İMALAT TEKNOLOJİSİNDEKİ GELİŞMELER VE MÜHENDİSLİK SANAYİLERİ Dr.lroi TAYMAZ ÖZET Bu makalede sayısal kontrollü lakım tezgahlarının yaygınlaşmasının nedenleri ve olası etkileri incelenmiştir.bu teknolojinin küçük ve orta Ölçekli üretimde otomasyonu geliştirmesi ve 1970'lerîn ortalarından itibaren artan imalat esnekliği yönündeki isteklere cevap verebilmesi sayısal kontrollü tezgahların gelişiminin en önemli nedenleri olarak saptanmıştır.imalat süreçlerini önemli ölçüde değiştiren bu gelişmeler,mühendislik sanayilerindeki uluslararası işbölümünü de etkilemektedir, SUMMARY Factors behind the development of NG machine tools and the implications of this process are analyzed in this paper.the automation of small-and medium-scale production in the engineering industries and the intensified interest in manufacturing flexibilty in the last couple of decades are found among the major factors for these developments. New manufacturing technologies have also a significant impact on the international division of labour in the engineering industries. 1.GİRİŞ 1970'lsrin ortalarından sonra mühendislik sanayilerinin (1) İmalat süreçlerinin yapısında önemli değişiklikler oluştu.bu değişikliklerin en önemli kaynağı elektronik teknolojisine dayanan üretim araçlarının imalat süreçlerinde yaygmlaşmasıdır. Mühendislik sanayilerinde,günümüzde de,en önemli imalat süreçleri büyük ölçüde metallerin işlenmesine (takım tezgahlarına) dayalıdır. 1975'de sayısal kontrol (numerical control/nc) biriminde mikro-işlemci kullanılan ilk takım tezgahının üretimi.imalat teknolojisinin gelişim sürecinde en önemli noktalardan biridlr.sayısal kontrollü (NC) takım tezgahlarının üretimi ve kullanımı bu tarihten sonra gelişmiş ülkelerde hızla artmıştır. NC tezgahlarının yaygın kullanımının mühendislik sanayilerinde'farklı üretim yöntemleri (büyük ölçekli kitlesel üretim.küçük ölçekli farklılaşmış üretim.vb) arasında ki etkinlik ve verimlilik ilişkilerine ve.dolay ısıyla,takı m tezgahları ve mühendislik ürünlerinin imalatındakl uluslararası İşbölümü üzerine etkileri konusunda değişik görüşler galiştirilmiştir.bu bağlamda NC tezgahların üretiminin yaygınlaşmasının nedenleri ve olası etkileri bu makalede İneelenmlştir.Konunun kapsamı çok geniş olduğu için sadece ÂBD'nin üretim yapısına İlişkin veriler kullanılmıştır. 2.NG TAKIM TEZGAHLARININ KULLANİMİ Yakın zamanlarda metal-işleme süreçlerindeki en önemli teknolojik gelişme NC tezgahların ve buna İlişkin olarak,benzeri esnek otomasyon (flexible automation) ekipman ve teknolojilerin (robotlar.bilgisayar-yardımlı tasarım ve imalat,esnek İmalat sistemleri.vb) yaygmlaşmasıdır.bu teknolojilerin çeşitli gelişmiş ve azgelişmiş ülkelerdeki yaygınlaşma düzeyini gösteren pek çok çalışma vardır.örneğln Edquist ve Jacobsson'un (1988) kitabı bu konudaki en kapsamlı ve yeni çalışmalardan birldir.bu nedenle NC tezgahların yaygınlaşma süreci üzerinde kısaca durmak konumuz açısından yeterli olacaktır. 1975-1987 döneminde beş gelişmiş ülkedeki NC tezgah üretiminin toplam takım tezgahları üretimine oranı Şekil 1 'de gösterilmiştir.