66 Ahmet Özmen Tarih Öğrencisi SINIRLARI, ŞEHİRLERİ, YAZITLARI VE KALELERİ İLE URARTULAR www.dogubatiekseni.com/dergi/index.php/tid Kendilerine Bianili diyen Urartular, Uruatri ve Nairi adıyla iki konfederasyon oluşturmuşlardı. Yarı göçebe ve aşiret düzeninde yaşayan bu halklar henüz kentleşme sürecine girmemişlerdi. Bu nedenle onlarla ilgili bilgi kaynakları Assur belgeleri dışında, Van Gölü nün doğu ve kuzeyinde yer alan mezarlıklardır. Aşiretler etrafında toplanmış Hurri kökenli bu halk, beyliklerden oluşmakta idi. XIII. yüzyılın ortalarından itibaren bölgede, bir yandan Hitit İmparatorluğu nun öte yandan da Assur Krallığı nın baskıları hissedilmeye başladı. Bu baskılar, giderek aşiretler arası ilişkilerin sıklaşmasına neden oldu. Ortak düşmana karşı birlikte karşı koyma düşüncesi daha çok benimsenmeye başladı. Sık sık Assur akınlarına uğramaya başlayınca, güç birliği yapmaya karar verdiler. Urartu Sınırları, Şehirleri, Yazıtları & Kaleleri Genel olarak Urartu Krallığı, Doğu Anadolu sıra dağlarının birbirine çok fazla yaklaşıp sıklaştığı ve aynı zamanda doğuya gidildikçe yükseltilerinin artığı, bir bölgede kurulmuştur. Zamanında, bugünkü Doğu Anadolu dan daha geniş bir arazisi vardı. Sınırları, doğu da Urmiye Gölü havzasına, güneyde Toroslara uzanmakla be Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 1 (Mayıs)
MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 67 Popüler Tarih Dergisi
68 www.dogubatiekseni.com/dergi/index.php/tid raber, yağma amaçlı seferler sonucu Ardahan, Gürcistan sınırı, doğu da Hazar Denizi, batı da Elazığ Malatya sınırına yazıtlar dikmişlerdi. Bu yazıtlar, Urartuların buralarda hüküm sürdüğünün göstergesiydi. Urartuların komşuları ise; kuzeyinde Assur, batısında Melita, Tablani, Geç Hitit Devletleri, Orta Anadolu da Frigler, İran Bölgesinde Medler ve Manalardan oluşan yerel krallıklar idi. Başlangıç olarak, Urartuların beylikler dönemi olarak nitelenen dönem hakkında Assur Kralı I. Tikulti Ninurta (MÖ-1244-1208) Nairi Ülkeleri nden bahseder. Urartu Krallığı nın seferleri, arkeolojik bulgular, fethedilen topraklarda dikilen yazıtlar ve yıllıklara göre şekillenir. Uruadri, Nairi Beyliklerinin Assur a karşı birleştikleri (MÖ 1000-609) ve MÖ 9 yy. ın ortalarından itibaren başkent kurdukları görülmektedir. MÖ 1274 yılında Urartuların Beylikler Dönemi kapanmış, Krallık Dönemi başlamıştır. İlk kralı Areme (MÖ-858-832), Areme nin başkent olarak kurduğu ilk şehir ise Sigunia dır. Van Gölü nün güneyinde Hubuşkia ile komşu toprakları olan Sugunia, Assurlular tarafından yakıldıktan sonra başkent değişkliğine giden Urartularda yeni başkent Arzaşkun olacaktır. Arzaşkun un konumu hakkında genelde iki farklı görüş vardır. Bu görüşlerden ilki başkentin Van Gölü nün kuzeybatısında Bulanık civarında olduğu doğrultusundadır. Diğer görüş ise Arzaşkun kentini Van Gölü nün kuzeydoğu veya doğusuna yerleştirmektedir. III. Salmanasar (M.Ö. 858-824) M.Ö. 832 de Urartu ya karşı tekrar sefere çıktığında Urartu Krallığı I. Sarduri tarafından yönetiliyordu. M.Ö. 840-830 yıllarında hüküm süren I. Sarduri, devletin merkezini Arzaşkun dan Tuşpa ya taşımıştır. Sarduri zamanında kuruluş evresini tamamlayan Urartuların başkenti, Van Gölü nden Van iline 5 km mesafede bulunuyordu. Kral İşpuini zamanında devlet sınırları kuzeyde Patnos, batıda Bulanık Ovası, doğuda bugünkü Türkiye-İran sınırına değin gitmiştir. Şunu belirtmek gerekir ki, Urartu seferleri yağma amaçlı olmayıp, kalıcılık göstermiş dolayısıyla mevcut sınırları diktikleri yazıtlar veya yaptıkları kaleler ile kalıcı hale getirmişlerdi. Bunun bir Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 1 (Mayıs)
MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 69 dayanağı da Anzavurtepe Kalesi ile Menua ve İşpuini dönemlerinde diktirilen Toprakkale Yazıtı dır. Kral Menua ve Kral İşpuini tarafından yaptırılan, Meherkapı (Haldi Kapısı) Tanrı Haldi adına yapılmıştı. Urartu Krallığının oluşumunda rol oynayan halklar farklı dinsel inançlara sahip olabilmekte ve farklı tanrılara ibadet edebilmekteydiler. Urartu Kralları, merkezi otoritenin sağlamlığını ve sürekliliğini sağlamak için, ülke sınırları içerisinde bulunan uluslar ile daha sonra hakimiyetleri altına aldıkları diğer ulusların inançlarına saygı göstermiş ve bu halklara ait tanrıları kendi panteonlarına (tanrılar listesine) katmışlardır. Bunun kanıtı Van il merkezi sınırları içerisindeki Meherkapı kutsal kaya nişi yazıtındaki tanrı ve tanrıça adlarından açıkça belli olmaktadır. İbadetlerin gerçekleştirilebilmesi için tanrılara adanmış Meherkapı (Haldi Kapısı) gibi açık hava tapınakları ile genelde kaleler içinde yer alan kule tipli, rizalitli tapınaklar bulunmaktaydı. Belirli zamanlarda bu tanrılar için kurbanlar da sunulmaktaydı. Toprakkale Yazıtı: Urartuların, Aneşe Witeruhi, Uiteruhi, Luşa, Katarza ülkelerine sefer düzenlendikleri Toprakkale yazıtından anlaşılmaktadır. Zivin/ Süngütaş, Delibaba, Yazılıtaş ve Pasinler yazıtları Kral Menua zamanında kuzeybatı seferlerinin yapıldığını doğrulamaktadır. Yazılıtaş Yazıtı; Tanrı Haldi, kendi silahıyla güçlü ülke olan Daya(e)ni ye karşı sefere çıktı ve ülkeyi dize getirdi. Tanrı Haldi güçlüdür, Tanrı Haldi nin silahı güçlüdür. Tanrı Haldi nin kudretiyle İşpuini oğlu Menua sefere çıktı. Tanrı Haldi önden gitti. Menua der ki; Daya(e)ni Ülkesini ele geçirdim. Kralî kent Şaşili yu savaşta ele geçirdim, ülkeyi yıktım, kaleleri yerle bir ettim. Şeşetinele Ülkesine, Zua kentine kadar ulaştım. Utuha kentini... Menua der ki, Daya(e)ni nin kralı Utupurşini önüme çıktı, ayaklarıma kapandı, önümde secde etti. Merhamet gösterdim. Haraç ödemesi koşulu ile hayatını bağışladım. Altın ve gümüş verdi. Geri dönecek tutsakları tümüyle serbest bıraktım. Menua der ki;... Oradan iki kralı, yani Baltulhi boyunun ülkesininkini ve Haldiriulhi kentinin ülkesininkini aldım. O ülkeye özgü olan tahkimatlı kaleleri ele geçirdim. Menua der ki; Her kim bu yazıtı tahrip ederse, her kim suç işlerse, her kim bir başkasına yaptırırsa, her kim değişik bir şey söylerse, ben yaptım derse, Tanrı Haldi, Tanrı Teişeba, Tanrı Şivini ve bütün tanrılar onu gün ışığından yoksun etsin. II. Sarduri nin yıllıkları Van Gölü hakkında: Van gölünün dendiğinde akla Van İline yakın olan göl gelmekle beraber, dönem şartları içinde Nairi Denizi olarak nitelenen göl hakkında; Salvini ye göre Nairi Denizi ile Urumiye Gölü kastedilmektedir. Sugunia ise, Popüler Tarih Dergisi
70 www.dogubatiekseni.com/dergi/index.php/tid Urumiye Gölünün güneyine denk gelmektedir. II. Sarduri zamanının (764-735) Urartu Kaleleri, Sardurhinili olarak anılan Çavuştepe Kalesi dir. ve İki tapnağı mevcuttur. Doğu - batı yönünde uzanan Gürpınar Ovası nı ikiye ayıran, Bol Dağı nın batı uzantısının sırtlarında kurulmuştur. Başkent Tuşpa baz alınırsa arada Van Gölü kıyısından, 56 km mesafe bulunmaktadır. İçinde iki tapınak barındırır. - Bütünüyle dini amaçlı olan Yukarı Kale deki Savaşçı Baş Tanrı Haldi ye adanan bir tapınaktır. - Aşağı Kalede ki İrmušini Tapınağı adını almaktadır. Tapınma merasimi açık avlunun önünde gerçekleştirilmekteydi.. Bknz : I.Argişti dönemi; M.