) Meyvede renk maddeleri oluşumunu sağlar. C) Kaliteye olumlu etki eder. D) Verimi düşürür. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ediniz. Hatalı cevaplarınız için konuyu tekrar ediniz.cevaplarınız tamamen doğru ise değerlendirme ölçeğine geçiniz. 17
UYGULAMALI TEST Uygulama faaliyetinde kazandığınız bilgi ve beceriler doğrultusunda domates fidelerini alarak daha önceden hazırladığınız dikim yerlerine dikiniz. Yapmış olduğunuz çalışmayı aşağıdaki ölçütlere göre değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. İş kıyafetlerinizi giydiniz mi? 2. Dikim için gerekli aletlerinizi hazırladınız mı? 3. Domates fidelerini aldınız mı? 4. Sağlıklı fideler seçtiniz mi? 5. Toprağı işlediniz mi? 6. Dikim yerlerini hazırladınız mı? 7. Sıra aralarına dikkat ettiniz mi? 8. Sıra üzerine dikkat ettiniz mi? 9. Sık dikimden kaçındınız mı? 10. Fideleri dikkatli diktiniz mi? 11. Derin dikimden kaçındınız mı? 12. Can suyu verdiniz mi? DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayısını belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Hatalı cevaplar için bilgi konularını tekrar ediniz. Tüm cevaplar doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 18
ÖĞRENME FAALİYETİ- 2 ÖĞRENME FAALİYETİ- 2 AMAÇ Tekniğine uygun olarak kültürel bakım işlemlerini yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Domateste boğaz doldurma nedir, neden yapılır? Araştırınız. Malçlama nasıl yapılır? Araştırınız. Domateste görülen yabancı otları araştırınız. Domateste görülen hastalıkları araştırınız. Sulama şekillerini araştırınız. İpe alma neden yapılır? Araştırınız. Budamanın neden yapıldığını araştırınız. 2.1. Sulama 2. KÜLTÜREL İŞLEMLER Kültür bitkilerinden özellikle meyveleri yenen sebzelerde sulamada başlıca önemli üç devre rol oynar. Bu devreler şunlardır. a) Tohumların çimlenme devresi b) Gelişme devresi c) Mahsul devresi. Hava şartları çok sıcak değilse bitkiler üzerinde ilk meyveler görülünceye kadar mümkün mertebe sulamadan kaçınılmalıdır. İlk meyveler görüldükten sonra sulama önem kazanır. Mevcut şartlara göre uygun periyotlarla yeteri kadar sulama yapılmalıdır. Olgunluk devresine girip hasat başladıktan sonra pratik olarak her toplamadan sonra mutlaka su verilmelidir. Sulama yapılırken suyun bitkinin yapraklarına değmemesine özen gösterilmelidir. Yoksa yapraklar çamurlanır ve bitkinin hastalığa yakalanması kolaylaşır. 19
Bitki gelişirken aşırı sulanırsa, boya kaçar ve ürün vermesi gecikir. Domateste sık sulama verimi artırsa da tadında azalmaya neden olmaktadır. Örtü altı yetiştiriciliğinde sulama: Domates bitkisinde ilk meyve görülünceye kadar sulama ihtiyacı çapalama ile giderilmelidir. Bitkide renk koyulaşır, tüylülük artar.koltukların kopması güçleşirse, sulama zamanı geldiği anlaşılır. İlk meyveler görüldükten sonra bitkiler sıcak havalarda hafif topraklarda 2-3 günde bir, ağır toprakta 3-7 günde bir sulanmalıdır. Damlama sulama bitkinin günlük su ihtiyacını karşılaması yanında, gübrelemenin de yapılmasına imkân vermektedir. Sırık domates yetiştiriciliğinde; dikim esnasında yapılan sulamalardan sonra, bitki meyveye yatıncaya kadar çok az sulama yapılır. Bu uygulama bitkinin kuvvetli kök geliştirmesi için gereklidir. İlk meyveler fındık büyüklüğünü aldığı dönemden itibaren normal sulamaya geçilir. Fotoğraf 2.1:Sırık domates Sulama zamanı tespiti bitkinin yaşı, toprağın fiziksel özellikleri, hava sıcaklığı, rutubet ve yağışlar dikkate alınarak yapılmalıdır. Ortalama 7-10 günde bir sulama gerektirir. Sulama zamanının tayininde en pratik yol, bitkinin kök bölgesindeki toprağın tavının kontrol edilmesidir. 20
