Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 44, Nisan 2017, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 44, Nisan 2017, s. 487-503 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 20.02.2017 13.04.2017 Arş. Gör. Makbulenur BEKAR Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü mnurbekar@gmail.com Yrd. Doç. Dr. Müberra PULATKAN Yrd. Doç. Dr Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü mpulatkan@gmail.com Yrd. Doç. Dr. Nilgün GÜNEROĞLU Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü nilgun_ayhan@hotmail.com TARİHİ BİR SOKAK ANALİZİ; TRABZON ORTA MAHALLE ÖRNEĞİ Hızlı kentleşme ve yapılan yanlış uygulamalarla, kentlerin tarihi dokularını kaybetmeye başladığı görülmektedir. Oysa tarihi dokular kent kimliğini oluşturan önemli yapılardır. Sahip oldukları dokusal özellikleri bulundukları şehirlerin kimliklerinin oluşturulmasında etkin rol oynamaktadır. Bu nedenle tarihi dokuların korunması, rehabilite edilmesi ve yeniden yaşatılması gerekmektedir. Çalışmada, Trabzon da bulunan Orta Mahalle kentsel sit alanı, kültürel peyzaj değerleri açısından ele alınmıştır. Orta Mahalle, sahip olduğu mimari, yöresel ve gastronomi alanındaki özgünlüğü ile geçmiş ve gelecek arasında köprü görevi üstlenmektedir. Bu amaçla alanın günümüzdeki durumunu belirlenerek analizler yapılmıştır. Alanda bulunan dış mekân peyzaj bileşenleri; yapı analizi, yeşil alan analizi ve sokak analizi olmak üzere üç başlıkta irdelenmiştir. Çalışma sürecinde görsel analiz, yerinde sörvey teknikleri kullanılmıştır. Bu veriler doğrultusunda mevcut durum ve potansiyeller ortaya konulmuştur. Sonucunda Orta Mahalle nin Trabzon un tarihi dokusunu belirgin bir şekilde yansıttığı ve bu dokunun korunması gerekliliği vurgulanmıştır. Yapılacak çeşitli rehabilitasyon çalışmaları ve kullanım önerileri ile alanın sahip olduğu değerin olumlu yönden artacağı belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Tarihi doku, Sokak kimliği, Orta Mahalle, Akçaabat Öz

HISTORICAL STREET ANALYSIS: THE CASE STUDY OF ORTA MAHALLE, TRABZON Abstract Faulty applications due to rapid urbanization demonstrate that urban areas are in the process of losing their traditional texture. In fact, historical textures are the most significant factors that form the urban identity. The characteristics of the urban texture play a key role in the identity of that particular city. Therefore, historical textures must be preserved, rehabilitated and kept as living places. In this study Orta Mahalle protected area was investigated by focusing on its cultural landscape values. Orta Mahalle also functions as a bridge between the past and the future with its unique architectural and traditional properties. For this purpose, analyses were conducted to determine the present condition of this area. External landscape components were analyzed under the three main sections which are structural, street and green texture. Visual analysis and site survey techniques were used during the data collection. Based on available data, current status and potential of the study area was documented. As a result, it is concluded that Orta Mahalle reflects the traditional landscape character of Trabzon city and should be preserved by applying protection-use balance principals. Finally, the landscape value of the area can be promoted after necessary rehabilitations efforts. Keywords: Vernacular texture, Street identity, Orta Mahalle, Akçaabat. 488 1. GİRİŞ Geçmişten günümüze kentsel alanlar, aydınlanma çağını ve uygarlığı taşıyıcı olarak yürütmektedirler. Çünkü bu kentler ve kentlerde yaşayanların yaşam biçimleri, toplumsal ilişki ve fonksiyonları ile toplumun gelişmişliğini gösteren bir imge haline gelmiştir (Kaypak 2014). Bu manada kentler içinde yaşayan insanı çevreleyen ve ondan etkilenen tüm canlı-cansız materyalleri içermektedir. Aynı zamanda geniş bir manada tanımlanması gereken bir nitelik taşır (Hayta ve Altan 2016). Bu nitelik ile birlikte kentlerin kuruluş amaçları ne olursa olsun hemen hemen hepsinde toplumun yaşama, çalışma, eğlenme ve dinlenme etkinliklerine imkan sağlayan bölümler veya mekanlar bulunmaktadır (Gül ve Küçük 2001). Kentler bu bağlamda mimari nesnelerin bir araya gelmesinden oluşan bir bütün gibi düşünülürse bu bütünü oluşturan mimari nesneler doluluk, bu nesnelerin arasında kalan alanlar ise boşluk olarak değerlendirilebilir. Bu boşluklar tasarlanmış olduklarında, meydanlar, avlular, sokaklar vb. mekanlar olarak karşımıza çıkarlar (Kuloğlu 2013). Kentler, birlikte yaşayan toplulukların, ortak yaşamlarıyla oluşan ve bu yaşamlar ile şekillenen alanlardır (Kaya 2007). Medeniyetlerin en eski yapı taşları olan kentlerin tarihi, eski Mezopotamya ya kadar uzanmaktadır (Faruqhi 1993; Mumford 2007). Kentler mahalleler halinde, mahalle birimlerinin bir bütünü olarak meydana gelmiştir. Mahalleler ise kenti meydana getiren küçük birimlerdir. Mahalleler; komşuluk birimi kavramı ile ilişkilendirilerek: Dar bir alanda yer alan, daha çok yüz yüze ve kişisel ilişkilerin egemen olduğu, üyelerin yürüme uzaklığı içindeki ilkokul, oyun yeri, bakkal gibi ortak kent kolaylıklarından güçlük çekmeden yararlanabildiği küçük yerleşim birimi olarak tanımlanmaktadır (Keleş 1980). Yapısal dokunun dışında kalan sokaklar, meydanlar, parklar, açık alanlar kentlinin toplanacağı, birbirleriyle karşılaşacağı, kaynaşacağı, bireysel ve birlikte kendini ifade edecekleri, kentli kültürü yaratacakları