(2) Bu şekilde görüldüğü gibi 1975'den sonra NC tezgahların üretim oranı bu ülkelerde hızla artmıştır.bu şekilde yer almayan.takım tezgahları üretiminde önemli payları olan italya,isviçre.demokratik Almanya Cumhuriyeti gibi gelişmiş ülkelerde de NC tezgahların üretim oranlarının yüksek olduğu bilinmektedir.günümüzde gelişmiş ülkelerin çoğunda NC tezgahların toplam takım tezgahlan üretimi içindeki oranı % 40'ın üzerindedir.torna ve freze gibi sayısal kontrol teknolojisinin uygulanması kolay ve avantajlı tezgahlarda bu oran çok daha yüksektir. NC tezgahların diğer kontrol sistemlerinin kullanıldığı takım tezgahlarından en önemli farklılığı, maklna düzeyinde metal işleme süreci ile ilgili bilginin.tezgahın NC biriminde bilgisayar programı şeklinde tutulması ve kullanılmasıdır.bu nedenle, gerek metal-işleme sürecindeki ve işlenecek parçanın tasarımındaki küçük değişiklikler için,gerekse tamamen farklı yeni bir iş İçin tezgahın ayarlanması görece kolay ve çabuk olabilmektedir; çünkü yapılması gereken işler genellikle program (yazilim-software) düzeyindedir. 72
metal kasen takım tezgahları üretimi içindeki oranı kullanılmıştır. ABD/MK vo ABD/TOP, sırasıyla, ABD için metal- kesen ve toplam oranlarıdır. Kaynaklar: Fransa, NMTBA, " Handbook 1986-1986 "_; Federal Almanya, VDMA, " Verkzeugmaschinen-Statistik. 1987", Japonya, "Metalworking Engineering and Marketing", ilgili yıllar; İngiltere, MTTA, "Machine Tool Statistics, 1985"; ABD. DoO, -Current Industrial Reporte: Metalworking Machinery", Series MQ35W, ilgili sayılar, NC tezgahların kolaylıkla yenlden-programlanabiîmesi en önem!! üstünlüklendir.üretim ölçeği düşük ve/veya düzensiz ürünlerin İmalatı bu teknoloji sayesinde (belirli kontrol işlevlerinin otomasyonu sonucu) daha ekonomik olabilmektedir. NC tezgahların bu özelliği yukarıda özetlenen yaygınlaşma sürecini de açıklar.çünkü,herşeyden önce, gelişmiş ülkelerin mühendislik sanayilerinde bile küçük ve orta ölçekli üretimin önemi büyüktür.özeîlikle bu tip üretime uygun alanlarda NC tezgahlar otomasyonu geliştirmenin bir yöntemidir. Buna ek olarak 197O'lerde dünya ekonomisinde görülen üç eğilimfi.dünya ekonomik bunalımı sonucu mühendislik sanayilerinde ve genel olarak ekonominin diğer sektörlerinde-üretim artış oranlarında önemli düşüşlerin ve dalgalanmaların oluşması, ii.tüketlellerln ürün farklılaşması yönünde artan taleplerime iii. ulaşım ve haberleşme teknolojilerindeki gelişmeler sonucu uluslararası rekabetin yoğunlaşması) sonucu mühendislik sanayilerinde üretim süreçlerinin daha esnek olması.değişen koşullara uyumun daha çabuk ve düşük maliyetlerle gerçekleştirilebilmesi önemli bir sorun haline geldi. NC takım tezgahları ve bu tip kontrol yöntemleriyle oluşturulan İmalat sistemleri,üretim süreçlerinin esnekleştirmesi yönündeki bu eğilimlerin baskınlığı ölçüsünde geliştirildi ve yaygınlaştı, 3.3AYI5AL KONTROL Vi İMALAT YÖNTİMLİRİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER Geleneksel mekanik kontrol sistemlerinin ("hard" automation technologies) yerine sayısal kontrol ve mikro-işlemci temelinde kolaylıkla yeniden programlanabilen kontrol sistemlerinin ("soft", flexible