Fotoğraf 2.2: Sırık domateste damla sulama Açıkta Sulama: Sulama karık veya damla sulama yöntemi ile yapılabilir. Tesis masrafının yüksek olmasına rağmen avantajlarından ötürü damla sulama yöntemi tercih edilmelidir. Havaların çok sıcak ve kurak gitme durumunda 1-2 defa sulama yapılabilir. İlk meyve görüldükten sonra sulama önem kazanır. Sulama toprak neminin en iyi seviyede tutulmasını sağlayacak şekilde, iklim şartlarına ve toprak yapısına göre 5-10 günde bir yapılabilir. Sulama sabah ve akşam saatlerinde yapılmalı ve suyun bitkinin yapraklarına değmemesine özen gösterilmelidir. Açıkta, çiçeklenme dönemi içerisinde su eksikliği, küçük meyvelerde aşırı dökülmelere neden olur. Hasat zamanı çok sık sulama yavaş olgunlaşmaya neden olur. Düzenli sulama yapılarak domates meyvesinde meydana gelecek yarıklar önlenebilir. Açık tarlada, karık usulü sulamada, suyun kök boğazına değmemesi için sırta dikim tercih edilmelidir. Düzensiz sulamalarla, toprak kurumuşsa ve bu toprakta kalsiyum noksanlığı varsa güneşin topraktan yansıması sonucuyla, özellikle toprağa yakın meyvelerin alt kısımlarında çiçek burnu çürüklüğü meydana gelir. Böyle durumlarda kireç uygulaması yapılmalı, toprak yüzeyi malç (yanmış hayvan gübresi, kompost, sap, saman vb.) ile kaplanmalı, muntazam sulama yapılarak toprağın çok kurumaması sağlanmalıdır. 21
2.2. İlaçlama Fungal hastalıklar için 7-8 gün ara ile organik fungusitlerle koruyucu mücadele, zararlılara karşı ise zararlı görüldüğünde tavsiye edilen ilaçlarla ilaçlama yapılmalıdır. Bunların başında da yabancı otlarla mücadele gelir. Çünkü yabancı otlar, kültür bitkilerinin su ve besin maddelerine ortak olmakla kalmaz hastalık ve zararlılara konukçuluk eder. Ayrıca hastalıksız tohum ve fide kullanmak, hasattan sonra bahçede artık bırakmayıp temizlemek vb. önlemler alınmalıdır. 2.2.1. Domateste Görülen Hastalıklar 2.2.1.1. Fungal Hastalıklar Domates mildiyösü hastalığı; Kışı, çürüyen bitkilerde geçiren hastalık etmeni seralarda sadece domateste zararlı olur. Yapraklar üzerinde önce küçük, soluk yeşil ve sarımsı renkte olan lekeler daha sonra kahverengi ve siyah renge döner. 19-22 C ve %80 nemin üstünde salgın oluşur. Hastalık dal ve meyvede de zarar yapabilir. Meyve kızardığı zaman yeşil bir çizgi ile ayrılan esmer lekeler kırmızı kısımdan ayırt edilir. Hastalık ile kimyasal mücadele şöyle yapılmalıdır: İlaçlamaya, serada veya çevrede mildiyönün ilk belirtileri görüldüğünde başlanmalıdır. İl veya ilçe tarım müdürlüklerinin önerisine göre yaprakların alt yüzeyini kapsayacak şekilde ilaçlama yapılır. Resim 2.1: Domates meyvesinde mildiyö hastalık belirtileri 22
