ATIK ELEKTR KL VE ELEKTRON K E YALAR

ATIK ELEKTR KL VE ELEKTRON K E YALAR nsan ve çevre aras ndaki etkile imin vazgeçilmez nitelikte olu u, çevre kavram n n günümüzde kazand boyutlar, çevrenin ulusal düzeyde oldu u kadar uluslararas düzeyde de yeni yakla mlarla ele al nmas gere ini ortaya ç karm t r. Tüm dünyada oldu u gibi ülkemizde de geli en teknoloji ile birlikte tüketim al kanl klar h zla de i mekte buna ba l olarak yeni tür at k tipleri ortaya ç kmaktad r. Bunlardan biri de elektrikli ve elektronik e ya at klar (AEEE) d r. Bilgisayar, monitör, televizyon, buzdolab, çama r makinesi, cep telefonu ve bunun gibi ev, ofis ve endüstride kullan m alan bulan, yararl ömrünü tamamlam veya ar za nedeniyle daha fazla kullan lmayan, tamiri mümkün olmayan aletlerin tümü elektronik at k kategorisi alt nda toplanmaktad r. Artan elektrikli ve elektronik e ya tüketiminin sonucu olarak evsel at klar içerisindeki elektronik at k miktar giderek yükselmektedir. nsan sa l na ve çevreye zararl olan bile ikler içeren bu at klar n belirli standartlar çerçevesinde geri dönü türülmesi, geri dönü türülemeyenlerin ise uygun yollarla bertaraf gerekmektedir. Elektrikli ve elektronik at klar n geri dönü ümü sadece at klar n bertaraf aç s ndan de il ayn zamanda bak r, alüminyum, alt n gibi de erli materyallerin geri kazan m aç s ndan da önemlidir. Bunun yan nda bu at klar do ru olarak i lenmez ise tekrar kazan m veya kullan m için söküldüklerinde, parçaland klar nda, yak ld klar nda veya kimyasal i leme tabi tutulduklar nda içerdikleri zararl gazlar, kur un, kadmiyum, c va gibi zehirli metaller aç a ç kabilmekte, bu at klar önemli birer toksik madde kayna na dönü erek çevre ve insan sa l aç s ndan büyük sorunlara sebep olabilmektedir. Bu at klardan de erli olan k s mlar n n geri kazan lmas n n ülke ekonomisine getirece i pozitif etkilerin yan nda uzakla t r lmas gereken tehlikeli bile ik içerikleri de at k yönetiminin önemini artt ran hususlardan biridir. Örne in; katot n tüpleri (CRT) yani bir di er deyi le monitör ve televizyon tüpleri; yüksek oranlarda kur un, baryum, fosfor gibi a r metaller içermektedir. Do ru tekniklerle ve

dikkatli bir ekilde i lendi inde çevre veya sa l k için hiç bir soruna yol açmamaktad r. Gerekli güvenlik önlemlerini almadan yap lan i lemler birinci derecede at i leyen kimseler ve i leme ortam ndaki toprak ve yer alt sular için tehlikeli yan etkilere yol açmaktad r. Bir di er zararl i lem ise tehlikeli bile en ihtiva eden at klar n yak lmas yla ortaya ç kan halojenli kloridler ve bromidlerdir. Bu bile enler elektronik at klar n plastik aksamlar nda ve kablolar n PVC kaplamalar nda yanmay engelleyici özellikleri nedeniyle tercih edilmektedir. Yak ld klar takdirde dioksin olarak ortaya ç kmakta ve atmosfere yay lmaktad r. Elektrikli ve elektronik e ya at klar n n geli i güzel al c ortama verilmesi uzun dönemde çevreye zararl etkiler do urabilmektedir. Örne in bu tarz at klarda bulunan cival bile enler uzun dönemde yer alt sular ve topra a zarar