Türkiye de yeni bir sedir zararlısı Dichelia cedricola (Diakonoff) 1974 (Lep.: Tortricidae) nın biyolojisi, zararı ve doğal düşmanları Mustafa AVCI 1 1 Süleyman Demirel Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Entomolojisi ve Koruma Anabilim Dalı, ISPARTA mustafavci@sdu.edu.tr Özet Dichelia cedricola (Diakonoff) (Lep.: Tortricidae), Türkiye de Toros sediri (Cedrus libani A. Rich.) ormanlarında yeni tespit edilen bir zararlı olup, ilk kez Isparta yöresinde saptanmış ve bu bölgede 1998-2000 yıllarında böceğin zararı, biyolojisi ve doğal düşmanları çalışılmıştır. Böcek, sedir ağaçlarının ibre ve tomurcuklarında zarar yapmaktadır. Bir yıllık generasyona sahip olup, ergin çıkışı haziran ayına rastlamaktadır. Larva dönemi temmuz ayından başlamakta, ertesi yılın mayıs ayının sonuna kadar sürmektedir. Böceğin ilkbahar beslenmesi, ağaca yaz ve sonbahar beslenmesinden çok daha fazla zarar vermektedir. Böceğin popülasyonu üzerinde etkili olan 7 adedi hymenopter, biri dermapter olmak üzere 8 tür doğal düşman saptanmıştır. Anahtar sözcükler: Dichelia cedricola, sedir, zararlı, Isparta Abstract Biology, damage and natural enemies of a new Cedar pest in Turkey Dichelia cedricola (Diakonoff) 1974 (Lep.: Tortricidae) Dichelia cedricola (Diakonoff) (Lep.: Tortricidae) is a new pest determined in cedar forests (Cedrus libani A. Rich.) in Turkey. The pest was firstly determined in Isparta region and in this region, its damage, biology and natural enemies was studied during 1998-2000. This insect has damaged needles and buds of cedar trees. Its generation period is one year and moth emerged in June. Larval stage begins in July and continues until the end of May of next year. Spring feeding of insect caused more damage than summer and autumn feeding to trees. Natural enemies of 7 species from Hymenoptera and 1 species from Dermaptera were determined. Key words: Dichelia cedricola, Cedar, pest, Isparta Giriş Günümüze kadar Toros Sediri (Cedrus libani A. Rich) ormanlarımızda zarar yapan, bazıları oldukça önemli birçok böcek türü tespit edilmiş ve bunlar üzerinde yapılan çalışmalarla bu türler hakkında birçok bilgi ortaya konmuştur (Çanakçıoğlu & Mol, 1998). Acleris undulana (Wlsghm.) (Lep.: Tortricidae) (Sedir yaprak kelebeği) Toros Dağları nda yayılış gösteren bu önemli ağaç türümüzde, en fazla zarar yapan türdür. Bu çalışmada ele alınan tür, aynı familyaya mensup ve bir çok yönüyle bu türle benzerlik gösteren, ülkemizde varlığı yeni saptanan Dichelia cedricola (Diakonoff) (Lep.: Tortricidae) (Sedir sürgün kelebeği) dır. D. cedricola bugüne kadar sadece Orta Lübnan da Arz Barouk bölgesinde (1800 m.) yaşlı sedir ormanları ile Lübnan Dağı nın batı yamaçlarındaki sedir plantasyon sahalarında tespit edilmiştir (Baloch, 1974; Baloch & Kawar, 1978). Sedir ağaçlarının iğne yapraklarında ve tomurcuklarında olgun larvalarının zarar yaptığı görülmüş ve bu larvalardan elde edilen erginler 1974 yılında Diakonoff (Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, Leiden) tarafından Parasyndemis cedricola olarak tanımlanmıştır (Diakonoff, 1974). Bu bölgeler dışında böceğin zararına bugüne kadar rastlanılmamıştır. Lübnan da D. cedricola nın zararı ve biyolojisi detaylı bir biçimde incelenmiştir.