automation technologies) artan oranlarda kullanılması, 1970'lerden sonra gözlenen ekonomik bunalıma bağlı geçici,edilgen bir olgu mudur,yoksa mühendislik sanayilerindeki üretim yöntemlerini, kitlesel, standartlaştırılmış üretimden, daha düşük ölçekte, farklılaştırılmış ürünlerin İmalatı yönünde değiştiren bir sürecin başlangıcı m(dır?son yıllarda (esnek) otomasyon teknolojilerinin etkisi üzerine bu temel soru etrafında yoğun tartışmalar yapılmaktadır, Pİore ve Sabel'in (1984) kitabı bu tartışmaya önemli bir katkıdır.yazarlar bu çalışmalarında Sanayi Devrimi'nden günümüze imalat yöntemlerinin gelişimini açıklamakta ve son yirmi yıldır ekonomik gelişimdeki yavaşlamanın "kitlesel üretime dayalı slnai gelişme modelinin sınırlarına" ulaşılması sonucu ortaya çıktığını söylemektedirler (Piore ve Sabel 1984:4) Onlara göre insanlık iki farklı sınai gelişme modeli arasındaki bir seçimin eşiğindedir.bir yanda "standartlaşmış ürünlerin İmalatında özel amaçlı (ürün-spesifik) makinaların ve yarı-kalifiye işçilerin kullanımı" İle tanımlanan kitlesel üretim.öte yanda "esnek -çok amaçlı- ekipman; kalifiye işçiler; ve rekabeti kısıtlayıp.buluşların (innovation) oluşumunu teşvik eden bir sınai topluluğun.politika yoiuyla,oluşmasına dayalı" esnek uzmanlaşma (flexible specialization)(piore ve Sabel 1984:4,17). Esnek uzmanlaşmanın teknolojik temeli NC tezgahlar.esnek imalat sistemleri gibi gelişmelerle oluşturulmuştur.bu İki alternatif ekonomik paradigma arasındaki seçim,karmaşık ekonomik ve politik etkenler sonucu öngörülemez.fakat Piore ve Sabel "esnek uzmanlaşmayı" daha verimli ve İnsani bir seçenek olarak görme eğilimindedir.görüidüğü gibi bu yazarlar.yeni esnek otomasyon teknolojilerinin (ve NC tezgahların) etklsinl.lnsanlığı Sanayi Devrimi'nden sonra ikinci bir dönüm noktasına getirebi lecek kadar önemli görmektedir. Öte yanda başka araştırmacılar.imalat teknolojilerindeki gelişmelerin etkisini bu kadar önemli görmemektedir. Örneğin Williams ve arkadaşları (1986),Piore ve Sabel'in kitabının eleştirlslnde.bu yazarların tezlerini desteklemek için hiçbir kanıt göstermediğini söylemekte,kitlesel üretime dayalı sanayilerin mevcut sorunlarının ve yeni teknolojilerin esneklik kapasitesinin abartıldığını iddia etmektedir, Benzer şekilde Thompson (1986), "esnek uzmanlaşma" düşüncesini üç açıdan eleştirmektedir.llk olarak.esnek İmalat yöntemleri,standard ürünlerin kitlesel üretiminin sonunu veya büyük fabrikaların yıkılmasını zorunlu olarak gündeme getirmez.bu tip üretim yöntemi kitlesel üretim İle beraber var olabilir. İkinci olarak,üretimde H esneklik" üzerinde durulması,1 970'ierin sonu ve 1980'lerln başlarındaki ekonomik bunalıma geçici bir tepkiden başka birşey değildir.son olarak,gelişmiş sınai ülkelerde "esnek uzmanlaşmalın kitlesel üretim'in yerini aldığına dair bir kanıt yoktur. Bu iki karşıt değerlendirme arasında gerçeğin nerede bulunduğunu anlayabilmek için somut verilerin incelenmesi gerekmektedir.bu nedenle, aşağıdaki bölümde,en büyük takım tezgahı kullanıcısı ülkelerden biri olan ABD'de bu iki üretim yöntemi arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Fakat