özgürlük ve toplumsal - davranışsal uzlaşma alanlarıdır (Erdönmez ve Akı 2005). Sokaklar içerisinde erişimin sağlandığı çizgisel uzantılardır. Sokak kelimesi dilimize Arapça dan girmiş olup Şehir ve kasaba içindeki yapı adaları arasındaki yol olarak açıklamaktadır (Hasol 1979; Hasol 1995). Sokaklar, kentlerde ulaşımı sağlayan ana eleman olmalarının yanı sıra aynı zamanda toplumun sosyal ve kültürel etkileşimlerinin gerçekleştiği mekânlardır. Sahip oldukları sosyal ve fiziksel doku, gerekse anıtsal yapılarıyla geçmiş ile gelecek arasında bir köprü görevi üstlenmektedir. Kamusal alanların özellikle de sokak ve meydanların kalitesi bir şehrin kimliğini oluşturmada çok önemli bir role sahiptir (Erdönmez ve Akı 2005). Sokaklar önemli değer taşıyan doğal formlarını ve yapısal dokularının verilerini kaybetmeden, günümüz ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde kentsel peyzaj karakterine katkı sağlamaktadır. Kent içerisinde yaşayan insanlara; şehrin tarihi dokusunu ve kimliğini anlatan adeta açık hava müzesi gibi hizmet vermektedirler. Ağaçlar, aydınlatma elemanları, duvarlar, yollar, konut yapıları ve cepheler sokakların sahip oldukları karakteri yansıtan bileşenlerdir. Tarihi alanların sürekliliği için rehabilite edilmesi ve koruma-kullanma dengesinin sağlanması gereklidir. İyileştirme çalışmaları yapılırken bu dokuların kimliklerine zarar verilmemeli ve geleneksel peyzaj doku modeli korunmalıdır. Günümüzde tarihi dokularda yapılan iyileştirme çalışmaları daha çok yapısal elemanları kapsamaktadır. Yapıların bahçeleri ve bulundukları sokaklar kısmen düşünülmektedir (Çelik ve Yazgın 2009). Oysa tarihi alanlar bir bütün olarak düşünmeli, içinde yaşanılan ve kazanç sağlanan alanlar olarak kentlere kazandırılmalıdır. Çalışma tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği etmiş ve bu medeniyetlerden etkilenmiş olan Trabzon kentinde gerçekleştirilmiştir. Günümüzde kent dokusunu etkileyen bu tarihi izleri görmek hala mümkündür. Özellikle yapısal elemanlar ve bu elemanların konumlanmasıyla oluşan mahalle ve sokaklar dikkat çekmekte ve korunmaktadır. Kültürel mirasın temel taşlarını oluşturan tarihi Trabzon sokaklarından biri olan Orta Mahalle; üzerinden geçen kültürün kamusal yaşam biçiminden, özel yaşam biçimine kadar izlerini yansıtmaktadır. Orta Mahalle gelenekselden yerele, yerelden özele giden bir zincirin halkalarını oluşturmaktadır. Gerek sahip olduğu sosyal ve fiziksel doku, gerekse anıtsal yapılarıyla, Trabzon ve bölge tarihi açısından pek çok verileri içermektedir. Özellikle sokakları oluşturan duvarlar ve bitkisel materyaller oldukça dikkat çekmektedir. 489 Bu çalışmada, Orta Mahalle de bulunan geleneksel yaşam biçimleri ve tarihi doku ön plana çıkartılmış, sokakları oluşturan duvarlar ve yeşil materyallerin alanın sahip olduğu dokuya olan etkilerinin geliştirilmesi için önerilerde bulunulmuştur. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışma Alanı Çalışma Doğu Karadeniz bölgesi Trabzon ili Akçaabat ilçesinin Orta Mahalle olarak isimlendirilen tarihi mekânında gerçekleştirilmiştir. Akçaabat, Trabzon ilinin 18 ilçesinden biri olup; Vakfıkebir ve Çarşıbaşı nın doğusunda, Trabzon un 13km batısında, Düzköy ve Maçka nın ise kuzeyindedir. Orta Mahalle tarihi bölgesi, Trabzon ilinin nüfusu ile en büyük ilçesi Akçaabat İlçesi nde yer almaktadır (Şekil 1).