Ö. (786 764) Urartuların askeri ve ekonomik açıdan tam bir zirve noktasına eriştiği dönemdir. - Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya daki Erubani kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa edildi. Argiştihinili - Argishtihinili, eski bir Urartu şehir devletidir. -hi-ni-li eki aitlik anlamı katar. Argiştiye ait, Argiştinin kenti anlamı da vardır. - M.Ö. VIII-VI yüzyıllarda Urartuların Kafkaslara doğru yayıldığı I. Argişti döneminde Urartu Devleti nin Başşehri olarak kuruldu ve I. Argişti nin onuruna şahre Argiştihinili adı verildi. Argiştihinili Armavir Kentinin 15 kilometre güneybatısında bulunan Argiştihinili Kalesi kalıntıları Nor-Armavir ve Armavir- Merkez köyleri arasında Aras nehrinin kıyısında Ermenistan da yer almaktadır. - Argişti nin Aras Nehri ile onun bir yan kolu olan Kasakh Nehri arasında sulama kanallarından oluşturduğu ağ şehir ile ayni zamanda inşa edilmişti. Bugün hâlâ bâzı kanallar gözle görünebilmektedir. Horhor Yazıtı: Argišti der ki: (Onların) ilahi büyüklüğünden (yardım) istediğim için efendi tanrı Haldi ye, tanrı Teiseba ya, ve tanrı Sivini ye, yalvardım. Aynı yıl (içinde) yine savaşçılar topladım ve Daya(e)ni (Ülkesi ne) karşı ve Daya(e)ni nin Kralı Mannudubi ye karşı sefere çıktım. Šeriaze Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 1 (Mayıs)
MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 71 olmuşlardır. - İlçenin kuzeyinde Urartular a ait Kef Kalesi bugün Adilcevaz sınırları içerisindedir. Erciş Van ; Urartu krallarından Argişti nin kurduğu Erciş, önceleri Arciş (Argişti ile benzerliğine dikkat ediniz) ismiyle anılmış, zamanla yerleşme yerinin adının baş harfinin e ye dönüşmesiyle Erciş olmuş.13.yy da ünlü ticaret yolunun geçtiği Erciş in, bugün doğunun batıya açılan kapısı olması, önemini arttırmıştır. İran dan Ortadoğu ülkelerine giden transit yol buradan geçmektedir. Ülkesi ni ele geçirdim, şehirleri yaktım ve kaleleri yerle bir ettim Urartu Şehirleri: -Tuşpa: Bugünkü, Van Kalesinin kapladığı alanda kurulmuştur. Urartu Devletinin başkentidir. Bugün halâ, Urartu kalıntılarına rastlanmaktadır. - Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Kale, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı bulunur. - Giyimli: Mezarlık. - Aludri (Patnos): Pirabat ta bulunan taşlar, - Kef Kalesi: Saray, tapınak, Urartu ların önemli merkezlerinden biridir. Kalede çok odalı bir saray, hayvan ve bitki kabartmaları vardır. - Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları bulunmaktadır. - Iğdır: Mezarlık. - Armavir-Blur : Kral Argişti nin şehri. - Karmir Blur (Teişeba): Ermenistandaki Kızıltepe. - Şebeteria: Elazığ ın Palu ilçesi - Menuahinili: Karakoyunlu (Iğdır Ovası). Adilcevaz - Adilcevaz ın tarihi oldukça eskiye inmektedir. Bölgede öncelikle Urartular yerleşmiş, daha sonra Asurlular, Persler (MÖ.700), Makedonyalılar (330) buraya egemen 1841 yılında Van Gölü sularının alçalıp yükselmesiyle eski yerleşim yeri olan Erciş Kalesi terkedilmiş, bugünkü Erciş adıyla bilinen yerleşim yeri kurulmuştur. Erebuni: Bu Urartu kenti, Ermenistan da, Erivan yakınında Arin, Bend höyüğünde ki kazılarla ortaya çıkmıştır. Ermenistan sınırları içinde, başka Urartu Kentlerinin kalıntıları da vardır. Bunların en önemlileri, Argiştinhinili (Argişti nin kurduğu kent) ve Teişebaini (Tanrı Teişeba kenti)dir. Rusahinili: Van ın Kuzeydoğu ucunda bulunan Toprakkale deki Urartu kentidir( Kral Rusa nın kurduğu kent). Rusahinili, Tuşpa nın yerine bu kenti başkent yapmıştır ve