Hastalıkla mücadelede uygulanması gereken kültürel tedbirler ise şunlardır. Temiz tohum kullanılmalıdır. Hastalığın her yıl epidemi görüldüğü yörelerde ise sırık domates yetiştiriciliği yapılmalı, sıralar hakim rüzgâr yönünde olmalıdır. Domates tarımı sabah ve akşam çiğ tutmayan ve güneşe bakan tarlalarda yapılmalıdır. Aşırı azotlu gübre kullanımından kaçınılmalıdır. Taban suyu yüksek olan yerlerde ekim yapılmamalı veya toprak drene edilmelidir. Sık ekim ve aşırı sulamadan kaçınılmalıdır. Kurşuni küf: 20-25 C sıcaklık ve %90-95 oranında nemde özellikle havalandırması iyi olmayan örtü altı yetiştiriciliğinde fungus problem oluşturur. Sporları renksizdir, konukçu bulamayan sporlar kurak şartlarda 2 saatten fazla yaşayamaz. Gövde ve meyve enfeksiyonları yapar. Toplu iğne başı kadar küçük olan belirtiler epidermis altında gelişerek genişler, buradan dokulara yayılır. Gövde ve meyve sapında hastalıktan meydana gelen hasarlar meyve dökümüne neden olabilir. Fungus çiçek zamanında taç yapraklardan girerek meyveye geçer ve çürüklük başlar. Fotoğraf 2.3: Domates meyvesinde kurşuni küf belirtisi Mücadelesinde kültürel, fiziksel ve kimyasal yöntemler uygulanır. Kültürel önlemleri şöyle sıralayabiliriz. Seralarda havalandırma iyi yapılmalı, sıcaklıkla beraber nemin yükselmesi önlenmelidir. Sık dikimden kaçınılmalı, bitkiler arasında hava akımının iyi olması sağlanmalıdır. 23
Hasta bitkiler sökülerek imha edilmelidir. İyi bakım ve dengeli gübreleme yapılarak bitkilerin sağlıklı gelişmeleri sağlanmalıdır. Çiğ olasılığına karşı güneş batımından 2 saat önce sera ısıtılmalıdır. Hasattan sonra fungusların toprağa karışmasını önlemek için bitki artıkları toplanarak yakılmalıdır. Fiziksel mücadelede solarizasyon uygulanmalıdır. Kimyasal mücadelede ise serada veya çevrede ilk hastalık belirtileri görüldüğünde ilaçlanmaya başlanmalıdır. Domateste erken yaprak yanıklığı hastalığı: Topraktaki bitki artıkları üzerinde kışı geçirir. Funguslar tohumla da bulaşabilir. Hastalık 6-30 C' ler arasında gelişir. En uygun gelişme sıcaklığı ise 28-30 C ' dir. Nemli havada yaprak üzerindeki lekelerde koyu füme veya koyu yeşil renkli kadifemsi görünüşte olan miseller oluşur. Ayrıca meyve ve sapta iç içe halkalar şeklinde zamanla kuruyan lekeler oluşturur. Fotoğraf 2.4:Domates yaprak ve yaprak sapında erken yaprak yanıklığı Fotoğraf 2.5: Domates meyvesinde erken yaprak yanıklığı belirtisi Kimyasal mücadelesi, hastalığın tarlanın % 25-30 gibi bir kısmında görüldüğünde ve tespit edilen bölgelerde yıllar itibarı ile ciddi ürün kayıplarına neden olduğunda yapılmalıdır. Kültürler önlemler ise şunlardır. Temiz tohum kullanılmalıdır. Fidelikler ve seralarsık sık havalandırılmalıdır. 24
Aşırı sulamadan kaçınılmalıdır. Hastalıklı fideler ve tarladaki hastalıklı bitki artıkları imha edilmelidir. Beyaz çürüklük: Hastalık genel olarak kök ve kök boğazında ıslak çürümeler ve gelişmiş bitkilerin yaprak ve sürgünlerinde solgunluk şeklinde kendini gösterir. Özellikle nemli ortamlarda genç fidelerin tamamen çürümesine neden olabilir. Gelişmiş bitkilerde belirtiler önce kök boğazı ve toprağa yakın olan alt yapraklarda ortaya çıkar. Hastalığın ilerlemesi ile kök boğazında bol miktarda pamuk beyazlığında misel tabakası