TÜRKİYE Trabzon Orta Mahalle Şekil 1. Çalışma alanı Kentsel sit alanı içerisinde olan Orta Mahalle, Akçaabattaki mahallelerin içerisinde en yoğun yerleşime sahiptir. Sahip olduğu geleneksel konut dokusu Trabzon karakteristik mimari özelliklerinin belirgin olduğu yapılardır (Şekil 2). 490 Şekil 2. Orta Mahalle nin konut dokuları Topografik açıdan Doğu Karadeniz bölgesi kıyı kesiminin özelliklerini yansıtmaktadır. Kuzeyden güneye gidildikçe yüksekliğin ve eğimin arttığı alanda yerleşime elverişli düzlük alanlar oldukça yetersizdir. Bu nedenle Orta Mahalle de evler dik yamaçlarda ve doğu cepheye yönelmiş konumdadırlar (Şekil 3). Şekil 3. Mahalle silüeti

Karadeniz ikliminin hakim olduğu çalışma alanı oldukça yağışlı ve nemli bir iklime sahiptir. İklimin ılıman deniz etkili karakterde olması, yörenin gür bir bitki örtüsüne sahip olmasını sağlamıştır (Saka 1996). Ormanlık alanlarda geniş yapraklı ağaçlardan; Castanea sativa, Corylus avellana, Daphne pontica, Laurocerasus officinalis, Laurus nobilis, Cornus sanguinea, Buxus sempervirens ve iğne yapraklı ağaçlardan ise Picea oriantalis baskın tür olarak görülmektedir (Var 1988). Yöntem Çalışma, yerinde gözlem, inceleme, analiz ve değerlendirme aşamalarından oluşmaktadır. İlk olarak sokağa ait veriler ve çalışma konusu ile ilgili araştırmalar yapılmıştır. Daha sonra alan çalışması yapılarak sokakta bulunan mekanlar ve bitkiler fotoğraflandırılmış, halktan alan ile ilgili bilgiler elde edilmiştir. Yapılan literatür çalışmalarına göre çalışma alanı için peyzaj yapısı değerlendirilmiştir. Çalışma alanı olan Orta Mahalle, peyzaj yapısı içinde alanın kullanım durumu göz önünde bulundurularak alana ait peyzaj bileşenleri için sorun-çözüm analizleri yapılmıştır. Yapı cepheleri, bahçe duvarları, konutlar, ticari yapılar, tescilli yapılar, ağaçlar, bahçeler incelenen bileşenler arasındadır. Belirlenen bileşenlere göre çalışma alanına ait yapı, yeşil alan ve sokak analizi gerçekleştirilmiştir. Yapı analizinde mahallede bulunan yapılar, kullanım biçimleri, cephe sistemleri ve tescil durumları incelenmiştir (Şekil 4). Tüm bu başlıklar araştırıldıktan sonra bulunan veriler doğrultusunda mahalleye çeşitli yönlerden katkı sağlayacak potansiyeli olan binalara işlev önerilerinde bulunulmuştur. 491 Şekil 4. Yapı analizi aşamaları Yapılan ikinci analiz ise sokak yakın çevresinde öne çıkan bazı bitki türlerinin tespitini içeren yeşil alan analizidir. Bitki türlerine ait incelemeler daha çok arazi çalışması sırasında gerçekleştirilmiştir. Tespit edilen bu bitkiler, çalışmada gerçekleştirilen bitkisel tasarım önerileri için alternatif bitki türleri ile birlikte kullanılmıştır. Son aşama ise Orta Mahalle ye ait sokak analizidir. Bu analizde ana ve tali yollar belirlenerek bu yollara sınır oluşturan duvarlar incelenmiştir. Ayrıca duvarlarla ortaya çıkan sokak perspektifleri üzerinde görsel analizler Photoshop programı kullanılarak yapılmıştır. Elde edilen veriler ışığında sokaklara değer kazandıracak işlevsel ve estetik kullanım önerileri sunulmuştur (Şekil 5).

3. BULGULAR Şekil 5.Sokak analizi aşamaları Çalışmada, yöntem kısmında belirtilen analizler ve araştırmalar doğrultusunda elde edilen veriler, yapı analizi, yeşil alan analizi ve sokak analizi başlıkları altında açıklanmıştır. Yapı analizi Çalışma alanında yapıların ve bunların dışında kalan alanların mevcut durumunu yansıtan kitle boşluk analiz Şekil 6A da verilmiştir. Bu analiz çalışma alanının sokak dokusunu göstermektedir. Orta Mahalle de 4 adet ticari yapı, 1 adet eğitim binası ve atıl durumda olan kilise binası bulunmaktadır. Alanda var olan mevcut ticari yapılar arasında çeşitli yeme-içme ve konaklama birimleri yer almaktadır. Timurcular Konağı, Mehmet Efendi Konağı, Mehmet Efendi Konaklama birimi ve Kanoğlu Konağı alanda yer alan yeme-içme ve konaklama işlevlerini üstlenen yapılar arasındadır, Fevzipaşa ilk/ortaokulu ve çeşitli kurs alanları diğer işletmeler arasındadır. Alan içinde mülkiyetin büyük bir bölümünün özel şahıslarda olduğu saptanmıştır (Şekil 6B). 492 A B Şekil 6. A: Kitle boşluk analizi B: Fonksiyon analizi Sokağa sınır oluşturan konutlar genellikle 2 veya 3 kat arasında değişen konutlardan oluşmaktadır. Bu konutlar genellikle tek aile için tasarlanmış ve dar cephelidirler. Planları birbirine benzer olan konutların geniş sofaları doğu yönünde ve manzaraya bakmaktadır. Cumbalar genellikle birinci katta yer almakta, bazıları ise binanın ikinci katından çatıya yükselmektedir.