Türkiye orman böcekleri faunasına yeni katılan bu zararlı, tarafımızdan ilk kez 10 Haziran 1998 de Isparta-Şarkîkaraağaç Orman İşletme Müdürlüğü Çarıksaraylar sedir ağaçlandırma alanında, bundan sonra 1999 yılında Şarkîkaraağaç-Kızıldağ ve Senirkent-Kapıdağ sedir ormanlarında saptanmıştır (Avcı, 2000). Böcek hakkındaki arazi ve laboratuvar çalışmalarımız 1998-2000 yıllarını kapsayan üç generasyon boyunca devam etmiştir. Bu araştırma ile D. cedricola nın Türkiye deki zararı, biyolojisi ve doğal düşmanları aydınlatılmaya çalışılmıştır. Materyal ve Metot Çalışmanın materyalini zararlıya ait yumurta, larva, pupa ve ergin örnekleri ile böceğin doğal düşmanları oluşturmaktadır. D. cedricola nın zararı, biyolojisi ve doğal düşmanlarının saptanması ile ilgili arazi çalışmaları ilk yıl böceği ilk tespit ettiğimiz Şarkîkaraağaç-Çarıksaraylar sedir ağaçlandırma sahasında gerçekleştirilmiştir. İlk yıl böceğin biyolojisi kısmen takip edilebilmiş, fakat Haziran 1998-Temmuz 2000 dönemini kapsayan iki yıl boyunca böceğin iki generasyonu Çarıksaraylar sedir ağaçlandırma alanı ile Senirkent-Kapıdağ sedir ormanlarında yapılan arazi ve laboratuvar çalışmaları ile izlenerek zararı ve biyolojisi ortaya çıkarılmış ve doğal düşmanları elde edilmiştir. Araziden, 1999 ve 2000 yılları generasyonlarına ait larva ve pupalar 15-20 gün arayla toplanarak, laboratuvarda besleme kavanozlarına konulmuş ve bunlardan zararlının erginleri elde edilmiştir. Arazide ağaçlardan örnekler toplanırken ağacın her yön ve yüksekliğinden alınmasına dikkat edilmiştir. Kelebeklerin çıkışı günlük olarak izlenerek erginlerin cinsiyetleri kaydedilmiştir. Yeni çıkan kelebekler, içine sedir sürgünleri konulmuş kavanozlara salınarak çiftleşmeleri ve yumurta bırakmaları sağlanmıştır. Dişinin bıraktığı yumurta sayısı ve yumurtanın bırakılış şekli saptanmıştır. Ayrıca, kavanozlar içinde çıkan parazitoitler alınarak etiketlenmiştir. Bulgular D. cedricola hakkındaki çalışmalarımız sonunda, böceğin yayılışı, konukçu bitkileri, zarar şekli, biyolojisi ve doğal düşmanları ile ilgili olarak elde ettiğimiz sonuçlar aşağıda verilmiştir. Tanımı D. cedricola erginlerinin dişi ve erkek bireyleri görünüş itibariyle birbirlerine benzerler. Ancak erkek bireyler dişilere oranla daha küçüktür. Elde edilen örneklerin gerilmiş ön kanatları arasındaki açıklık dişi erginlerde ortalama 18,8 mm, erkeklerde ise 15,6 mm dir. Ön kanatlar genel olarak koyu kahverengi olup koyu gri ve sarı desenlerle bezenmiştir. Arka kanatlar ise grimsi kahverengidir. Sedir ibreleri üzerine iki sıra halinde bırakılan ortalama 0,9 mm uzunluğunda ki D. cedricola yumurtalarının şekli oval, üst yüzleri konveks, alt yüzleri düz ve disk şeklindedir. Yumurtalar ilk bırakıldıklarında renkleri sarımsı yeşil olup 2-3 gün sonra renkleri turuncu yeşil olmakta, 7-8 gün sonra ise içinde embriyonun gelişmesine paralel olarak rengi koyulaşmakta, koyu kahverengi-siyah bir renk almaktadır. Mikroskop altında incelendiğinde, saydamlaşan yumurta kabuğunun içinde kıvrık bir durumda bulunan kahverengi başlı larva kolayca görülmektedir. D. cedricola nın olgunlaşmış larvaları yeşilimsi gri-kahverengi olup başları parlak siyahımsı kahverengidir. Yeni çıkan larvalar ise açık sarımsı pembe renklidir. Olgun larvalar yaklaşık 12-13 mm uzunluktadır. Yuvarlak başlı parlak koyu kahverengi pupalarının uzunluğu cinsiyetine göre 8-9,5 mm arasında değişmektedir. 2