oluşur, böylece sebzelerin hemen hepsinde hastalık meydana gelir. Kültürel mücadele yöntemlerinde şunlar uygulanır; Çok bulaşık olan alanlarda en az 5 yıllık ekim nöbeti uygulanmalıdır. Hastalığın görülmediği yerlerde, sera tesis edilmelidir. Seralarda iyi havalandırma yapılarak yüksek nem önlenmelidir. Aşırı sulama, sık dikim ve aşırı gübrelemeden kaçınılmalıdır. Hasattan sonra bitkiler sökülüp imha edilmeli, hastalık etmenlerinin toprağa karışması önlenmelidir. Fotoğraf 2.6:Domates bitkisinde beyaz çürüklük Fiziksel mücadelede ise seralarda toprak kökenli patojenlere karşı toprak dezenfeksiyonu amacıyla solarizasyon uygulanmalıdır. 25
Fotoğraf 2.7: Örtü altında solarizasyon uygulaması Domates yaprak küfü: Konukçusu domatestir. Hastalık yaprakların üst yüzeyinde küçük, açık yeşil veya sarımsı bölgeler olarak başlar. Sonra bu lekelerin alt kısmına gelen yerde zeytin rengi erguvani arası küf kitlesi oluşur. Hastalık ilerledikçe yapraklar kurur ve bitki ölür. Çiçek sapı ve yapraklarının hastalanması, meyve tutumunu engeller veya oluşan meyvelerin düşmesine neden olur. Kültürel mücadele yöntemleri şunlardır. Hastalıklı bitki artıkları yok edilmelidir. Seralarda iyi bir havalandırma yapılarak orantılı nem ve sıcaklığın düşürülmesi sağlanmalıdır. Fotoğraf 2.8: Domateste yaprak küfü Domateste yaprak küfü hastalığı belirtisi pörsüme şeklindedir. İletim demetlerinin fungus miselleri ile tıkanması sonucu gövde dokusunun rengi bozulur, kahverengileşir. Zamanla bitki tümüyle solar ve ölür. 26
Fiziksel mücadelede toprak kökenli patojenlere karşı toprağa uygulanan kimyasallara alternatif olarak solarizasyon uygulanmalıdır. Kimyasal mücadele ise solarizasyon uygulaması fumigantların düşük dozları ile kombine edilerek uygulanır Fidelikte kök çürüklüğü (Çökerten): Toprak kökenli fungusların neden olduğu hastalıktır. Bitkinin alt yapraklarından başlayarak üst yapraklara doğru yayılan solma ve pörsüme şeklindedir. İletim demetlerinin fungus miselleriyle tıkanan gövde dokusunun rengi bozulur, kahverengileşir. Zamanla bitki tümüyle solar ve ölür. Fide kök çürüklüğü hastalığı tüm sebze çeşitlerinde fidelik devresinde zarar yapar. Kültürel mücadele yöntemleri şunlardır. Dayanıklı çeşitler yetiştirilmelidir. o Sırta dikim yapılmalı, sulama suyunun kök boğazı çevresinde birikmesi önlenmelidir. o Tercihen damlama sulama yapılmalıdır. o Engeli gübreleme ve iyi bakım yapılmalıdır. o Yabancı otlar temizlenmelidir. o Ekim nöbeti uygulanmalıdır. o Serada kalan bitki artıkları toplanıp yakılmalıdır. o Zayıf ve süzek topraklarda kompost veya çiftlik gübresi uygulaması yapılmalıdır. Kimyasal mücadele ise solarizasyon uygulaması fumigantların düşük dozları ile kombine edilerek uygulanır. 2.2.1.2. Domateste Bakteriyel Hastalıklar Domates öz nekrozu: Hastalık bitkilerin meyve döneminde ortaya çıkar. Gövde, yaprak ve meyve sapının öz dokusunda kahverengi siyah renk değişimi görülür. Zamanla hastalıklı dokunun ölmesiyle özde boşalma oluşur. Gövde üzerinde koyu renkli, çökük, büyük lekeler meydana gelir. Tüm bitkide orta derecede bir kloroz görülür. Hasta bitkiler genellikle ayakta kalır ve meyvelerini olgunluğa eriştirebilir. Bazen etmen iletim dokularını sarar. Bunun sonucunda solgunluk ve ölüm ortaya çıkar. Yüksek oranda nem, aşırı azotlu gübreleme, düşük gece sıcaklıkları etmenlerin yayılması ve hastalığın gelişimi üzerine artırıcı etki yapmaktadır. 27
