İş Hukuku ve Temel Kavramlar Yd Yrd. Doç. Dr. Rıza DEMİR İş Hukuku İş Hukuku Sistemi ve Unsurları İş Hukuku nun Kaynakları 4857 Sayılı İş Kanunu: Temel İlkeler ve Genel İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Endüstri İlişkileri Dersi 2017 İş Hukuku İşçi ile işveren arasındaki çalışma şartları ile ilgili ilişkileri düzenleyen hukuk kurallarıdır. İşçi ile işveren ve bunlarla devlet arasındaki ilişkileri düzenleyen ve inceleyen hukuk dalıdır. İş ilişkilerini düzenleyen hukuk dalı İş Hukuku İş Hukukunun Konusu: (Bağımlı çalışanlar Bağımsız çalışanlar) İş hukuku sadece işçileri ele alıp, işçilerin işverenlerle olan ilişkilerini düzenler ve bununla ilgili konularla uğraşır İş Hukukunun Niteliği: İş hukuku esas olarak işçilerin hukuki durumlarının düzenlenmesi ve korunması ihtiyacından doğmuş... «işçilerin özel hukuku» olarak da nitelendirilir. İş Hukuku İş Hukukunun Amacı: İşçinin korunması ile birlikte Sosyal adaletin ve toplumsal (işçi ile işveren arasındaki) dengenin sağlanmasıdır. İş Hukukunun Kapsamı: Bireysel İş Hukuku Toplu İş Hukuku (Sendikalar Huk. Toplu Sözleşme Huk.) Sosyal Güvenlik Hukuku İş Hukuku Sistemi ve Unsurları Bireysel İş Hukuku İşveren İşçi Devlet Toplu İş Hukuku İşveren Sendikası İşçi Sendikası 1
İş Hukukuna Yön Veren Temel İlke ve Düşünceler İşçinin korunması (işçi yararına yorum ilkesi) İşçinin kişiliğinin tanınması İşçilerin yönetime katılmaları Bireysel hukukun toplu hukuka dönüşmesi Toplu iş hukukunda tarafların özerkliği İş Hukukunun Genel Özellikleri İş hukuku, genellikle kamu düzeni ile ilgili hükümler ihtiva eden bir hukuktur. İş hukuku, zorlayıcı ve emredici bir hukuktur. İş, hukuku, kendisine has uygulama alanı, kaynakları ve tekniği olan bağımsız bir hukuk dalıdır. İş hukuku, değişken ve somut nitelikli bir hukuk dalıdır. İş hukuku, uluslararası bir konuma yönelmiştir. İş Hukukunun Kaynakları İş Hukukunun Kaynakları A) ANAYASA 1 GENEL KAYNAKLAR E) Tüzükler F) Yönetmelikler G) Yargı Kararları H) Öğreti B) BİREYSEL İŞ HUKUKU YASALARI 1 4857 Sayılı İş Kanunu 2 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu 3 5953 Sayılı Basın İş Kanunu 4 854 Sayılı Deniz İş Kanunu 5 Diğer Kanunlar (Çıraklık ve Mesleki Eğitim vb.) C) TOPLU İŞ HUKUKU YASALARI 1 6356 Sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu 2 4688 Sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu D) SOSYAL GÜVENLİK YASALARI 1 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve GSS Kanunu 2 4447 Sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu 3 5502 Sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu 4 4904 Sayılı Türkiye İş Kurumu Kanunu 5 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu 2 ÖZEL KAYNAKLAR A) TOPLU İŞ SÖZLEŞMELERİ B) İŞ SÖZLEŞMELERİ C) İÇ YÖNETMELİKLER A) ULUSLAR ARASI ÇALIŞMA ÖRGÜTÜ (ILO) SÖZLEŞME, YÖNERGE VE TAVSİYELERİ 3 ULUSLARARASI KAYNAKLAR B) AVRUPA BİRLİĞİ ÇALIŞMA MEVZUATI Kaynaklar Arasındaki İlişkiler İş Hukukunun Kaynakları Anayasa > Kanun (Yasa) > Tüzük > Yönetmelik İş hukukunda, bu kaynaklar arasında kesin (mutlak) bir hiyerarşi yoktur. İşçinin lehine düzenleme ihtiva eden kaynak ilk sırada yer alır. İşçinin lehine hüküm içeren kaynak yoksa, konu ile ilgili emredici kurallar öncelikle uygulanır. 3008 sayılı İş Kanunu 1936 931 sayılı İş Kanunu 1967 (Anayasa Mahkemesi İptal) 1475 sayılı İş Kanunu 1971 4857 sayılı İş Kanunu 2003 2