Trabzon un karakteristik üçgen alınlık cephe sistemleri Orta Mahalle konutları üzerinde de görülmektedir (Şekil 7). Şekil 7. Orta Mahalle de üçgen alınlık cephe sistemli konutlar Çalışma alanında Hagios Mikhailos isimli bir kilise yer almaktadır. (Şekil 8). Bu kilise Orta Mahalle de bulunan konutlar arasında güney kısmında bir tepede bulunmaktadır. Kiliseye 1846 yılında onarım yapılmıştır ve sonrasında ise uzun bir süre konut olarak kullanılmıştır. Günümüzde görkemli günlerinden izlerini taşımaktadır. Ayrıca, kilisenin alt sokağında bir tarlanın içinde şapeli de bulunmaktadır (Öztekin 2015).Çalışma alanı içerisinde böyle görkemli bir yapıtın bulunması, oldukça önemli bir özelliktir. Yapılacak olan rehabilitasyon çalışmalarının ardından sokağa kazandırılması gereken bu kilise Orta Mahalle için bir odak noktası olma niteliğindedir. 493 Şekil 8. Orta Mahalle de bulunan Hagios Mikhailos kilisesi. Orta Mahalle de bulunan yapılardan 41 adedi tescillenmiş durumdadır. Bunlardan 16 adet tescilli yapı çalışma alanı içerisindedir. Bununla birlikte henüz tescillenmemiş olup, fakat tescile değer niteliklere sahip olan yapılarda alanda bulunmaktadır. Tescilli yapı analizi yapılırken, Trabzon Akçaabat Belediyesi nden elde edilen verilerden yararlanılmıştır (Şekil 9).

Şekil 9. Çalışma alanı içerisindeki tescilli yapılar Yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen bilgilerle alanda bulunan mevcut konutlar, mevcut ticari yapılar ve yeni kullanımları için öneriler Şekil 10 daki haritada gösterilmektedir. Binalara sahip oldukları olanaklara bağlı olarak uygun görülen işlev önerileri Tablo 2 de açıklanmıştır. Bu işlevler yeme içme alanları, müze evler, kilise ve bahçesinde oturma dinlenme alanları, butik oteller, geleneksel el sanatları kurslarının verildiği işletmeler, kurs ürünlerinin sergilendiği alanlar olarak tanımlanmıştır. 494 Şekil 10. Yapılara ait işlev öneri analizi Tablo 2. Orta Mahalle Yapılarına Ait İşlev Önerileri Konum Mevcut Durum İşlev Önerisi Konutun cephesinin mahalle kimliğine uymaması ve kötü durumda olması sebebiyle öncelikle cephe, duvar, bahçe rehabilitasyonu yapılmalıdır. Mevcut durumda yaşam alanı olarak kullanılan bu konut rehabilitasyon çalışması sonucunda ticari işletme olarak hizmet verebilir.

Konut olarak kullanılmakta olan yapı cephe karakteriyle mahalle dokusuna uygundur. Geniş bahçesi oldukça dikkat çekicidir. Bahçe rehabilite edilerek hem yaşam alanı hem de ticari işletme olarak kullanabilir. Böylece konut sahibi için ekonomik kazanç sağlamasının yanı sıra sokağın canlanmasına da katkı sağlayacaktır. Konut olarak kullanılan bu yapının cephesi mahalle dokusuna uymasına rağmen zaman içerisinde deforme olmuştur. Cephe, karakterini koruyacak şekilde rehabilite edilmelidir. Yapı organik cafe işletmesi olarak hizmet verebilecek durumdadır. Cephe düzenlerinin ve bahçelerinin rehabilitasyon çalışmaları yapıldıktan sonra konut sahipleri tarafından butik otel olarak değerlendirilebilir. Yapı, konaklama ve günü birlik yeme-içme ihtiyaçlarını karşılanabilmek için uygundur. Bu işlev konut sahibine hem yaşam alanı hem de ekonomik kazanç sağlayacaktır. Mahalle dokusuna uygun cephe karakteri taşıyan konutlar konaklama ve günü birlik yeme-içme amacıyla kullanılabilir. Bu şekilde konut sahipleri için ekonomik kazanç sağlamasının yanı sıra sokağın canlanmasına da destek olacaktır. Konutlar hem yaşam alanı hem de butik otel olarak değerlendirilebilir. 495 Mahalle dokusuna uygun cephe karakteri taşıyan bu konut sahip olduğu tarihi izlerin yanı sıra geniş bahçe özellikleri ile müze ev olarak değerlendirilebilir. Yöresel el sanatları kurslarının verildiği işletmeler olarak hizmet vermektedir. Trabzon un geleneksel sanatlarını turistlere tanıtmak için; daha kapsamlı reklamları yapılmalıdır. Rehabilite sonucunda sokağı ziyaret etmeye gelen yerli ve yabancı turistler için mini tanıtım merkezleri oluşturulmalıdır. Yöresel adetler genç nesillere öğretilirken ürettikleri ürünler de onlar için istihdam sağlayacaktır. Tarihi bir geçmişe ve cephe tasarıma sahiptir. Günümüzde okul olarak hizmet vermektedir. Eğitim-öğretim hayatının bittiği yaz dönemlerinde mahalle halkına geleneksel ev yemekleri ve el sanatlarının kapsamlı şekilde kurslarının verilebileceği yer olarak hizmet verebilir. Gelecek olan turistler burada hem uygulamaları kapsamlı şekilde görebilir hem de sergilerle desteklenen bu ürünleri satın alabilir.