Fotoğraf 2.9: Domates öz nekrozunun belirtileri Kültürel mücadele yöntemlerini şöyle sıralayabiliriz. Serada havalandırmaya özen gösterilmeli ve aşırı nem birikimi önlenmelidir. Hastalıklı bitkiler seradan uzaklaştırılmalıdır. Bakım işlemleri sırasında bitkiler yaralanmamalıdır. Serada koltuk alma işlemi yapılırken hastalıklı bitkiler en sona bırakılmalıdır. Fazla azotlu gübreden kaçınmalıdır. Kimyasal mücadele ise etkili bir ilaç bulunmaması nedeni ile tavsiye edilmez. Domates bakteriyel benek hastalığı: En uygun gelişim sıcaklığı 20-25 C, en çok ise 33 C dir. Hastalık etmeni bakteri, tohumla taşınabildiği gibi toprakta bitki artıkları üzerinde 1-2 yıl canlı kalabilmektedir. Bakteriyel benek tohumla da taşınabilen bir hastalık olduğu için temiz tohum kullanılması önemlidir. Fide döneminde hastalık belirtisi taşıyan bitkiler seraya dikilmemelidir. Seralarda havalandırmaya özen gösterilmeli, en az 2 yıl süreyle ekim nöbeti uygulanmalıdır. 28
Fotoğraf 2.10: Domates bitki ve meyvesinde bakteriyel benek Kültürel mücadele yöntemleri şunlardır. Dayanıklı çeşitler yetiştirilmelidir. Sırta dikim yapılmalı, sulama suyunun kök boğazı çevresinde birikmesi önlenmelidir. Tercihen damlama sulama yapılmalıdır. Dengeli gübreleme ve iyi bakım yapılmalıdır. Yabancı otlar temizlenmelidir. Hastalığın daha önce görüldüğü yerlerde dikim öncesi fidelik ve sera toprağı ilaçlanmalıdır. Ekim nöbeti uygulanmalıdır. Serada kalan bitki artıkları toplanıp yakılmalıdır. Zayıf ve süzek topraklarda kompost veya çiftlik gübresi uygulaması yapılmalıdır. Kimyasal mücadele ise solarizasyon uygulaması fumigantların düşük dozları ile kombine edilerek uygulanır Domates bakteriyel kanser ve solgunluk hastalığı: Hastalık etmeni bakteri olup 24-28 0 C en uygun gelişme sıcaklığıdır. Tohumla taşınmakta olup bitkiye ilk girişi yaralı kısımlardan olmaktadır. 29
İlk olarak bitkinin bir veya iki yan dalında yaprak pörsümeye başlar, bunları diğer dallar takip eder. Hasta dallar üzerindeki yaprakların kavrulduğu görülür. Hastalıklı dalın gövdeye bağlandığı noktadan kırılıp aşağıya doğru sıyrılması durumunda iletim demetlerinde kahverengileşme görülür. Bakteri toprakta 3-4 yıl yaşayabildiğinden bulaşık olan alanlarda bir süre domates ekimi yapılmamalıdır. Fotoğraf 2.11: Domateste solgunluk Mücadelesinde şunlara dikkat edilmelidir, Temiz alanlardan tohum alınmalıdır. Fidelik ve seralarda sık sık havalandırma yapılarak aşırı nem birikimi önlenmelidir. Etmenle bulaşık üretim alanlarında 2 yıllık bir ekim nöbeti uygulanmalıdır. Bakım işlemleri yürütülürken bitkiler yaralanmamalıdır. Domates bakteriyel leke: Yaprakta önce koyu renkli, yağ lekesi şeklinde olan belirtiler zamanla kahverengimsi siyah renk alır. Çevresi dar sarı bir hale ile çevrili lekelerin birkaçı bile yaprakçığın sararmasına ve zamanından önce dökülmesine neden olabilir. Gövde üzerideki lekelerin yayılması çiçeklerin ölmesine ve aniden dökülmelerine sebep olmaktadır. Domates meyveleri üzerinde önceleri küçük, siyah, yeşilimsi beyaz dar bir hale ile çevrili lekeler oluşur. Kültürel mücadele yöntemleri şunlardır. Temiz, sertifikalı tohumlar veya fideler üretimde kullanılmalıdır. Hastalığın görüldüğü seralarda domates ve biber dışındaki bitkilerle en az 2-3 yıl süreyle ekim nöbeti uygulanmalıdır. 30