İş Hukukunun Kaynakları 5018 sayılı İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkındaki Kanun 1947 274 sayılı Sendikalar Kanunu 1963 275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu 1963 2821 sayılı Sendikalar Kanunu 1983 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu 1983 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu 2012 4857 Sayılı İş Kanunu 9 Bölüm ve 122 Maddeden Oluşmaktadır. Birinci Bölüm: Genel İkinci Bölüm: İş Sözleşmesi, Türleri ve Feshi Üçüncü Bölüm: Ücret Dördüncü Bölüm: İşin Düzenlenmesi Beşinci Bölüm: İş Sağlığı ve Güvenliği Altıncı Bölüm: İş ve İşçi Bulma Yedinci Bölüm: Çalışma Hayatının Denetimi ve Teftişi Sekizinci Bölüm: İdari Ceza i Dokuzuncu Bölüm: Çeşitli, Geçici ve Son 4857 Sayılı İş Kanunu nun Temel İlkeleri Esneklik İlkesi Eşit Davranma İlkesi İş Güvencesi İlkesi İstihdamın Korunması İlkesi Amaç ve kapsam İşyerini bildirme İstisnalar Eşit davranma ilkesi İşyerinin veya bir bölümünün devri Geçici iş ilişkisi Amaç ve kapsam (Madde 1) İşverenler ile bir iş sözleşmesine dayanarak çalıştırılan işçilerin çalışma ş şartları ve çalışma ş ortamına ilişkin ş hak ve sorumluluklarını düzenlemek.. İstisnalar dışında kalan bütün işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine ve işçilerine faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır.. 1 İşçi: Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi denir. Geçerli iş sözleşmesi = iş ilişkisi Vasıfsız İşçi, ustabaşı, şef, uzman, mühendis, müdür, koordinatör gibi unvanlar altında çalışanlar hukuken işçi sayılır 3
1 İşçi: İşçi sıfatının kazanılması iş sözleşmesinin varlığına dayandığından, her şeyden önce tarafların serbest iradeleri ile kabul edilmiş hukuki bir borç ilişkisinin bulunması gerekir. Dolayısıyla cezaevlerinde ve çocuk ıslah evlerinde çalışan tutuklular işçi sayılmaz 1 İşçi: Diğer sözleşme türlerine (vekalet, istisna, kira vb.) göre çalışanların işçi sayılması söz konusu değil.. Devlet daireleriyle diğer kamu kurumlarında çalışan memur ve sözleşmeli personel idare hukukuna (statü hukukuna) bağlı olarak çalıştıklarından işçi sayılmazlar. 1 İşçi: Çalışan işçinin, işyerinin yönetimiyle arasında aile bağı olması veya akraba olması (karı koca gibi) işçi sıfatını kazanmasına engel değil... İşçinin, iş kanununun kapsamı dahilinde olmak kaydıyla, işverene ait bir işyerinde çalışması zorunlu değil... 1 İşçi: İşçi Kavramının Unsurları Geçerli bir iş ilişkisinin varlığı Herhangi bir işin yapılması Karşılık uğruna çalışma İşverene bağımlı olarak çalışma 2 İşveren: bir iş sözleşmesine dayanarak... işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara denir. İşveren gerçek kişi olabileceği gibi; şirket, dernek, vakıf, kooperatif, sendika; devlet veya kamu iktisadi kuruluşu gibi özel hukuk ya da kamu hukuku tüzel kişisi; yahut bakanlık ve adi ortaklık gibi tüzel kişiliği olmayan kuruluşlar da olabilir. İşverenlerin işletmelerindeki bazı işleri, aralarında anlaşma yapmak suretiyle, başka işverenlere devretmeleri Yemek, güvenlik, temizlik gibi işlerin işletmelerde başka işverenler tarafından üstlenilmesi Böylelikle, asıl alt işveren ilişkisi ortaya çıkar ve hukukumuzda bu ilişkinin yasal zemini belirlenmiş olur.. 4