Kilise yapısıdır. Sokağın içerisinde bir kilisenin olması mahalle için önemli turizm odak merkezidir. Günümüzde atıl durumdadır. Restorasyon ve restitütüsyon çalışmalarının yapılıp; yeniden işlevlendirilmelidir. Çevresi ile birlikte değerlendirilip; kilise ziyaret edildikten sonra bahçesinde oturulabileceği müze bahçesi olmalıdır. Bu binanın turizm için ilgi çekebilecek duruma getirilip, tanıtımları yapılmalıdır. Geniş bir bakış açısında sıralanmış büyük bahçeli konutlardır. Tescilli yapılar olmakla birlikte, karakteristik kimlikleri vardır. Konutları sınırlandıran duvarlar, cepheler ve bahçeler koruma dengesi esas alınarak rehabilite edilip ardından müze ev olarak halka açılabilir. Bahçeleri ise müzeden çıkan insanların dinlenebileceği bir alan olarak değerlendirilebilir. Yeşil Alan Analizi Orta Mahalle deki tarihi doku genel olarak bahçe-yapı ilişkisi, üç farklı şekilde gözlenmektedir. Bunlar küçük bahçeli, büyük bahçeli ve bahçesiz yapılardır (Şekil 11A). Bahçesiz yapılarda yapıya doğrudan sokaktan giriş sağlanmaktadır. Bahçesi olan evlerin avlularının zemini taş kaplı veya sıkıştırılmış topraktır. Bahçe sınırları ise taş duvar, kerpiç duvar ve sıvalı duvarlardan oluşmaktadır (Şekil 11B). Konut bahçelerinde ibreli çalı ve ağaçlar fazla kullanılmamış, bunların yerine yarar sağlanabilecek meyve ağaçlarına ve geniş sebze bahçelerine yer verilmiştir. Daha çok koku ve renk özelliği olan bitki türleri tercih edilmiştir. 496 A B Şekil 11. A: Yeşil alan analizi, B: Bahçe sınırları Arazi ve literatür çalışmaları doğrultusunda alanda bulunan mevcut bitki türleri; Acacia dealbata, Ailanthus altissima, Albizia julibrissin, Brassica oleracea, Campsis radicans, Carpobrotus edulis, Celtis australis, Cedrus libani, Citrus limonium, Citrus reticulata, Diospyrus lotus, Drosanthemum floribundum, Eriobotrya japonica, Euonymus japonica, Ficus carica, Hydrangea macrophylla, Hedera helix, Hedera helix 'Variegata', Ilex aquifolium, Jasminum fruticans, Juglans regia, Kerria japonica,, Laurocerasus officinalis, Laurus nobilis, Lonicera periclymenum, Mesenbryanthemum roseum, Morus alba, Nerium oleander, Olea europaea,