Yayılışı D. cedricola ilk kez Isparta Orman Bölge Müdürlüğü nün Şarkikaraağaç Orman İşletme Müdürlüğü ne bağlı Şarkikaraağaç Orman İşletme Şefliği Çarıksaraylar sedir ağaçlandırma sahasında, Kepeneklitepe ve Sulutepe mevkilerinde, 1460-1870 m rakımlar arasında, toplam 391 ha alanda yayıldığı 1998 yılındaki çalışmalarımızda saptanmıştır. Bundan başka böceğin, Şarkîkaraağaç-Kızıldağ Sedir ormanlarında Sedir yaprak kelebeği A. undulana ile birlikte zarar yaptığı görülmüştür. Ayrıca böceğin önemli bir yayılış alanı olarak Senirkent-Kapıdağ Sedir ormanları tespit edilmiştir. Konukçu bitkileri ve zararı D. cedricola nın monofag karakterli bir zararlı olduğu, sadece C. libani de beslendiği tespit edilmiştir. Böceğin larvaları, ağacın hem ibreleri hem de tomurcuklarında zarar yapmaktadır. Temmuz ayında yumurtadan çıkan larvalar, ilki Kasım ayına kadar süren yaz ve sonbahar, ikincisi ise Nisan-Mayıs ta ilkbahar beslenmesi olmak üzere iki zarar dönemine sahip olup, böceğin ilkbahardaki zararı ağacı çok daha fazla etkilemektedir. Larvalar öncelikle iğne yapraklarla beslenmekte daha sonra tomurcuklarda da önemli derecede zarar yapmaktadır. Zarar gören iğne yapraklar önce sararmakta daha sonra kızararak dökülmektedir. Zarar gören ağaçların altları dökülmüş ibrelerle dolmaktadır. Larvaların tomurcuklardaki zararı ağacın sağlığını etkilemekte, hatta yoğun zarar sonucu ağaç kurumaktadır. Terminal ve subterminal sürgünlerin zarar görmesi sonucu ağaçta şekil bozuklukları meydana gelmektedir. Arazide yaptığımız gözlemlerde, zarar sonucu tamamen ya da kısmen kurumuş ya da anormal gelişim gösteren, şekli bozuk tepe tacına sahip fazla miktarda ağaç görülmüştür. Ayrıca ormana uzaktan bakıldığında, sedire has yeşil renk yerine kahverengimsi sarı-yeşil bir renk görülmektedir. Biyolojisi D. cedricola nın basit generasyona sahip olduğu, biyolojisini bir yılda tamamladığı ve uçma zamanının Haziran ortası olduğu tespit edilmiştir. Erginler haziran ayının 1-3. haftaları arasında çıkmakta, en yoğun çıkış ayın ortasında olmaktadır. Laboratuvarda erkek erginler pupadan dişilere göre 2-3 gün erken çıkmıştır. Besleme kavanozlarında çıkan erginler, önce kavanozun içine konulan sedir dalları üzerinde dinlenmişlerdir. Daha sonra sürgün uçlarına doğru giderek çiftleşip yumurta bırakmaya başlamışlardır. 1999 yılındaki laboratuvar çalışmalarında çıkan 191 kelebekten 109 u dişi (% 57), 82 si erkek (% 43) tir. Çiftleşen dişiler sedir dalının uç sürgünlerindeki ibreler üzerine yumurta bırakmışlardır. 