Özellikle taşeron işlerinde geçerlidir. Örneğin müteahhit yapacağı binanın kapı ve pencere işlerini taşerona bırakabilir. Bir işveren; kendine ait bir işyerinde işçi çalıştırırken, işyerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerinde veya asıl işin bir bölümünde, işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde bir başka işverene iş veriyorsa ve bu şekilde asıl işverenin işyerinde iş alan işveren bu iş için görevlendirdiği işçilerini sadece bu işyerinde aldığı işte çalıştırıyorsa, bu işverene alt işveren, kurulan ilişkiye de asıl işveren alt işveren ilişkisi denir. Alt işveren, ş üstlendiği ğ işi ş sözleşme ş koşulları ş çerçevesinde, ç ama kendi adına ve bağımsız bir biçimde yürütür. Çalıştırdığı işçilerle kendi adına iş sözleşmesi yapar, gerekli talimatları verir, işçilere ücretlerini kendisi öder, ücret bordrolarını düzenler ve SGK primlerini yatırır. Alt işveren, yapacağı alt işverenlik sözleşmesini yazılı olarak gerçekleştirmek ve kendi işyerinin tescili için bölge müdürlüğüne bildirimde bulunmakla yükümlü Asıl işveren Alt işveren ilişkisinin varlığındansöz edebilmek için bazı koşulların gerçekleşmesi gerekir. Yargıtay a göre; iki işverenin olması, mal veya hizmet üretimine dair bir işin varlığı, işçilerin sadece asıl işverenden alınan iş karşılığında çalıştırılması ve tarafların muvazaalı bir ilişki içine girmemesi gerekir. İşyerinde işçi çalıştıran bir asıl işveren olmalı ve iş asıl işverenin işyerinde yapılmalıdır. Bu nedenle anahtar teslim işler, fason işler, kira sözleşmeleri ile verilen işlerde asıl işveren alt işveren ilişkisi olmaz. Alt işverenin kendisine bağımlı olarak çalışan işçileri ve bunları istihdam edeceği bir işyeri olmalıdır. İşin işyerinde yürütülen mal ve hizmet üretimine ilişkin ş olması gerekir. Örneğin, bir tekstil fabrikasında yapılan işle ilgisi olmayan bir ek inşaat yapımı veya bina onarım işinde asıl işveren alt işveren ilişkisi olmaz. Alt işveren, asıl işverenden aldığı iş için görevlendirdiği işçilerini, sadece bu işyerinde (asıl işverenin işyerinde) çalıştırmalıdır. 5
Alt işveren ş işçilerini asıl işverenin ş yürüttüğü ğ mal ve hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerde (yemek, temizlik, güvenlik, personel taşıma gibi) çalıştırmalıdır. Bunların dışında, asıl işin bir bölümündeki işler ancak işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işler olmaları halinde alt işverene verilebilir. Bir hastanedeki laboratuvar hizmetleri, bir bankadaki bilgi işlem bölümünün işleri gibi Alt işveren uygulamasının istismar edilmesini ve işçinin haklarını kısıtlama amacına yönelik olarak kötüye kullanılmasını önlemek için Yasada belirli bazı hükümler yer almaktadır. Muvazaa (danışıklı işlem) olarak adlandırılan bu durumlarda asıl işveren alt işveren ilişkisi kurulamaz (Kurulmuş olsa bile, alt işverenin işçileri başlangıçtan itibaren asıl işverenin işçileri sayılarak işlem görürler). (Muvazaalı Durumlar) İşletmenin ve işin ş gereği ğ ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerin dışında asıl işin bölünerek alt işverene/alt işverenlere verilmesi; Asıl işverenin işçilerinin alt işverence çalıştırılarak haklarının kısıtlanması; Daha önce o işyerinde çalıştırılan bir kimse ile alt işveren ilişkisi kurulması; (Muvazaalı Durumlar) Asıl işveren ş işçisi ile alt işveren ş işçisinin aynı bölümde, aynı anda olsun olmasın birlikte çalıştırılması; Alt işveren işçilerine talimatların asıl işveren tarafından doğrudan verilmesi, Alt işveren işçilerinin işe alınmaları, ücretlendirilmeleri, performanslarının değerlendirilmeleri, özlük işlerinin yürütülmesi vb. işlemlerin asıl işveren tarafından yapılması. İş Kanunu; Bu ilişkide asıl işveren, alt işverenin işçilerine karşı o işyeri ile ilgili olarak bu kanundan, iş sözleşmesinden veya alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinden alt işveren ile birlikte sorumludur diyerek, asıl işvereni daha güçsüz olan alt işverenin işçilerini korumakla yükümlü tutuyor... 