kurucusunun ismini taşımaktadır. ( Diğer bir ) Rusahinili: Bu da II. Ayanis şimdi Agarti adını taşıyan köyün yakınında, Van Gölünün Doğu Kıyısının aşağı yukarı, orta yerindedir. Dilkaya Höyüğündeki Urartu Kenti, Van ilinde bir ara (bucak merkezi iken) Gümüşdere denen ilçe merkezi, Edremit Kasabasının güneybatısında göl kıyısında, eski adı Horkum olan Dilkaya Köyünün yakınındaki höyükten çıkan kentler. Erzincan - Altıntepe Urartu dönemine ait şehir kalıntısı olan Altıntepe, Erzincan-Erzurum yolu üzerinde ve ile 15 km. uzaklıktadır. Altıntepe de tapınak - saray, sütunlu kabul salonu, açık hava tapınağı, Popüler Tarih Dergisi
72 depo binası ve üç adet mezar bulunmaktadır. Yeraltındaki mezar odalarının bulunmasıyla Urartular hakkında geniş bilgi edinilmiştir. Kazılarda MÖ. 8. yüzyıla ait fildişi ve madeni eşyalar, kalkan ve miğferler, seramikler, duvar resimleri gibi eserler elde edilmiştir. Bu eserler, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenmektedir. Erzincan İli Üzümlü İlçesi sınırları dahilinde ve Erzincan Ovası nın kuzeydoğu bölümünde yer alan Altıntepe Kalesi ilk olarak 1959-1968 yılları arasında Prof. Dr. Tahsin Özgüç tarafından kazılmıştır. MÖ 685; II. Rusa nın, krallık döneminin başlangıcıdır. II. Rusa, M.Ö. (685 645) kuzey ve kuzeydoğu sınırlarını güvence altına almak istemiş, Toprakkale yi inşa ettirmiştir. İran Azerbaycanı (Bastam Şehri-Kalesi), Transkafkasya (Karmir-Blur) ise, Kral II Rusa nın diğer imar faaliyetleriydi. Karmir-Blur, Erivan ın kuzeybatısı Razdan Nehri nin kıyısında yer almaktaydı. Aza Ülkesi olarak nitelendirilirdi. Başka bir Urartu Kalesi kazı çalışmalarında ise (Adilcevaz da bulunan Kef Kalesi nde) otuz saray odası bulunmuştur. www.dogubatiekseni.com/dergi/index.php/tid I. Argişti nin yaptığı faaliyetlerin anlatıldığı Van Kalesi, anıtsal mezarların bulunduğu kaledir. KAYNAKÇA: KÖROĞLU, Kemalettin, KONYAR, Erkan, ve TÜPRAŞ (Firm), ed. Urartu: Doğu da değişim = transformation in the East. 1. baskı. Anadolu uygarlıkları serisi ; Anatolian civilization series, 1 = 1. Beyoğlu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011. ÇİLİNGİROĞLU, Altan Karatepedeki Işık - Urartu da Tapınma ve Tapınma Yerleri. Ege Yayınları, Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 1 (Mayıs)
MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 73 y.y., 13.. Urartulu Argişti Oğlu Kral Rusa: Bir Başarı Öyküsü. TÜBA-AR - Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 2007. KARAGEÇİ, Araş. Gör. Mustafa. AKYAKA DA BAZI DEMĠRÇAĞI YERLEŞMELERİ. AraĢtırma Görevlisi, Kafkas Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Eskiçağ Tarihi ABD, 2013. KARAOSMANOĞLU, Prof. Dr. Mehmet. ALTINTEPE URARTU KALESİ (2012) KAZI ve ONARIM ÇALIŞMALARI. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 2012 ÖĞÜN, Prof. Dr. E. BİLGİÇ, Prof. Dr. E. Adilcevaz - Kef Kalesi Kazıları. TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ, 1972. PINARCIK, Pınar. Urartuların Başkentleri. Düzce Üniversitesi, y.y. TARHAN, M. Taner. Uç Kale- Çavuştepe-Sardurihinili nin Gizemli Yapısı Kral Kültür Tapınağı, y.y. ÜNSAL, Veli. URARTU KRALLIĞI_NIN KUZEYBATI SEFERLERİ. Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, y.y. YILMAZ, Mehmet Ali. KARAOSMANOĞLU, Mehmet KORUCU, Halim ALTINTEPE URARTU KALESİ -2012- KAZI VE ONARIM ÇALIŞMALARI. Atatürk Üniveristesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 2012. Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, y.y., http://www.vankulturturizm.gov.tr/tr,76517/meher-kapi. html. Popüler Tarih Dergisi