verebilmektedir. Baz materyallerin insan sa l üzerindeki etkilerine bakacak olursak; Kur un (Pb): Çocuklarda beyin hasar ve üreme bozukluklar yapar. CRT tüpleri, eski lehimler, entegre devreler, aküler Pb vs içerir. Sa l k üzerinde olumsuz zehirleyici etkileri bilinmektedir. At k sahalar ndaki Pb nin %40 ve a r metallerin %70 i e-at klardan kaynaklanmaktad r. TV ve bilgisayar ekran a rl n n %20 si Pb içerir. Her bilgisayar 2-4 kg Pb içermektedir. At k sahalar ndaki Pb liç olarak yeralt /yerüstü sular na kar abilmektedir. C va (Hg): Dü ük dozlarda bile zehirlidir beyin ve böbreklere zarar verir. Anne sütüyle geçebilir. Dünya Hg tüketiminin %22 si elektrik/elektronik cihazlarda tüketilmektedir. Termostat, seviye alg lay c lar, relaylar, dü meler, de arj/floresans lambalar nda t bbi cihazlarda, veri iletiminde, telekomünikasyonda, mobil telefonlarda, pillerde, bask l devrelerde, anahtarlarda vs. kullan l r. Bromlu Alev Geciktiriciler (BFR): Normal geli me için hormonal fonksiyonlar önemli derecede etkiler. Plastiklerde alev geciktirici olarak kullan l rlar. BFR i yeri ve ofislerdeki bilgisayar üzerindeki tozlarda, plastiklerde, bas l devrelerde, ba lant parçalar nda, kablolarda, süngerlerde bulunmaktad r. ABD ve sveç te anne sütünde fazla rastlanm t r Dü ük s cakl klarda yak lmas çok zehirli polibromine dioksin (PBDD) ve furan (PBDF) olu turur. Fosfor (P): CRT tüpünün iç yüzünü kaplamak için kullan l r. K r lan tüpten olu an tozlar n solunmas çok risklidir. Fosforun zarar pek fazla bilinmemektedir.

Baryum (Ba): CRT tüpünden radyasyonu azaltmak için kullan l r. K sa süre Ba maruziyeti beyin i mesine, kas zay fl na, kalp ve karaci er hastal na neden olabilmektedir. Krom 6 (Cr+6): Korozyon korumas ve i lenmi galvaniz çelik levha ve sertle tirilmi çelik için kullan l r. DNA hasar ve astimik bron ite sebep olur. Berilyum (Be): Ana kart ve ba lant parçalar nda bulunur. Kanserojen olarak s n fland r lmaktad r. Plastikler: Her bilgisayar ortalama 7 kg PVC içerir. Belli s cakl kta yand nda dioksin olu ur. PVC geri dönü ümü en az Cl içeren tehlikeli bir plastik türüdür. Ozon Tüketiciler (ODS): Buzdolab so utucular ve yal t m köpükleri içerir. Kadmiyum (Cd): Cd ve bile ikleri böbrekte birikir ve insan zehirler. K r lgan kemiklere etkisi vard r. Yüzeye bindirilmi aletler, yonga resistorler, infrared dedektörler, yar iletkenler ve eski tip CRT tüpleri ve piller Cd içerebilir. Ayr ca plastiklerde stabilizatör olarak kullan l r. Bu sebeplerden ötürü birçok ülke bu gibi at klar n miktar n n azalt lmas ve yeniden kullan m, geri dönü ümü ve yeniden de erlendirme ekillerinin kontrolü için yasal düzenlemelerde bulunmu lard r. Elektrikli Ve Elektronik E ya At klar na li kin Mevzuat Avrupa Birli i komisyonu ilk olarak at k elektrikli ve elektronik e yalar ve elektrikli ve elektronik e yalar n ihtiva etti i baz zararl maddelerin kullan lmas n n s n rland r lmas ile ilgili olarak bir direktif yay nlam t r. Direktifte elektrikli ve elektronik e ya at klar n n h zl art, içerdikleri