Kent Meydanı Yapay Aydınlatması Kriterleri S. Ahmet Çağlayan, Özgü Özturan, Didem Erten Bilgiç 1, Öz: Kentler, insanların sosyal, kültürel, ekonomik gereksinimlerini karşılayarak barındıkları yerleşimlerdir. Kent, sahibi olan halk ve çevresinin oluşturduğu bir bütündür. İnsan; tutum ve davranışlarını belirleyen tüm eylemler ile kent kurgusunun biçimlenmesini etkiler. Kentin oluşumunda etkili olan açık mekânlar, sokak ve meydan olarak iki başlıkta incelenebilir. Meydanlar, kentsel iletişim ve birlikteliğin mekânlarıdır. Sokaklar ise, meydanların oluşumu ve çevresinin şekillenmesi ile gelişir. Kent meydanlarının yapay aydınlatması ise meydan işlevlerinin her şartta devamını sağlamanın yanı sıra, silüet oluşturma, ekonomi, ekoloji, sürdürülebilirlik ve kent kimliğine katkıları nedeniyle çok önemli bir öge konumundadır. Bu çalışmada; kent meydanları yapay aydınlatmasında uygulanması gereken kriterler; aydınlatma model belirlenmesi, kaynak tespiti, ekonomi, ışık kirliliği önleme, fonksiyonlara tam devamlılık v.b. kapsamlarında irdelenecektir. Bu sayede ilimizde ve geniş kapsamda ülkemizde bu konuda yapılacak çalışmalarda bir başvuru kaynağı oluşturulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Kent Meydanı, Yapay Aydınlatma, Meydan Aydınlatması Abstract: Cities are settlements where people accommodate by meeting their social, cultural and economic requirements, and it is a whole that is created by the public, which is the owner, and its environment. Human beings make an effect of the formation of city design as a result of all of its actions that determine its attitudes and behaviours.outdoor areas that are effective during formation of a city may be examined under two headings; streets and squares. Squares are the areas for urban communication and relationship. However, streets develop by development of squares and formation of environment. Artificial lighting of town squares is in the position of a critical component since it ensures functions of a square to be maintained under all conditions, and it also forms a silhouette, economy, ecology and sustainability and makes contributions to urban identity. In this study, criteria that must be implemented during artificial lighting of town squares shall be examined within the scope of determination of lighting model, determination of resources, prevention of light pollution and full continuity of functions etc. Thus, a source of reference shall be endeavoured to be provided for the studies that shall be made in our province and in our country in broad terms. Keywords: City Square, Artificially Lighting, Square Lighting. 1. Kent Meydanı Kavramı Kentsel açık alanlar, kentin içine girildikçe kentin niteliğini ve simgesini gösteren alanlardır. Meydanlar, sokaklar, parklar ve bu alanlarla ilişkili olan yapılar kentin en önemli parçalarını oluştururlar (Erdönmez ve ark. 2005 den). 1 Kocaeli Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, İç Mimarlık Bölümü, Kocaeli.
Meydan, Latincede açık yer anlamına gelen Platea, İngilizce ve Fransızcada Place kelimesinden doğmuştur (Marcus ve Francis, 1998). İnsanın eylemlerini yerine getirdiği, kendini kuşatan, bütünleşme ve sahip olma duygusu yaratan, yatay ve düşey hacimsel elemanlarla sınırlanmış üç boyutlu hacimsel düzenlemeler olarak tanımlanabilir (Öztan, 1998). Mimari elemanlarla sınırları belirlenmiş, toplumsal işlevlere sahip olan meydanlar, şehir dokusu ile iç içe geçmiş kent parçalarıdır (Zucker, 1959). Meydanlar, kentsel ortak mekân olarak belirgin bir fonksiyon, tarih ya da mimari değerleri yansıtma amacıyla kentsel donatı elemanı içerirler. Toplanma alanı olarak meydanlar, farklı etkinlikler için kullanılan sosyal ortamlara