4 İşveren Vekili İşveren adına hareket eden ve işin, ş işyerinin ve işletmenin ş yönetiminde görev alan kimselere işveren vekili denir. İşveren vekilinin bu sıfatla işçilere karşı işlem ve yükümlülüklerinden doğrudan işveren sorumludur. İşveren için öngörülen her çeşit sorumluluk ve zorunluluklar işveren vekilleri hakkında da uygulanır. İşveren vekilliği sıfatı işçilere tanınan hak ve yükümlülükleri ortadan kaldırmaz. 6
4 İşveren Vekili İş Kanunu nda işveren ş vekili kavramı oldukça geniş ş tutulurken Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Yasası nda oldukça dar tutulmuş.. Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu açısından sadece bir işletmenin genel müdürü işletmenin bütününü yönettiği için işveren vekili iken; İş Kanunu na göre, genel müdür, genel müdür yardımcıları, bölüm müdürü, şefler, yöneticiler ve bunların tümü işveren vekili sayılır. 5 İşyeri İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime denir. İşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılır. 5 İşyeri Örneğin, ğ kumaş ş üreten bir işletmede; ş kumaşın ş dokunduğu, ğ boyandığı, makinelerinin tamir ve bakımlarının yapıldığı, nakliye araçlarının bulunduğu ve diğer yardımcı işlerin görüldüğü yerler; birbirlerine bağlı oldukları ve aynı amaca hizmet ettikleri için tek bir işyeri sayılırlar. 5 İşyeri İşyeri kavramına bakıldığında, ğ önce işyerine bağlı ğ yerler, eklentiler ve araçlar arasında hukuki bir bağımlılığın olması, diğer bir deyişle bu yerlerin aynı işverene ait olması gerekir. Bu yerlerin aynı teknik amaca hizmet etmesi (teknik bağımlılık) de gerekir 6 İşletme: İşyerine göre daha geniş bir kavram.. İktisadi bir amacın gerçekleştirilebilmesi için bir işverene ait bir veya birden fazla işyerinin örgütlenmesinden oluşan bir bütün.. Tekstil firmasının çocuk, kadın ve erkek giysisi üreten fabrikaları birer işyeri, bunların bağlı olduğu tekstil firması ise işletmedir. İşyeri teknik amaca, işletme ise iktisadi amaca hizmet eder. Çırak; bir işte çalışma karşılığında bir meslek veya sanatı öğrenen kişi (İş Kanunu kapsamında değil, çıraklık ve stajyerliğin konusu iş görme değil, öğrenme ve eğitim ) Bir işyerinde çırakların tabi olacağı kurallar, Mesleki Eğitim Kanunu ile düzenlenmiş (mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını iş içerisinde geliştiren kişi) 7
Stajyer; Genellikle yüksek öğrenim sırasında bir işyerinde çalışarak daha önce kazanmış olduğu mesleki bilgileri işyerinde uygulamayı ve geliştirmeyi amaçlayan kişiler (durumları yasalarda açıklığa kavuşturulmuş değil) Staj yapması zorunlu tutulan ya da uygun görülen meslek lisesi ve yükseköğretim kurumu öğrencileri stajyer olarak sigortalı sayılıyor Çıraklar 5510 sayılı Kanunun 5 inci maddesi b bendine göre sigortalı sayılırlar ve Bunlar hakkında sadece iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık sigortası hükümleri uygulanır. 3308 sayılı Mesleki Eğitim ğ Kanunu 25 inci maddesi gereği; ğ Yirmi ve üzerinde personel çalıştıran iş yerlerinde mesleki eğitim gören örgün eğitim öğrencilerine asgari ücretin net tutarının yüzde 30 undan ve Yirmiden az personel çalıştıran iş yerlerinde yüzde 15 inden aşağı ücret ödenemez. Ücret ödenmesi zorunlu olan stajyerler; mesleki eğitim veren liselerde, l özel mesleki lkieğitim i kurumlarında ve mesleki lkive teknik eğitim veren yüksekokul veya fakültelerde okuyan öğrenciler... 