Ophiopogon japonicus, Oxalis sp., Parthenocissus quinquefolia, Philadelphus coronarius, Pinus nigra, Pinus strobus, Pinus pinea, Pittosporum tobira, Prunus avium, Prunus domestica, Platanus orientalis, Pseudotsuga menziesii, Populus nigra, Punica granatum, Rosa sp., Sequoia sempervirens, Spiraea x vanhouttei, Vitis sp., Washingtonia filifera, Weigela florida, Wisteria sinensis ve Yucca filamentosa olarak belirlenmiştir. Sokak Analizi Yapılan sokak analizi sonucunda alandaki ana yollar, tali yollar ve sınır elemanları tespit edilmiştir. Sokaklarda sirkülasyon etkisi, yapılar, duvarlar, ağaçlar, aydınlatma elemanları vb. gibi peyzaj elemanlarıyla oluşturulmaktadır. Özellikle yapıların mimari dokuları sokak karakterinin değerini arttırmaktadır. Çalışma alanının mevcut sokak dokusu da bu elemanlarla ortaya çıkmıştır. Orta Mahalle de sokak boyunca neredeyse her yere araç ile giriş sağlanabilmektedir. Çalışma alanında tali sokaklar genelde bahçelere ve iç kesimlerdeki konutlara ulaşım için kullanılmaktadır (Şekil 12A). Yapılan alan ve literatür çalışmaları doğrultusunda, çalışma alanı içerisinde bulunan sokaklara konum ve yöresel özellikleri göz önünde bulundurularak sokak isimleri önerilmiştir. Önerilen bu sokak isimleri; Gastronomi Sokak, Geleneksel Sokak ve Görsel Sokak olmak üzere 3 ana aks üzerinde irdelenmiştir (Şekil 12B). 497 A B Şekil 12. A: Orta Mahalle sirkülasyon analizi B: İşlev öneri analizi Trabzon yöresel tatlarının ve geleneklerin yaşanmasına imkan veren mevcut ticari işletmeler bu sokakta rehabilite edilmiş ya da yeniden inşa edilerek tarihi dokunun değerini arttırmıştır. Bu özelliklerinden dolayı sokağa işlevine uygun olarak Gastronomi Sokak adı önerilmiştir (Şekil 13). Bu sokakta marka ürün-ürünlerin belirlenip ardından ulusal pazarda yer bulabilmesi ve yerli-yabancı turistlere satışı sağlanmalıdır. Sokak ekonomik, estetik ve fonksiyonel açıdan değer kazanırken, gerek bölge gerekse mahalle halkı için markalaşma süresi hızlandırılmış olacaktır.

Şekil 13. Gastonomi Sokak İçerisinde mevcut durumda bulunan yerel el sanatları kurslarının verildiği işletmelerden dolayı bu sokak Geleneksel Sokak olarak adlandırılmıştır (Şekil 14). Sokakta bulunan işletmelerin cephelerine verdikleri kurslara uygun levhalar tasarlanmalı ve etkinliklerine göre ayrılmalıdırlar. Böylece sokağa gelen turistler için bir gezinti alanı oluşturulup aynı zamanda bu ürünler satın alınabilmelidir. Ayrıca sokakta elde edilen ürünler sergilerle desteklenmelidir. Sokağa Geleneksel Sokak işlevi yüklenilmesinin bir diğer sebebi ise, Trabzon organik sebzemeyve satışlarının olabileceği yöresel pazarın da bu sirkülasyon içerisinde olabilmesindendir. Haftanın belirli günleri kurulacak olan pazar sokağa canlılık kazandıracak ve yerel halkın bahçelerinde yetiştirdikleri ürünler bu pazarda satışa sunulacaktır. 498 Şekil 14. Geleneksel Sokak Çoğunluğu tescilli konaklardan oluşan, geniş bahçeli, üçgen alınlıklı, karakteristik Trabzon konut yapısı örneklerinin bulunduğu bu sokağa ise Görsel Sokak adı verilmiştir (Şekil 15). Yola paralel şekilde konumlandırılan bu evler, yoldan geçiş esnasında insanlara geniş açılı bir görsel vista özelliği sunmaktadır. Cephe karakteristikleri, tarihi dokusu ve sahip oldukları bahçeler oldukça dikkat çekmektedir.

Şekil 15. Görsel Sokak Sokak analizlerinden sonra sokakların oluşmasında büyük etken olan sınır elemanları incelenmiştir. Özellikle cepheler ve bahçe duvarları bu sınır elemanlarının büyük bir bölümü kapsamaktadır. İlk olarak alanda yapılan incelemeler doğrultusunda mahallede ayırıcı ve taşıyıcı özelliği olan 2 farklı duvar tipi tespit edilmiştir (Şekil 16A). Ayırıcı duvarlar bahçeleri çevreleyerek mahremiyeti ve güvenliği sağlarken yol ile sınır oluşturan bir yapı özelliği göstermektedirler. Taşıyıcı duvarlar ise daha çok toprak tutucu özellikte ve yola sınır oluşturmaktadır(şekil 16B). 499 A B Şekil 16. A:Taşıyıcı ve ayırıcı duvarların konumu B: Ayırıcı ve taşıyıcı duvar görünümü Belirlenen sınır elemanlarının, mahallede bulunan sokakların en büyük sorunlarından biri olduğu tespit edilmiştir. Yapılan analizlerde, ayırıcı duvarlarda bitkiye rastlanmamıştır (Şekil 17A). Taşıyıcı duvarların ise sarmaşık türü bitkilerle desteklendiği görülmüştür (Şekil 18A). Sarmaşıklar, taşıyıcı duvarın üst kısmındaki bahçe toprağından çıkmakta ve duvarda gelişmeye devam etmektedirler. Taşıyıcı duvarlar, üst bahçe sınırında bulunan çalı türü bitkilerle de desteklenmektedirler. Sokakların sürekliliğini sağlamak ve görsel kalitesini arttırmak için sokak sınırlarını oluşturan bu iki duvar tipi için alternatif bitkisel tasarım önerileri oluşturulmuştur. Ayırıcı duvar tipleri için I. öneri, duvar diplerine bordür bitki kullanımları ile oluşturulmuştur. Yaklaşık 30-40cm lik sert zeminin kırılıp yerine toprak getirilmesiyle doku, renk ve ölçü açısından uyumlu bordür bitkilerinin dikilmesi düşünülmüştür (Şekil 17B). Çünkü konut iç bahçelerinden gelen bitkiler duvar yüzeylerinden sarkmış durumdadır. Bu durum yoğun ve karışık bir izlenim yaratmaktadır. II. öneride ise bordür bitkilerinin arasına belirli aralıklarla sarılıcı özelliği olan bitkiler yerleştirilmiştir. Böylece doku olarak iyi bir görüntüye sahip olmayan duvarlar