uygun alanlardır. Sağlıklı işleyebilen meydan alanları, mimarlar, şehir bölge plancıları ve peyzaj mimarları gibi farklı meslek disiplinlerinin ortaklaşa çalıştığı yayaların kullanımına yönelik alanlar olarak değerlendirilebilir (Özdemir, 2001). Toplumun çeşitli fiziksel ve kültürel ihtiyaçlarıyla ortaya çıkan meydanlar, kent kurgusunu belirleyen önemli elemanlar olmuşlardır. Kent kurgusu büyüdükçe ve toplumsal yapı belirginleştikçe bu alanlar önem kazanarak meydan kimliğini elde etmişlerdir. Toplumun organik bir yapısı şeklinde gelişen meydanlar, ticaret ve mal akışı ile ticari buluşmaları ortaya çıkarmış ve buna bağlı olarak insanları bir araya getirmiş, çeşitli etkinlikler yapmalarına olanak tanımıştır (Yamaçlı, 1999). Bütün kentler meydanları ile anılır. Meydanların ismi bazen kentlerin isimlerinin bile önüne geçer. Örneğin Kızıl Meydan denildiğinde hemen hemen herkes nerenin kastedildiğini bilir. Meydanlar kentlerin vizyonudur. Vizyon da, kelimenin tam anlamıyla geleceğin resmidir. Meydanların planlanması kentlerin geleceğinin resmi içerisinde çok önemli yerler işgal eder (Gökmen, Fikret; 2013). Bu fonksiyonları yürütecek ve vizyon oluşturacak meydanlarda tasarım kriterlerini doğru uygulamak ve kente uygun meydanlar oluşturmak gereklidir. 2. Yapay Aydınlatma İnsan gözünün görme fonksiyonlarını en iyi şekilde gerçekleştirebileceği güneş ışığının olmadığı zaman dilimlerinde gerekli olan ve genelde elektrik enerjisinin ışık enerjisine çevrimi ile çalışmasını sürdüren elemanlarla yapılan aydınlatma düzenlemelerine yapay aydınlatma denir. Günümüz teknolojisi ile yapay aydınlatma elektrik enerjisi kullanılarak aydınlık üretmek üzere tasarlanmış kaynaklar ile gerçekleştirilmektedir. Bunu yaparken mekânda fonksiyona ve yaratılmak istenen etkiye cevap verebilecek şu tip aydınlatma tasarımları kullanılmaktadır. Genel Aydınlatma: Mekân fonksiyonunun devamlılığını sağlayabilecek en alt düzey ihtiyaç seviyesinde gerçekleştirilen ve mekânın tamamını homojen olarak aydınlatacak tasarım ve uygulamalar. Bir yaşam mekânının, bir eğitim salonunun, sınırları belirli bir açık alanın fonksiyonunu yerine getirmesi için bu tür aydınlatma planlanır.
Foto 1. Örnek bir iç mekan genel aydınlatması (Kaynak: Güner Aydınlatma) Foto 2. Örnek bir dış mekan genel aydınlatması (Güner Aydınlatma) Bölgesel Aydınlatma: Mekânın genel fonksiyonunun yanında katılmak istenen ek fonksiyonların ihtiyaç duyduğu seviye ve yönelime sahip aydınlatma tasarım ve uygulamalarıdır. Bir yaşam mekânı içerisinde okuma köşesi, bir eğitim salonunda eğitmen bölgesi, bir açık alanda (örneğin kafe amaçlı kullanım) servis bankosu gibi alanlar bu kapsama girer.
Foto 3. Örnek bir dış mekan bölgesel aydınlatması (Güner Aydınlatma) Dikkat Çeken Aydınlatma: Uzun süre bakılması durumunda rahatsız edici olabilmekle beraber, genelde anlık/kısa süreli olarak dikkat/ilgi çekmek amaçlı yapılan aydınlatma tasarım ve uygulamalardır. Vitrinler, ışıklı duyuru panoları/işyeri tabelaları gibi alanlar dikkat çekmeleri için yüksek ışık seviyesinde ve farklı ışık/gölge düzenekleri ile dikkat çeker hale getirilirler. Foto 4. Örnek dikkat çeken vitrin aydınlatması (Kaynak: Güner Aydınlatma)