3308 sayılı Kanun kapsamına girmeyen ve de mesleki eğitim görmeyen bir öğrenciye fakültesi veya lisesi stajı zorunlu koşsa bile ücret ödeme zorunluluğu bulunmaz. İşletmelerde mesleki eğitim gören öğrencilere ödenecek ücretler her türlü vergiden muaf... Stajyer Öğrencilere Ücret Vermek Zorunlu Mu? Ücret ödenmesi zorunlu olan stajyerler, mesleki eğitim veren liselerde, özel mesleki eğitim kurumlarında ve mesleki eğitim veren yüksek okullarda çalışan ş ve 3308 sayılı Kanun kapsamına giren öğrenciler 3308 sayılı Kanun kapsamına girmeyen ve de mesleki eğitim görmeyen bir öğrenciye fakültesi veya lisesi stajı zorunlu koşsa bile ücret ödeme zorunluluğu bulunmaz. Örneğin İktisat Fakültesi nde okuyan ya da mesleki nitelikte olmayan düz bir lisede okuyan öğrenci okulu tarafından staja gönderilse dahi 3308 sayılı Kanun kapsamına girmeyeceği için işverenin ücret ödeme yükümlülüğü doğmayacaktır. Yapılan son değişiklikle mesleki ve teknik eğitim veren liseler ibaresinden sonra gelmek üzere teknik eğitim yapan yükseköğretim kurumları ibaresi metne işlenmiş. Buna göre mesleki ve teknik eğitim veren liselerin yanı sıra yükseköğretim öğrencilerinden staj yapanlar hakkında da Kanun hükümleri uygulanmaya başlanmış Ancak üniversite öğrenimi yapanların tamamı 3308 sayılı Kanun kapsamında değil, üniversite öğrencilerinin Kanun kapsamında değerlendirilebilmesi için mesleki ve teknik eğitim yapan yükseköğretim kurumları olan meslek yüksekokullarında veya Teknik Eğitim Fakültesi vb. mesleki ve teknik eğitim okullarında öğrenim görmeleri gerekiyor 8
İş Yerini Bildirme (Madde 3) Kanunun kapsamına giren nitelikte bir işyerini kuran, her ne suretle olursa olsun devralan, çalışma konusunu kısmen veya tamamen değiştiren veya herhangi bir sebeple faaliyetine son veren ve işyerini kapatan işveren, İşyerinin unvan ve adresini, çalıştırılan işçi sayısını, çalışma konusunu, işin başlama veya bitme gününü, kendi adını ve soyadını yahut unvanını, adresini, varsa işveren vekili veya vekillerinin adı, soyadı ve adreslerini bir ay içinde bölge müdürlüğüne bildirmek zorunda İstisnalar (Madde 4) Deniz ve hava taşıma işlerinde, 50'den az işçi çalıştırılan (50 dahil) tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerlerinde veya işletmelerinde, Aile ekonomisi sınırları içinde kalan kl tarımla ilgili l her çeşit yapı işleri, Bir ailenin üyeleri ve 3 üncü dereceye kadar (3 üncü derece dahil) hısımları arasında dışarıdan başka biri katılmayarak evlerde ve el sanatlarının yapıldığı işlerde, Ev hizmetlerinde, Çıraklar hakkında, Sporcular hakkında, Rehabilite edilenler hakkında, 507 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Kanununun 2 nci maddesinin tarifine uygun üç kişinin çalıştığı işyerlerinde Eşit Davranma İlkesi (Madde 5) Dil, din, ırk, cinsiyet vb. unsurlara göre ayrımcılık yapmama.. Tam kısmi süreli, belirli belirsiz süreli sözleşmeler.. Cinsiyet veya gebelik nedeniyle farklı işlem yapmama.. Cinsiyet nedeniyle aynı iş için farklı ücret ödememe.. 4 aylık maaşa kadar ücret + yoksun bırakılan haklar.. Bunlara aykırı davranıldığında ispat etme yükümlülüğü işçide, işçinin ortaya koyduğu durumun olmadığını ispat yükümlülüğü işverende.. İşyerinin veya Bir Bölümünün Devri (Madde 6) Sözleşmenin bütün hak ve borçlarla devralana geçmesi İşçinin hizmet süresinin bütünlüğü Devreden ve devralanın birlikte sorumluluğu Devirden dolayı sözleşmenin feshedilememesi 9