Fotoğraf 2.12: Domates bitkisinde bakteriyel leke hastalığının belirtisi Hiçbir koşulda birbirini takip eden üretim sezonlarında aynı seraya biber ve domates arka arkaya dikilmemelidir. Üretim sezonu sonunda tüm bitki artıkları sökülerek seradan uzaklaştırılmalıdır. Dengeli bir gübreleme programı uygulanmalıdır. Özellikle meyve bağlama döneminden önce aşırı gübrelemeden kaçınılmalıdır. Bitkilerin ıslak olduğu zamanda seraya girilmemeli, bitkiler arasında çalışılmamalıdır. Kimyasal mücadelede fidelik veya serada hastalık görülür görülmez ilaçlamaya başlanır ve 7-10 gün arayla en az 2-3 uygulama yapılır. 2.2.1.3. Virüs Hastalıkları Domates sarı yaprak kıvırcıklık virüsü: Beyaz sineklerle taşınır. Erken dönemde virüsle hastalanan domates bitkisi bodurlaşır, anormal şekilli ve oldukça küçülmüş yapraklara sahiptir. Enfeksiyondan hemen sonra oluşan yapraklar aşağı doğru kıvrılırken daha sonrasında oluşan yapraklar deforme olmuş görüntüdedir. Meyvedeki belirtiler ise, bitkinin hastalandığı döneme bağlıdır. Eğer erken dönemde hastalanırsa, bitki gelişimi duracağından pazar değeri olmayan meyve oluşumuna rastlanır. Daha geç dönemde hastalandığında ise, meyve tutumu azalır, ama tutmuş meyveler de normal denebilecek şekilde olgunlaşmasını sürdürür. Çiçeklerde belirtiye rastlanmasa da çiçek dökümü oldukça yaygındır. Mücadelesinde özellikle domates serasının yanında bulunan yabancı otların imhası alınacak tedbirlerin başında yer alır. Bununla birlikte, hastalığa dayanıklı domates türleri seçmek, bunları vektör böceğin çıkış tarihinden farklı bir dönemde seraya şaşırtmak hastalıktan korunmada oldukça yararlıdır. 31
Domates mozaik virüsü: Tüm sebzeler ve bazı yabancı otlar hastalık etmenin konukçusudur. Bulaşık domates bitkilerinde en yaygın belirti yapraklarda açık yeşil, düzensiz yama şeklinde veya normal yeşil yamalarla karışık sarı lekelerden kaynaklanan beneklenmeler ve bunların oluşturduğu mozaik desenleridir. Yaprak kıvırcık ve kırışık bir görüntü kazanır. Bu tip yapraklar sağlıklı yapraklardan daha serttir. Erken dönemdeki bulaşmalar genç bitkileri öldürebilir veya bulaşmanın şiddetine bağlı olarak bitkiler bodurlaşır. Hasta bitkilerde bozuk şekilli üzerinde kahverengi ölü noktalar veya çizgiler bulunan az sayıda normal büyüklüklerinden küçük meyveler oluşur. Domates çift virüslü çizgi hastalığı: Özellikle domates ve patateste bulunan etmen diğer sebze ve yabancı otlarda da bulunabilir. Genellikle genç bitkilerin ölümüne neden olur. Kuvvetli bitkilerde ise, olgunluk dönemine yaklaşıncaya kadar hastalık pek fark edilmese de yine hasta bitkilerde bodurluk, yeşil aksamda kıvrılma ve solgunluk dikkati çeken ilk belirtilerdir. Hastalığın en tipik belirtisi ise yaprak sapları, büyük damarlar ve gövdede uzun kahverengi çizgiler şeklinde ortaya çıkan