zararl maddeler ve bu at klar n çevresel etkilerine dikkat çekilmi, elektrikli ve elektronik e ya at klar n n mevcut idaresine, içerdikleri kaynak de erlerine, üretici sorumlulu u prensibine, ulusal ve uluslar aras görü lere, yasal temellere, ekonomik de erlendirmelere ve elektrikli elektronik e ya at klar ve içerdikleri zararl maddeler ile ilgili tan mlara yer verilmi tir. Bu direktif 27.01.2003 tarihinde Elektrikli ve Elektronik E ya At klar Direktifi (WEEE 2002/96/EC Waste Electrical and Electronic Equipment) ve Elektrikli ve Elektronik E yalarda Baz Zararl Maddelerin Kullan lmas n n S n rland r lmas Direktifi (RoHS 2002/95/EC The Restrictiton of The Use of Certain Hazardous in Electrical and Electronic Equipment) olarak yay nlanm t r. AB müktesebat na uyum çal malar n n devam etti i ve Türk sanayinin AB üyesi ülkelere ihracat n n artt bu dönemde AB de geçerli olan elektrikli ve elektronik e ya at klar (WEEE) ve elektrikli ve elektronik e yalarda baz zararl maddelerin kullan lmas n n s n rland r lmas (RoHS) ile ilgi direktiflerin takibi Türk sanayisinin rekabet gücünü korumas aç s ndan büyük önem ta maktad r. Ülkemizde elektrikli ve elektronik at klar n yönetimi için teknik ve idari esaslar n belirlenmesi çal malar, Avrupa Birli i düzenlemelerine uygun olarak Çevre ve ehircilik Bakanl nca gerçekle tirilmektedir.

Avrupa Birli i Direktiflerinden 2002/95/EC say l RoHS Direktifine paralel olarak haz rlanan Elektrikli ve Elektronik E yalarda Baz Zararl Maddelerin S n rland r lmas na Dair Yönetmelik (EEE) 30.05.2008 tarih ve 26891 say l Resmi Gazetede yay mlanarak 30.05.2009 tarihinde yürürlü e girmi tir. Bu yönetmeli in yürürlü e giri tarihinden itibaren çevre ve insan sa l n n korunmas n sa lamak üzere; ülkemizde ithal ya da imal yoluyla piyasaya sürülen elektrikli ve elektronik e yalarda kur un, c va, art alt de erlikli krom, kadmiyumun ile alev geciktirici olarak kullan lan polibromürlü bifeniller, polibromürlü difenil eterlerin bulunmas yasaklanm t r. Bu Yönetmelik, büyük ev e yalar, küçük ev aletleri, bili im ve telekomünikasyon ekipmanlar, tüketici ekipmanlar, ayd nlatma ekipmanlar, elektrikli ve elektronik aletler (büyük ve sabit sanayi aletleri hariç olmak üzere),oyuncaklar, e lence ve spor aletleri ve otomat s n flar na dâhil olan elektrikli ve elektronik e yalar ile elektrik ampulleri ve evsel amaçl kullan lan ayd nlatma gereçlerini kapsamaktad r. Yönetmelik gere i elektrikli ve elektronik e ya üreticileri ülkemizde piyasaya sürülen bütün elektrikli ve elektronik e yalar n ürün bilgisi aç klamalar nda EEE Yönetmeli ine Uygundur ibaresine yer vermekle yükümlüdürler. Elektrikli ve elektronik e ya sanayisi ülkemizde önemli bir üretim kapasitesine sahiptir. Üretimin büyük bir k sm yurt d na ihraç edilmekte olup, Avrupa piyasas na ihraç edilen e ya miktar toplam üretim miktar n n %60 n olu turmaktad r. Avrupa Birli i için üretilen ürünlerin tamam EEE yönetmeli ine uygun olarak imal edilmektedir. Yurt içinde piyasa sürülen ürünlere ili kin Çevre ve ehircilik Bakanl Piyasa Gözetimi ve Denetimi yapmak veya yapt rmakla yükümlüdür. Yap lan denetimlerde Yönetmeli e ayk r l k tespiti durumunda Bakanl k; ürünün piyasaya arz n n yasaklanmas n, piyasaya arz edilmi ürünlerin piyasadan toplat lmas n ve Çevre Kanunu nda öngörülen cezalar n tatbik edilmesini sa lamakla yetkilidir. 