38 adet yumurta paketindeki yumurta sayısı ortalama 27 (15-55) bulunmuştur. Küçük kavanozlara bir erkek bir dişi konularak bir dişinin bıraktığı toplam yumurta sayısı ile ilgili tespitlerimize göre ortalama 103 (61-136) yumurta bırakılmıştır. Yumurtalar ibre üzerine iki sıra halinde ve birbiri üzerine bindirmeli olarak bırakılmaktadır. Yeni çıkan erginler 2-3 gün içinde yumurta bırakmaya başlamaktadırlar. Yumurta bırakma periyodu Haziran ayının ikinci yarısıdır. Arazi gözlemlerimize göre, yumurtalar tepe ve yan dalların uç sürgünlerine, çok az miktarda da sürgünün kabuğuna bırakılmışlardır. Yumurtalardan larvaların çıkışı laboratuvarda ortalama 10 günde (8-12 gün) gerçekleşmiştir. Yeni çıkan larvalar 1,5-2 mm uzunlukta ve dorsal kısmı hafif pembemsi olmak üzere açık sarı renklidir. Larvalar pupa oluncaya kadar dört kez deri değiştirerek 5 larva dönemini tamamlarlar. Olgun larvalar 1,2 cm uzunlukta ve yeşilimsi gri-kahverengidir. Temmuz ayında başlayan larva dönemi ertesi yılın Mayıs ayı sonuna kadar devam eder. Kışlama üçüncü larva döneminde gerçekleşir. Temmuz ayı başından Ekim ayının başına kadar süren bir ve ikinci dönemdeki larvalar salgıladıkları ipliksi bir salgı ile ibreleri bir boru şeklinde birleştirerek, iç kısımda beslenmelerine devam ederler. Daha sonra üçüncü larva döneminde hem ibre hem de tomurcuklarda beslenerek asıl zararına başlar. Kasım ayının ortasından ertesi ilkbahara kadar tomurcukların içinde kışlama gerçekleşir. Nisan ayı başlarında kışlamadan çıkan larvalar Mayıs ayı sonuna kadar, yaz ve sonbahar beslenmesinden çok daha zararlı olan ilkbahar beslenmelerini yaparlar. Pupalaşma, larvanın en son beslediği tomurcuğun içinde gerçekleşir. 3
Pupa dönemi ortalama 12 gün (10-14) sürmektedir. Arazi koşullarında Mayıs ın 20 sinden sonra pupalaşma başlamaktadır. İlk erginler ise haziran ın ilk haftasında görülmektedir. Ayın ortasına doğru ergin çıkışı yoğunlaşmaktadır. Böylece böcek bir yıllık generasyonunu tamamlayarak yeni nesli oluşturacak yumurtaları bırakmaktadır (Şekil 1). AYLAR Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ergin Yum. 1. ve 2. larva dönemi Kışlama 4-5.larva dön. 3. larva dönemi Pupa Şekil 1. Dichelia cedricola (Diakonoff) nın Türkiye deki biyolojisi. Doğal Düşmanları Çalışmamız sonunda D. cedricola nın 8 adet doğal düşmanı tespit edilmiş olup bunlardan 2 si avcı, 6 sı ise parazitoittir. Elde edilen türler Cetvel 1 de verilmiştir. Tablo 1. Dichelia cedricola nın doğal düşmanları Takım Familya Tür Dönemi Dermaptera Forficulidae Forficula auricularia L. Larva Hymenoptera Formicidae Formica rufa L. Larva Ichneumonidae Apophua bipunctoria (Thungb.) Larva-pupa Itoplectis maculator (F.) Larva-pupa Pteromalidae Pteromalus sp. Larva Braconidae Apanteles brunnistigma Abd. Larva Bassus dimidiator (Nees) Larva Glyptapantales porthetria Mbck. Larva Doğal düşmanlarla ilgili arazi gözlemlerimiz ve laboratuvar çalışmalarımızda elde ettiğimiz bilgiler şöyledir; - Çarıksaraylar ağaçlandırma sahasında 17 Mayıs 1999 günü çalışmalarımızda F. auricularia erginlerinin larvaları parçalayarak yedikleri gözlenmiştir. - D. cedricola nın zarar yaptığı Senirkent-Kapıdağ sedir ormanları Kırmızı Orman Karıncası (Formica rufa L.) nın Türkiye deki doğal yayılış alanının güney sınırını oluşturmaktadır. Karınca söz konusu ormanın yaklaşık yarısında yayılış göstermektedir. D. cedricola nın popülasyonun bu kısımda en alt seviyelerde olduğu, ormanın