görüntülerdir. Belirtiler meyvede de ortaya çıkabilir. Meyvenin olgunlaşması gecikir, meyvede yeşil alanlar arasında kırmızı-düzensiz yama şeklinde lekeler oluşur. Hasta bitkilerde meyve oluşumu azdır. Fotoğraf 2.13: Domateste meyve, sap ve yapraklarındaki domates çift virüslü çizgi hastalığının belirtileri Domates lekeli solgunluk virüsü: Hastalık görüntüsü, özellikle domateste, genç yapraklarda bronzlaşma ile başlayan renk değişimi üzerinde, sonradan küçük koyu renkli beneklenmeler ile devam eder. Sürgünlerde geriye doğru ölüm, yapraklarda kıvrılma, sağlıklılara oranla bitki gelişme geriliği ya da cüceleşme de gözlenen belirtilerindendir. Olgunlaşmamış meyvelerde, yeşilaçık yeşil ya da yeşil beyaz renklerinde beliren halkalı lekeler, meyve kızardıkça sarı renge dönüşerek daha belirgin hal alır. 32
Fotoğraf 2.14: Domates meyve ve yaprağında lekeli solgunluk virisü belirtileri 2.2.2. Domateste Görülen Zararlılar Yeşil kurt: Larvalar önce yapraklarda beslenir, yenik kısımlar sararır ve kurur. Daha sonra sebzelerin meyvelerini delerek içine girer ve orada beslenir. Zarar gören yaprak, çiçek ve tomurcuklar dökülür. Meyve ise pazar değerini kaybeder. Fotoğraf 2.15: Domates meyvesinde yeşil kurt zararı Kültürel önlemler olarak yabancı ot temizliği yapılmalı, ilk yeşil meyvelerdeki delik olan meyveler toplanıp imha edilmeli, hasattan sonra derin sürüm yapılmalıdır Danaburnu: Bitkinin kökleri ve yumrularını yerler. Kültürel mücadele olarak küçük bahçeler göllenecek şekilde su altında bırakılarak nimf ve erginler öldürülebilir. Yaz sonuna doğru gübre kümeleri bırakılıp ilkbaharda burada toplanan nimf ve erginler öldürülür. Toprağın zamanında iyi işlenmesiyle toprak altındaki yumurta nimf ve erginler yok edilir. 33
Fotoğraf 2.16: Domates zararlılarından danaburnu Beyaz sinek (Bemisia tabaci ): Bitkinin öz suyunu emerek beslenir. Bazı virüs zararlılarının vektörü olan bu zararlıya karşı görülür görülmez ilaçlama yapılmalıdır. Fotoğraf 2.17: Beyaz sinek ve sarı yapışkan tuzaklar Kırmızı örümcekler: Erginler yaprakların alt yüzeyinde beslenir. Bitki özsuyunu emerek onları zayıf düşürür. Salgıladıkları toksik madde ile klorofili parçalar ve özümleme faaliyetini aksatır. Küçük yapraklı sebzelerde yaprak başına ortalama 2, büyük yapraklı sebzelerde ortalama 4 adet canlı sayılınca ilaçlama yapılmalıdır. Fotoğraf 2.18: Kırmızı örümcek Yaprak galeri sinekleri: Yaprakta tüneller açarak bitkilerin fotosentez gücünü azaltır ve yapraklarda tahribata sebep olur. İlaçlama sabahın erken saatlerinde yapılmalıdır. 34
Yapışkan sarı tuzaklar ergin faaliyetlerini tespit etmede kullanılır. Bu tuzakların bulunmadığı durumlarda üzerine ince bir tabaka halinde vazelin sürülmüş karton veya mukavva kullanılır. Bu tuzaklar günlük olarak kontrol edilerek ergin çıkışı gözlemlenir. Ayrıca bitki yaprakları sürekli kontrol edilerek yaprak içinde tünel açma faaliyetlerinin başlayıp başlamadığı kontrol edilmelidir. Fotoğraf 2.19: Yaprak galeri sineği 2.3. Gübreleme Domates bitkisi, uzun bir gelişme dönemi ve bol ürün vermesi nedenleriyle organik madde yönünden zengin bir toprak ister. Gübreleme her bitkide olduğu gibi zamanında