2002/96/EC say l WEEE Direktifi kapsam nda haz rlanacak olan At k Elektrikli ve Elektronik E yalar ile ilgili yönetmelik çal malar da EEE Yönetmeli ine paralel olarak Çevre ve ehircilik Bakanl içerisinde devam etmektedir. Bakanl k, üreticiler, gönüllü kurulu lar ve di er kamu kurum ve kuru lar n katk lar yla elektrikli ve elektronik e ya

at klar yla ilgili taslak bir yönetmelik haz rlam t r. Ulusal programa göre taslak yönetmeli in 2012 y l ortalar nda yay mlanmas hedeflenmektedir. Yönetmelikle elektrikli ve elektronik e ya at klar n n olu umunun ve bertaraf edilecek at k miktar n n azalt lmas amac yla uygulanan tekrar kullan m, geri dönü üm ve di er geri kazan m yöntemlerinin desteklenmesi, te vik edilmesi ve ayn zamanda bunlar n çevre izin ve lisans na sahip tesislerde uygun teknolojiler kullan larak çevre ve insan sa l na zarar vermeden i lenmesi ve bertaraf hedeflenmektedir. AEEE bile iklerinin ve parçalar n n tekrar kullan lmas na öncelik verilmesi ve tekrar kullan m n mümkün olmad durumlarda geri kazan m tesislerine gönderilmesi at k yönetimi ilkelerimizin öncelikleri aras ndad r. Yönetmeli in yürürlü e girmesiyle beraber elektrikli ve elektronik e ya at klar n n toplanmas, i lenmesi, geri kazan m ve bertaraf üretici sorumlulu u alt nda gerçekle tirilecektir. Bu amaçla Çevre ve ehircilik Bakanl, Yönetmelik çerçevesinde üretici kayd n olu turacak ve piyasaya sürülen elektrikli ve elektronik e yalar n üretim miktarlar, cinsleri ve s n flar, Türkiye de toplanan, tekrar kullan lan, geri dönü üm ve geri kazan ma tabi tutulan veya ihraç edilen AEEE ler konusunda a rl k ve adet esasl bilgi toplayacakt r. AEEE lerin di er evsel veya ba ka at klarla birlikte depolanmas, al c ortama verilmesi ve bütün olarak yak lmas yasak olup, tüketicilerin evsel elektronik at klar n herhangi bir ücret talep edilmeden iade edilebilece i uygun toplama yerlerinin tahsis edilmesi öngörülmektedir. Bu amaçla nüfusu 400 bin üzeri olan belediyelerle ba lamak üzere kademeli olarak tüm belediyeler taraf ndan at k getirme merkezlerinin kurulmas planlanmaktad r.

At k elektrikli ve elektronik e yalarla ilgili henüz yönetmelik yürürlü e girmemekle birlikte, bu tür at klar n toplanmas, ayr t r lmas, yeniden kullan m vb i lemlerinin ilgili tesisler taraf ndan gerçekle tirilmesi amac yla Bakanl m zca uygunluk yaz s verilmektedir. Ülkemizde kay tl 17 adet elektronik at k i leme tesisi bulunmaktad r. Bu tesislerde at klar çevre mevzuat na uygun olarak parçalanmakta ve demir, bak r, alüminyum, krom, pirinç, plastik, karton gibi malzemeler geri kazan lmaktad r. Ülkemizde 2010 y l nda 5.000 ton elektrikli ve elektronik at n kay tl olarak geri kazan m sa lanm t r.