Şekil 1'de görüldüğü gibi ABD NC tezgahların üretiminde diğer ülkelere oranla daha geri kalmıştır.ayrıca ABD takım tezgahları sanayi son yıllarda büyük bir bunalım içerisine girmiş.diğer (özellikle Japon) imalatçılar karşısında rekabet gücünü büyük ölçüde yitirmiştir.bu nedenle ABD için geçerli olabilecek sonuçlar.dîğer ülkeler için kolaylıkla genelleştirilemez, 4.ABD DENEYİMİ Sayısal kontrola dayalı kontrol sistemlerinin ve üretim yöntemlerinin imalat süreçlerinde yaygınlaşması iki ayrı düzeyde incelenmelidir: tezgah tipi düzeyi ve metal-işleme süreci düzeyi.farklı takım tezgahlarının sayısal kontrol potansiyeli arasında önemli farklılıklar vardır.ömeğin bir frezenin NC birimi İle kontrol edilmesi,imalat süresi ve kalitesini önemli ölçüde geliştirebileceği halde, broşlama(broaching) makinasının NC birimi ile kontrol edilmesi (tezgahın işleme özelliklerinden dolayı) önemli bir değişikliğe yol açmayabilir.zaman İçinde genel talep yapısında değişmeler olacağı için (Örneğin sınai gelişme ile genellikle torna ve matkap tezgahlarının kullanımı göreli olarak azalmaktadır), belirli bir tezgah tipi İçin NC kullanımının incelenmesi gereklidir.öte yandan.belirli bir metal-lşleme süreci farklı tezgah tipleri tarafından yerine getirilebileceği için, bu metal-işleme sürecini yerine getirebilecek tezgah tiplerinin toplamı içerisinde NC kullanım oranına da bakılması gerekmektedir. Şekil 2'de ABD'de üretilen takım tezgahlarında NC kullanım 73
oranlarını göstermgktedir.görüldüğü gibi beş takım tezgahı tipinde de NC kontrol sistemlerinin kullanımı zamanla artmaktadır. Bu durum.bu tip takım tezgahlarının kullanıldığı I- malat sistemlerinde esnek otomasyonun bir üretim yöntemi olarak yaygınlaştığını göstermektedir,fakat yukarıda belirttiğimiz gibi belirli bir metal işleme sürecini yerin«getiren tezgah tipleri arasında farklı kontrol sistemlerinin kullanım oranına da bakılması zorunludur. Şekil 1'de ABD için talaşlı-imalat süreçlerini yerine getiren (metal-kesen) takım tezgahları üretiminde NC tezgahların oranı görülmektedir (ÂBD/MK).Şekll 3'de de.mühendislik sanayilerinde kitlesel üretime yönelik İmalat sistemlerini temsil eden transfer-tipi tezgahların toplam metal-kesen takım tezgahları üretimi içindeki oranı görüimektedir.transfer-tipi tezgahların üretim oranında zamana bağlı olarak belirli bir değişim görülmemektedir, (3) Şekil 3, Transfer-tip! tekim tezgahlarının metal-kesen takım tezgahlan üretimi içindeki oranı. Kaynak: DoC, "Current Industrial Reports: Metalworking Machinery", Series MQ35W, ilgili yıllar. Şakll 4. ÂBD'de ST/NC oranındaki değişmeler ve metal kesen takım tezgahları üretimi ve talebi. Notlar: TOTQ; Toplam metal-kesen takım tezgahlan üretimi; ST/ NCQ: Transfer-tipi tezgahların NC tezgahların üretimine oranı; TOTO: Toplam metal-kesen takım tezgahları talebi; ST/NCC: Transfer-tipi tezgahların NO tezgahların talebine oranı Kaynak: DoC, "Current Industrial Reports: Metalworking Machinery", Series MQ35W, ilgili yıllar. NC ye transfer -tipi tezgahların kullanımı arasındaki İlişkinin dolaysız olarak görülmesi için Şekil 41e transfer-tipi tezgah