kaplanarak estetik olarak değer kazanmış olacaktır. Duvardaki mevcut bitkilerin mevsimlere göre renklenmesi düşünülüp bordürler renkli çalılar ile desteklenmiştir. Aynı zamanda renk etkisi yer yer vurgulanmıştır. (Şekil 17C). A B C 500 Şekil 17. A: Ayırıcı duvar mevcut durum, B: Öneri I, C: Öneri II Taşıyıcı duvar tiplerinde de bordür bitki uygulaması ayırıcı duvarlarda olduğu gibi I. öneri olarak oluşturulmuştur (Şekil 18B). Bu tip duvarların mevcut halinde duvar üst kısmındaki bahçe toprağından gelişerek duvarı kaplayan sarılıcı bitkiler bulunmaktadır. II. öneride bu sarılıcı türü bitkilerden üst toprağa belirli aralıklarla dikilerek duvardaki bitki sürekliliği sağlanacaktır (Şekil 18C). Duvar hem bordür bitkileriyle hem de sarılıcılarla desteklenerek 4 mevsim aktif bir görüntü oluşturulacaktır. Sokağı sınırlayan duvarların bitkisel tasarım önerilerinde alandaki mevcut duvarlarda bulunan sarılıcı türü bitkilerden Parthenocissus quinquefolia (Amerikan sarmaşığı), Hedera helix (Orman sarmaşığı) ve Hedera helix 'Variegata' (Alacalı orman sarmaşığı) kullanılmıştır. Mevcutta taşıyıcı duvarların üst toprağından çıkan ve duvarlara doğru sarkan Mesembryanthemum roseum (Acem halısı), Carpobrotus edulis (Kazayağı), Campsis radicans (Acem borusu) ve Wisteria sinensis (Mor salkım) türleri de önerilmiştir. Bu bitkiler aynı zamanda duvar üstü bahçe toprağında mevcut durumda yoğun olarak bulunan çalı türlerinden Philadelphus coronarius (Limon çiçeği), Jasminum fruticans (Sarı çiçekli yasemin) ve Rosa sp. (Gül) bitkileri ile bir arada kullanıldıklarında etkili tasarımlar oluşturacaklardır. Duvar dibi bordür bitkileri olarak da Senecio maritimus (Kül çiçeği), Ophiopogon japonicum (Osmanlı çimi), Berberis thunbergii 'Atropurpurea Nana' (Bordo yapraklı bodur kadın tuzluğu) bitkileri önerilmiştir. Bu bitkiler yaprak ve çiçek renkleri, dokuları, formları ve mevsimsel etkilerinden dolayı tercih edilmişlerdir.

A B C Şekil 18. A: Taşıyıcı duvar mevcut durum, B: Öneri I, C: Öneri II 4. SONUÇ VE ÖNERİLER 501 Orta Mahalle, sahip olduğu doğal, kültürel ve tarihi kaynak değerleri bakımından Trabzon kenti için oldukça önemlidir. Sahip olduğu doku ve kültürel miras değerlendirilmedikçe zaman içerisinde kaybolabilecek ya da niteliği gün geçtikçe azalacaktır. Yapılan bu çalışma içerisinde ele alınan işlev önerileri ve sokağın sorunları rehabilite çalışmaları doğrultusunda iyileşecek ve desteklenecektir. Bu sorunlar sokağın genel ölçeğinden yapı ölçeğine kadar inen sorunlardır. Bu veriler doğrultusunda yapılabilecek bazı öneriler şunlardır; Sokakların özgün yapısını bozabilecek yeni cephe düzenlerinin inşa edilmesi engellenmelidir. Prototip bir cephe düzeni önerilmeli ve tüm sistemler ona uygun yapmalıdır. Mevcut durumdakiler ise ona uygun hale getirilip bütünlük oluşturulmalıdır. Alandaki kilise niteliğine uygun duruma getirilip yeniden işlevlendirilmeli ve kent içerisinde tanıtımının yapılması gerekmektedir. Binaların yeniden işlevlendirilmesi sağlanıp; sokakların canlılığına destek verilmelidir. Yapılan analizlere bağlı olarak belirlenen turizm potansiyelleri geliştirilmeli ve iç pazara sunulmalıdır. Mevcut olanakları çürütmenin aksine destekleyecek işlev önerileri getirilmelidir. Sokakların geleneksel yaşam biçimi ve tarihi dokuları ön plana çıkarılmalıdır. Tek mevsime hitap edecek tasarımlar yerine, dört mevsim turist çekebilecek etkinlikler uygulanmalıdır. Önerilen yeni işlevler ile yerel halka istihdam olanakları sağlanmalıdır. Sokak tanıtımları iyi bir şekilde yapılmalıdır. Sokakların kimliğini bozan sınır elemanları olarak belirlenen taşıyıcı ve ayırıcı duvarlar iyileştirilmelidir. Çalışma sonucunda önerilen tasarım amaçları öngörülerek planlamaları yapılmalıdır.