ve bilinçli olarak yapılmalıdır. Gübrelerin toprakta noksanlığı kadar fazlalığı da istenmeyen bir durumdur. Gübreleme zamanı da çok önemlidir. Genel anlamda söyleyecek olursak; Azot(N) dal Fosfor(P) döl Potasyum bal demektir. Yani azot bitkide dal, sürgün, yaprak gibi vejatatif aksamı geliştirmede, fosfor meyve bağlamada, potasyum ise lezzet aroma yönünden faydalı olmaktadır. Toprak analiz sonuçları ve tarım teşkilatlarının tavsiyeleri ile çiftlik gübresi ve fosforlu gübre taban gübresi olarak verilmektedir. Fide dikiminden itibaren iyi yanmış çiftlik gübresi, tüm üretim boyunca azotlu gübreler, meyveler fındık büyüklüğünü aldıktan sonra haftalık dönemlerle potasyumlu gübreler verilmelidir. Herhangi bir toprak analizi sonucu yok ise bu takdirde genel bir tavsiye niteliğinde olmak üzere şu gübrelemeler yapılmalıdır. Taban gübrelemesi: Azot (N) 10kg/dk, fosfor (P2O5) 25 kg/dk, potasyum (K2O) 30 kg/dk tavsiye edilebilir. İyi yanmış çiftlik gübresi 4-5 ton/dekara olmak üzere taban gübresi ile birlikte verilebilir. Ayrıca verimde önemli artışlar sağlayan magnezyumlu gübrelerin kullanılması, ürün verme döneminin sonlarına doğru sulama suyuna katılarak verilen şerbet domates bitkisine büyük yararlar sağlamaktadır. 35
Açıkta gübreleme: Taze ahır gübresi domateslere verilirse hastalıkların çoğalmasına neden olur. Bundan dolayı tarlaya verilecek çiftlik gübrelerinin iyi yanmış olmasına dikkat edilmelidir. Dekara 3-4 ton iyi yanmış çiftlik gübresi verilmelidir. Kimyasal gübrelerin verilme zamanları şöyledir: Fosforlu gübreler dikimle beraber açılan bantlara verilir. Potasyumlu gübrenin 2/3 ile azotlu gübrenin 1/3 ü dikimle verilmelidir. Potasyumlu gübrenin geri kalanı ile azotlu gübrenin 1/3 ü ilk meyve tutumunda, azotlu gübrenin diğer bölümü ise ilk hasattan sonra verilmelidir. Kimyasal gübrenin köke temas etmemesine dikkat edilmelidir. Üst gübreleme: Genellikle üst gübrelemeye başlama zamanı; kültürlere, toprak yapısına ve hava şartlarına göre değişir. Ancak ilk meyvelerin görülmesinden itibaren başlamak en uygun olanıdır. Daha erken başlanacak gübrelemeler sonucu kökler tembelleşir, bitki köklerinin toprak içindeki dağılım alanı kısıtlanır. Ayrıca bitkilerin mahsule yatması gecikir. Domates yetiştiriciliğinde üst gübrelemeye başlama zamanı birinci salkımdaki meyvelerin ceviz büyüklüğüne geldiği zamandır. Bundan sonra her hafta sulamalarla birlikte dekar başına aşağıdaki gübreleme programı çerçevesinde gübreleme yapılmalıdır. Domateste üst gübreleme zamanları aşağıdaki tabloda verilmiştir. 1. hafta 15 kg Amonyum Nitrat 15 kg Potasyum Nitrat 2. hafta 15 kg Amonyum Nitrat 15 kg Potasyum Nitrat 3. hafta 15 kg Amonyum Nitrat 15 kg Potasyum Nitrat 4. hafta 5. hafta 30 kg Potasyum Nitrat 15 kg Amonyum Nitrat 15 kg Potasyum Nitrat 6. hafta 30 kg Potasyum Nitrat Tablo 2.1: Domateste üst gübreleme zamanı Bundan sonra hasat sonuna kadar her hafta 15 kg amonyum nitrat, 15 kg potasyum nitrat gübresi verilmelidir. Bitkinin mikroelement ihtiyacını karşılamak için mikroelement ağırlıklı yaprak gübreleri kullanılmalıdır. Bir önceki yıl mikroelement noksanlıkları görülmüşse buna özellikle dikkat etmek gerekir. 36