üretiminin NC tezgah üretimine oranı (ST/NCQ) kullanılmıştır.1980 sonrası ticaret İstatistikleri tam olduğu için.bu dönem İçin "talep" (üretlm+ithalat-ihracat) oranları da (ST/NCC) bu şekilde görülmektedir.her iki oranda da zamana bağlı istatistiksel olarak anlamlı bir değişme yoktur.bir başka deyişle, NC tezgahların transfer-tipi tezgahların yerini alarak ST/NC oranının düşmesi yönünde bir eğilim ABD'de görülmemektedir.bu oranın takım tezgahları talebiyle ilişkisini saptamak İçin toplam metal-kesen takım tezgahı üretlml(totq) ve talebi (TOTO) (logaritmik ölçekte) bu şekilde gösterilmiştir,st/ncq(c) oranı ve takım tezgahı üretimi (talebi) arasında İstatistiksel olarak (% 5 anlamlılık düzeyinde) pozitif bir İlişki mevcuttur. Bir başka deyişle, takım tezgahına olan toplam talep artınca,transfer-tlpl tezgahlara olan talep.nc tezgahlara olan talepten daha çok artmaktadır. Bu verilerden çıkarabileceğimiz sonuçları şöyle özetleyebiliriz, a)bütün gelişmiş ülkelerde NC ve esnek otomasyon teknolojileri mühendislik sanayilerinde artan bir önem kazanmaktadır. Fakat bu artış Piore ve Sabel'İn düşündüğü gibi esnek otomasyon teknolojilerinin kitlesel üretim teknolojilerinin yerini alması şeklinde o I m am aktadır. Bu teknoloji daha çok küçük ve orta ölçekli imalat süreçlerinde kullanılan ganelamaçlı,manuel kontrollü tezgahların yerini almaktadır.transfer-tipi tezgahların üretimi ve kullanımı bu 74
gelişmelerden pek etkilenmemiştir. (Bu durum başka ülkelerde bazı farklılıklar gösterebiiir.âyrıca kitlesel üretimde kullanılan tezgahların da elektronik ve sayısal kontrol alanındaki gelişmelerden faydalandığı gözönünde tutulmalıdır, örneğin programlanabilen kontrolbirlmleri (programmable controllers) kitlesel üretime yönelik tezgahlarda bir kontrol sistemi olarak yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Böylece bu tezgahların da esnekliği arttırılmaktadır.bu nedenlerle.ford Motor firmasından E.M.Nelson'un dediği gibi, "değişmiş,gelişmiş biçimlerinde geleneksel transfer-hattı (metal) İşleme kavramlarına uzun bir süre daha talep duyulacağı" beklenmelidir (aktaran.wrigley, 1987:12). b) Kitlesel üretim/esnek İmalat sistemlerine olan göreli talebin.takım tezgahlarına olan toplam talep ve,genel olarak,ekonomik koşullara bağlı olduğu söyleneblllr.bu sonuç.thompson'un da öne sürdüğü gibi, yaşanan dünya ekonomik bunalımının,esnek imalat üzerine artan ilginin nedenlerinden biri olduğu görüşünü desteklemektedir.bu nedgnle.ekonomik koşulların dahakararlı olması ve ekonomik büyümenin hızlanması.kitlesel üretim teknolojilerine olan ilgiyi gelecekte tekrar eanlandırabileoektir. 5.İMALAT TEKNOLOJİSİNDEKİ DEĞİŞİMİN ETKİLERİ Sayısal kontrol alanındaki gelişmeler sonucu yaygınlaşan esnek otomasyon teknolojilerinin,piore ve Sabel'İn öne sürdüğü gibi insanlığı "esnek uzmanlaşma" ve "kitlesel üretim" arasında.sanayi Devrimi'nden sonra ikinci bir seçime zorlayacak ölçüde elmadığını.günümüzde ve yakın gelecekte her iki üretim yönteminin de farklı alanlarda var olabileceğini söyleyebliiriz.fakat bu, yeni imalat teknolojilerinin fazla önemli olmadığı anlamında da yorumlanmamalıdır.bu teknolojiler.aşağıda özetlediğimiz şekilde önemli etkilerde bulunmaktadır. a) Sayısal kontrollü takım tezgahları İlk olarak ABD'de 1950'lerin ortalarından İtibaren üretilmeye başlanmıştır. Fakat belirli nedenlerden dolayı,abd'deki gellşme.