Tüm bu düzenlemeler yapılırken yerel halkın yaşam alanlarına dokunmak yerine yaşam alanı ve yeni işlev birlikte düşünülmelidir. Mevcut yeşil doku tahribatı engellenmeli ve öncelikli tercih doğal türler olmak üzere yeşil dokuların desteklenmelidir. Seçilen bitkisel materyali renk, doku, form ve ölçü açısından tarihi dokularla uyumlu olmalıdır. Koruma ve rehabilitasyon sadece yapısal ve bitkisel açıdan değil sosyo-kültürel yapı ile birlikte ele alınmalıdır. Yapılan çalışmaların halka bildirilmesi ve halkın bilinçlendirilmesi sağlanmalıdır. Alanda bulunan tescilli yapılar levhalar ile belirtilmelidir. Kullanılan reklam panoları ve levhalar şekil ve renk açısından tarihi dokuyla uyumlu olmalıdır. Araştırma Trabzon kentini bütün olarak ele alan ve sokak planlama çalışmaları için Orta Mahalle yi bir başlangıç noktası olarak kabul etmektedir. Çünkü Orta Mahalle nin sahip olduğu tarihi doku aslında kentin genelinde dağılmış durumda bulunmaktadır. Bu dokunun çalışma alanında baskın bir şekilde bulunduğu görülmektedir. Bu nedenlerle alanda bulunan sokakların karakterleri korunmalı, rehabilite edilmeli ve çeşitli kullanımlarla yaşatılarak gelecek nesillere aktarılmalıdır. Trabzonun geleneksel yaşamları, el sanatları, lezzetleri gibi birçok değeri çalışmada belirlenen şekilde kullanılmalıdır. Bu bağlamda Orta Mahalle için gerekli rehabilite çalışmaları yapıldığında; sokak için belirlenen hedefler estetik, ekonomik ve sosyo-kültürel gibi birçok açıdan kente ve kentliye yarar sağlayacaktır. Bunların yanı sıra tasarlanan yeşil doku, kent içi yeşil alan miktarı arttırarak, kent ekolojisine ve ekosistemine katkıda bulunacaktır. 502 KAYNAKLAR Çelik, D.; Yazgın, M. E., (2009), Kentsel Peyzaj Tasarımı Kapsamında Tarihi Çevre Yenileme Çalışmalarının Araştırılması: Beypazarı örneği, Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, 6: 235-244. Erdönmez, E; Akı, A, (2005), Açık kamusal kent mekanlarının toplum ilişkilerindeki etkileri, Megaron Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi e-dergisi YTU Arch. No:1. Faruqhi, S, (1993), Osmanlı da kentler ve kentliler, Ed.. N. Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara. Gül, A; Küçük, V, (2001), Kentsel açık-yeşil alanlar ve Isparta kenti örneğinde irdelenmesi, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 2: 27-48 Hayta, Y; Altan, Y, (2016), Kentsel Yaşam Algısı ve Değişen Kentli Alışkanlıklarına Yönelik Bir Araştırma: İzmir Örneği, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(33): 223-258. Hasol, D, (1979), Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları. Hasol, D, (1995), Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 422. Kaya, E, (2007), Kentleşme ve Kentlileşme, İstanbul, İlke Yayıncılık. Kaypak, Ş, (2014), Türk Aydınlanması nın Kent ve Kentleşmeye Bakışı, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(1): 121-143.

Keleş, R, (1980), Kentbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK. Kuloğlu, N, (2013), Boşluğun Devinimi: Mimari Mekandan Kentsel Mekana, International Journal of Architecture and Planning, 1(2): 201-214. Mumford, L, (2007), Tarih Boyunca Kent, Kökenleri, Geçirdiği Dönüşümler ve Deleceği, Ed. G. Koca, T. Tosun, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Öztekin, K, (2015), http://www.hurriyet.com.tr/akcaabat-in-tarihine-yolculuk-27989799 (Erişim, 20/11/2016) Saka, E, (1996), Akçaabat Geleneksel Konutları Örneğinde Yöresel Kimlik Arayışı, Fen Bilimleri Enstitüsü, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon. Var, M, (1988), Kuzeydoğu Karadeniz Bölgesi Doğal Odunsu Taksonlarının Peyzaj Mimarlığı Yönünden Değerlendirilmesi Üzerine Araştırmalar, Fen Bilimleri Enstitüsü, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon. 503