Foto 5. Örnek dış mekan dikkat çeken aydınlatma (Güner Aydınlatma Bu aydınlatma modellerinin kullanılmasında bir başka öne çıkan özellik kullanılacak kaynak türleri ile aydınlatma elemanı (armatür) modelleridir. 2.1. Yapay Dış Aydınlatma Kaynak Türleri Yapay aydınlatmada kullanılan kaynak türleri farklı üretim ve çevrim teknikleri ile imal edilmekte olup, özellikle dış mekan aydınlatmasında kullanılan türler; Düşük / Yüksek basınçlı deşarj lambalar: İçerisinde sodyum/civa buharı bulunan etkinlik faktörleri (harcadığı elektriksel güç başına verdiği ışık akısı lm/w.) yüksek olan kaynaklardır. Kullanım aşamasında ek cihazlara (balast v.b.) ve düzeneklere ihtiyaç duyarlar. Bazı modellerinde bu ekipmanlar ampul içerisinde çözümlenmiştir. Genelde dış aydınlatmada en çok tercih edilen kaynakların başında gelir. Olumsuz tarafları ise, bazı modellerinde çalışma süresi başlangıcından sonra optimal ışığı üretebilmek için zamana ihtiyaç duymasıdır. Geçici rejim olarak bilinen bu süreç bir çeşit enerji kaybı olarak nitelendirilebilir. Çalışma aşamasında yüksek sıcaklık üretmesi küresel ısınmaya olumsuz katkı sağlamaktadır. Resim 1. Civa Buharlı Ampul (Kaynak: Güner Aydınlatma) Led lambalar: Etkinlik faktörleri yüksek kaynaklardandır. Dolu silikon bir kılıf içerisinde yarıiletken nokta temas ark oluşumu prensibi ile çalışmaktadır. Çok farklı gerilim seviyelerinde aynı ışık değerini verecek şekilde üretilebilmektedirler. Dış ortamda fiziksel müdahaleler de dâhil
etkilenmesi yok denecek kadar azdır. Çalışma sürecinde baştan sona aynı ışık seviyesini verebildiği gibi ışık seviyesi istenilen aralıkta ayarlanabilir. Çalışma sürecinde neredeyse hiç sıcaklık üretmez. Ömrünün teoride sınırsız olarak söylenmesi, periyodik anlamda sadece temizlik bakımına ihtiyaç duyması da en büyük avantajlarındandır. Olumsuz tarafı, kullanımı hala çok yaygınlaşmadığından (talep yetersizliği) fiyatının eşdeğer ışık üreten kaynaklardan yüksek olmasıdır. Resim 2. Led Dış Aydınlatma (Kaynak: Güner Aydınlatma) 2.2. Yapay Aydınlatma Armatür Tipleri İçerisine kaynakların yerleştirilmesi, tasarlandığı form, yerleşim şekli ve malzeme ile ışığı istenen amaca uygun şekilde yönlendirmeye yarayan gövdelere armatür adı verilir. Bu gövdeler kaynağın ürettiği ışığı istenildiği gibi yönlendirerek bir ışık dağılım eğrisi oluşturmanın yanı sıra dış etkilerden de koruyarak devamlılığı sağlamakta etkin ünitelerdir. Aydınlatma tipleri armatürler yardımıyla; Tablo 1. Aydınlatma Modelleri (Kaynak: Muzaffer ÖZKAYA, Aydınlatma Tekniği )
Tablo 1 de görüldüğü gibi gerçekleştirilir. Modeller içerisinde, dış aydınlatmada en çok tercih edilen ve edilmesi gereken model direkt aydınlatma modelidir. Aydınlatma armatürünün üst montajlı olup, ışığı geçirmeyen malzemeden yapıldığı ve içeride üretilen ışığın büyük çoğunluğunun alt uzaya yönlendirildiği modeldir. Bu modelin en büyük avantajı ışık enerjisi kaybının en az olduğu dolayısıyla en az enerji harcayan aydınlatma modeli olmasıdır. 3. Dış Aydınlatma Tasarımında Genel Kurallar Bir aydınlatma tasarlanırken öncelikle, mimari -ya da kentsel- özelliklerin incelenmesi gerekir. Bu inceleme aydınlatılacak konunun, biçimsel ve işlevsel özelliklerinden yapısal özelliklerine kadar, geniş bir alanı kapsamalıdır. Oluşturulacak aydınlık, bir yandan mimari karakter ve kullanışa uyarken, bu aydınlığı sağlayacak ışık kaynakları da olabildiğince, mimari ile bütünleşmeli, biçim, gereç, renk ve konum bakımından mimariye -ya da şehirciliğe- uyum sağlamalıdır. Özellikle bu uyum konusu, yapılacak tasarımı yönlendirecek ve biçimlendirecek olan temel verileri oluşturacak olması bakımından çok önemlidir ve bu çalışma yapılmadan, kesinlikle daha ileri aşamalara geçilmemelidir.