özelllkle uçak ve savunma sanayileri için büyük,özel amaçlı.yüksek kapasiteli tezgaların imalatı yönünde olmuş,nc tezgahlar diğer mühendislik sanayilerinde fazla yaygınlaşmamıştır (bu konuda ayrıntılı bir çalışma İçin bkz,noble,1984),1975 l ten sonra mikro-işlemci kullanımının başlamasıyla Japon firmalar.küçük.genel amaçlı NC tezgahları büyük ölçeklerde imal ederek üretim maliyetlerini hızla düşürmüşler ve NC tezgah üretiminde egemenliklerini kurmuşlardır. Gerek gelişmiş ülkelerde NC tezgahların pazar içindeki oranlarının hızla artması,gerekse sanayi-içl ekonomik dişsallıklar sonucu, NC tezgah üretiminde geride kalan ABD,diğer takım tezgahlarının da üretiminde rekabet gücünü son yıllarda kaybetmiş ve lass'de takım tezgahı üretiminde-japonya.sovyetler Bİrliği.Federal Almanya ve İtalya'dan sonra-s.sıraya düşmüştür (American Machinist,Şubat 1989,s.56).Yeni imalat teknolojilerinin gelişimi bu gelişime ayak uyduramayan firmaia. ı tasfiye ederek dünya ölçeğinde takım tezgahları üretimindeki işbölümünün yapısını değiştirmektedir. b)yerel takım tezgahları sanayi, ekonomik dışsaüıkîar.kojay bilgi akışı gibi etmenler sonucu yerel mühendislik sanayilerinin gelişimine (diğer ülkelerin takım tezgahları sanayileri tarafından yeri doldurulamayacak) katkılarda bulunabilir (bu konuda en önemli kaynak olarak,bkz.rosenberg,1976).bu nedenle yeni İmalat teknolojilerinin yerel üretiminden yoksun olan ülkelerin mühendislik sanayilerinin de olumsuz yönde etkilenmesi,uluslararası rekabet güçlerinin azalması beklenebilir.örneğin İngiltere takım tezgahları sanayi üzerine hazırlanan bir raporda,bu sanayinin yeni imalat teknolojilerinin geliştirilmesi ve yayılmasında kilit rolü oynadığı belirtilerek yerel takım tezgahları imalatının çeşitli yollarla teşvik edilmesi önerilmektedir (Sciberras ve Payne,1985). c) İmalat teknolojilerindeki değişimler,sadece gelişmiş ülkelerin kendi aralarındaki İlişkileri değil.golişmiş ve azgelişmiş ülkeler arasındaki İlişkilerde de çeşitli dönüşümlere etkide bulunmaktadır.herşeydûn önce,yukarıda belirtildiği gibi,sayısal kontrola dayalı teknolojiler gelişmiş ülkelerin mühendislik sanayilerinde küçük ve orta ölçekli İmalatın daha verimli ve ekonomik hale gelmesini sağlamaktadır.gelişmiş ülkeler, transfer-hattı gibi teknolojilerle büyük ölçekli imalat süreçlerinde otomasyonu sağladıktan sonra,yenl sayısal kontrola dayanan teknolojilerle daha küçük ölçekli İmalat süreçlerinin de otomasyonuna başlamışlardır. Bu teknolojilerin uygulanmasının çok uzağında olan azgelişmiş üikeler.küçük ölçekli üretim alanındaki göreli üstünlüklerini de böylece kaybetmeye başlamış,gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler arasındaki İmalat teknolojilerindeki uçurum daha da açılmıştır (UNIDOJ984). d) Yeni İmalat teknolojilerinin, bu makalede üzerinde durmadığımız fakat son derece önemli bir başka etkisi de.mikro düzeyde,üretimin örgütlenmesi ve işçilerin üretim sürecindeki konumlarıyla İlgili yeni seçeneklerin ortaya çıkmasıdır. Bu konu üzerinde önemli çalışmalar çeşitli araştırmacılar tarafından yapılmıştır (iki örnek İçin bkz.blackbum.coombs ve Green,1985,ve Burnes 1988). 