diğer kesimlerinde ise böceğin önemli zarar yaptığı tespit edilmiştir. Özellikle böceğin 2000 yılında yaptığı epidemide bu durum açık bir şekilde görülmüştür. Karınca yuvalarının olmadığı bölümlerde ağaçların D. cedricola larvaları tarafından tamamen yapraksız bırakılması sonucu orman yanmış gibi bir görünüm almıştır. Birçok kez arazi çalışmalarımız sırasında F. rufa erginlerinin böceğin larvaları ile beslendiği görülmüştür. - A. bipunctoria Kapıdağ sedir ormanından 13 Haziran 2000 günü getirdiğimiz larva ve pupalardan 15-23 Haziran günleri arasında az miktarda çıkmıştır. Popülasyon üzerinde etkili olamadığı görülmüştür. 4
- I. maculator zararlının biyolojisini çalıştığımız üç yıl boyunca ve tüm alanlarda saptanmıştır. Çarıksaraylar ağaçlandırma sahasından 10 Haziran 1998 günü getirdiğimiz pupalardan 12-24 Haziran arasında erginleri çıkmıştır. Üç kavanoza toplam 512 adet pupa konulmuş ve bunlardan 92 adet (% 18) I. maculator ergini elde edilmiştir. Aynı sahadan 17 Mayıs 1999 günü aldığımız larva ve pupalardan 2-11 Haziran günlerinde erginler elde edilmiştir. Parazitoitin bu yıl ki doğal etkinliği % 11,8 olarak belirlenmiştir. Çalışmayı yürüttüğümüz her iki sahada 2000 yılında parazitoitin daha bol olduğu (% 19,8) görülmüştür. - Pteromalus sp. Çarıksaraylar ağaçlandırma sahasından 22 Nisan 1999 günü getirdiğimiz larvalardan 24 Mayıs günü sadece 3 adet çıkmıştır. - A. brunnistigma ve B. dimidiator 13 Haziran 2000 günü Kapıdağ dan getirdiğimiz larva ve pupalardan 18-28 Haziran günleri arasında bol miktarda çıkmıştır. - G. porthetria 22 Nisan 2000 günü Kapıdağ dan getirdiğimiz larvalardan 26-30 Nisan günlerinde sadece 5 adet çıkmıştır. Tartışma ve Sonuç Böceğin biyolojisi ile ilgili bulgularımız Lübnan da elde edilen sonuçlarla tam paralellik göstermektedir (Baloch & Kawar, 1978). D. cedricola nın tespit ettiğimiz doğal düşmanları içinde F. rufa ve I. maculator un en fazla etkili olduğu görülmüştür. Özellikle F. rufa nın zararlı ile mücadelede mutlaka değerlendirilmesi gerektiği, bulunmadığı alanlara transplantasyon çalışmaları ile nakledilmesiyle zararlının yayıldığı alanlarda doğal dengenin kurulabileceği sonucuna varılmıştır. Lübnan da zararlının 3 tür hymenopter parazitoitinin bulunduğu bildirilmektedir (Baloch & Kawar, 1978). Kaynaklar Avcı, M., 2000. Türkiye Sedir ormanlarında yeni bir zararlı: Dichelia cedricola (Diakonoff, 1974) (Lepidoptera, Tortricidae). Centr. ent. Stud., Misc. Pap. 61: 4-7. Baloch, S. H., 1974. Study on the biology of the Lebanese cedar shoot moth, Parasyndemis cedricola Diakonoff, in Lebanon, Master Thesis, School of Agriculture, American University of Beirut, Lebanon. Baloch, S. H. & Kawar, N. S., 1978. Biology of the lebanese cedar shoot moth Parasyndemis cedricola Diakonoff (Tortricidae) in Lebanon. Ent. exp. & appl., Ned. Ent. Ber. Amsterdam. 24: 109-112. Çanakçıoğlu, H. & Mol, T., 1998. Orman Entomolojisi (Zararlı ve Yararlı Böcekler). İstanbul Üniv. Orman Fak. Yay. No: 451, 541 s. Diakonoff, A., 1974. A new species of Tortricidae, injurious to Cedars in Lebanon (Lepidoptera). Ent. Ber. Amsterdam 34: 210-212. 5