(sirel, Şazi; 1996) Bu sebeplerden dolayı gözönünde bulundurulması gereken temel kavramlar şunlardır. Belli nesneleri ve/veya alanları aydınlatacak olan ışık, buralara yönlendirilmeli ve kesinlikle göze gelmemelidir. Gözün ışık kaynağını görmesi, hem rahatsız edici ve yorucudur, hem de oluşturulan aydınlıktan yararlanmayı azaltır. Dolayısıyla göze gelen ışıktan dolayı mekân algısında diğer alanlar daha az aydınlık gibi algılanarak algıda deformasyon yaşanır. Bakılan/görülen alanlar ile diğer genel alanlar arasında yüksek kontrasta (karşıtlığa) sahip olacak şekilde bölgesel aydınlatma yoluna gidilmemelidir. Aydınlatılacak bölgelerde renk algısının doğru olması için mutlaka insan gözünün ideal algılama rengi olan günışığı beyazı tercih edilmelidir. Böylece renkler daha doğru algılanarak mekân tasarım ögeleri olması gerektiği gibi görülebilirler. Aydınlatılacak alan içerisinde tarihsel değere sahip bir yapı varsa, yapıyı vurgulamak, haşmet kazandırmak için alttan yukarıya doğru ve sarı tonlu ışıklar tercih edilmelidir. Modern yapılarda ise soğuk beyaz ışık ile yukarıdan aşağıya doğru bir aydınlatma yapmak gerekir. Yapı aydınlatma ışıklarında da devingen bir form yaratmak için homojen değil, çeşitli yapı detaylarını gösteren bölgesel aydınlatmalar tasarlanması gerekir. Dekoratif nesnelerin aydınlatılmasında renkli ışıklar seçilebilir fakat bu renklerin olabildiğince bölgesel kalması ve sıcak renklerden seçilmesi yerinde olur. Su ile yapılmış düzenlemelerin aydınlatılmasında algı problemlerinden kaynaklı sorunlar yaşamamak için su içerisinden gerekli elektriksel tedbirleri alarak aydınlatma yapılmalıdır. Bir başka yöntem olarak ta çevre nesneler iyi görülecek hale getirilirken, su yüzeyine ışık gelmemesi sağlanıp aydınlatılan çevrenin yansıması ile su yüzeyinin algılanması sağlanabilir.
Bitki aydınlatmasında, alçak boyutlular için bitki boyunu aşmayan/olabildiği kadar alçak karma tipte elemanlar kullanarak aydınlatma yapılmalıdır. Yüksek ağaçlar v.b. için ise yukarıdan değil, gövdelerin rahatlıkla seçilebildiği boyutta elemanlarla aydınlatma yapılmalıdır. Böylece yaprakların gölgeler yaparak gövdeyi kapatma ve zeminden kopma etkisi ortadan kaldırılabilir. Yürüyüş alanlarında mutlaka genel ve homojen bir aydınlatma planlanmalı, bu iş için yüksek direkler ile günışığı beyazı tercih edilmelidir. Hem alan algısı hem de bir güvenlik unsuru olarak aydınlatmadan yararlanılmalıdır. 4. SONUÇ Meydanlar, kentlerin vizyonuna katkıda bulunan yaşam mekânlarıdır. Bu mekânların aydınlatılmasında dış aydınlatma tasarımında uyulması gereken kurallar geçerli olmalıdır. Bunu gerçekleştirirken de; ekonomik anlamda bakıldığında led aydınlatma elemanlarını kullanmak uzun vadede ciddi bir avantaj sağlamaktadır. Tablo 2. Civa buharlı - Led lamba güç karşılaştırması (Kaynak: Güner Ayd.2014) Işık rengi ve homojen dağılımı açısından civa buharlı veya sodyum buharlı lambalar yerine optik dağıtıcılı led lambalar daha avantajlı olmaktadır. (Foto 6. Ve Foto 7.) Foto 6. Sodyum buharlı kaynak aydınlatması (Kaynak: Güner Aydınlatma)
Foto 7. Led kaynaklı aydınlatma (Kaynak: Güner Aydınlatma) Sonuç olarak, dış aydınlatma tasarımında genel kriterlere (Madde 3.) uygun olarak ve günümüz teknolojisi yardımıyla led kaynaklar ile yapılacak direkt aydınlatmalar kent meydanlarının aydınlatılması için en doğru aydınlatma modeli olarak görülmektedir. Referanslar: Erdönmez, M., E., Akı, A., Açık Kamusal Kent Mekanlarının Toplum İlişkilerindeki Etkileri. Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi e-dergisi, Cilt:1, Sayı:1, İstanbul, 2005 Gülmen, Fikret; Kent Meydanları Kentin Vizyonudur., Kocaeli Gazetesi Arşivi, 01.04.2013 Özdemir, A., Ankara Kent Meydanlarında Yayalaştırma Olanaklarının Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, 2001 Öztan, Y., Kentler ve Meydanlar. Maison Française Dergisi, 33, 154-157, İstanbul,1998. Sirel, Şazi; Aydınlatma Tasarımında Temel Kurallar, YFU, 1996 Yamaçlı, R., Mimari Tasarım ve Görsel Çevre Etkileşimi Bağlamında Yer Kavramı: İstanbul Edirnekapı-Fatih-Şehzadebaşı Aksı Örneği, Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.,1999. http://v3.arkitera.com/v1/diyalog/gungorkaftanci/meydan.htm http://www.gun-er.com.tr