6.SONUÇLAR Mikro-işemcilerin sayısal kontrol birimlerinde kullanılmasıyla gelişmeye başlayan yeni İmalat teknolojileri,mühendislik sanayilerinde daha önce otomasyonu başarılamamış süreçlerin de (esnek) otomasyonunu başarmaktadır.carlsson'ın da (1988) gösterdiği gibi bu teknolojiler.mühendislik sanayilerinin uluslararası rekabet gücünü önemli ölçüde belirleyen bir etken haline gelmiştir.nc takım tezgahlarının ve benzeri ekipmanın kullanımındaki etkinlik ve beceri,uluslararası işbölümünde alınacak rolü belirleyebilecektir. Türkiye gibi mühendislik sanayilerinde üretim ölçeği görece küçük olan ülkeler için bu imalat teknolojilerinin önemi daha da fazla olabilir.pazarm büyüklüğü ve teknolojik birikimin yetersizliği gibi nedenlerle zaten kitlesel üretim süreçlerinin uygulandığı alanlar dışındaki ürünlerin imalatını gerçekleştirebilen bu ülkeler için yeni imalat teknolojileri,uluslararası rekabet gücüne ulaşmada önemli bir etken olmaktadır. Bu nedenle,özellikle (NC) takım tezgahların üjetimi ve kullanımına ilişkin yerel teknolojik yetkinliğin geliştirilmesi gerekmektedir.aksi taktirde,üretim ve üretkenlik artışlarına olan önemli katkılardan dolayı imalat sanayinin ve genel olarak bütün ekonominin temel taşı konumundaki mühendislik sanayilerinin gelişimi engellenmiş olacaktır. NOTLAR I.Mühendislik sanayi kavramıyla,birleşmiş Milletler Uluslararası Standaıd Sanayi Sınıflandırması'nda IS1C 38 grubuna 75
giren metal işleri, makina imalat.ulaşım araçları ve hassas cihazlar sanayileri anlaşılmaktadır.bu sanayiler gelişmiş ülkelerde imalat sanayinin (üretim ve İşgücü açısından) % 40'mdan fazla bir kesimini oluşturur.mühendislik sanayilerinin özellikleri ve ekonomi İçindeki önemi için, bkz.unido1974. 2.Bu makaledeki bütün şeklller.üretim değeri verilerine dayanmaktadır. 3. Metal-işleme süreci olarak,talaşlı imalat sürecinin de altında.daha detaylı İnceleme yapılması daha faydalı olabilirdi. Fakat bu tip bir karşılaştırma için gerekli verilerin olmaması,bu düzeyin kullanılmasını zorunlu kılmıştır. KAYNAKÇA [I] BUCKBURN,P,.Ooombs 1 R.Qreen,K. 1 1986.Tachnology, Economic Growth and the Labour Process. New Yerk:St.MartIn's Press, [2] BURNES,B.,19S8."New Technology and Job DeslgmThe Cue of GNG-.New Technology Wofk and Employment(3):IQQ-, [3] 0ARLSSaN,B 1888,"Flexibie Manufacturing and US Trade Performanee",Researeh Program in Industrial Economies Working Paper.CWRU.ABD. [4] EDQUIST.C.ve Ja<,ob8Son,S.,1988.Flexible Automation: The Global Diffusion of New Technology in theengineering Industry, Oxtord:Basil Blackwell. [5] NQBLE l D,F, l 19S4.Forees of Production: A Social History of Industrial Automation. New York:Oxford University Press. [6] PIQRE.N.ve 3abel,H.,1984.Second Industrial Divide.New York, [7] ROSENBERG,N,,1976.Perspectives on Technology. Cambridge :Gambridge University Press. [8] SCIBERRAS.i.ve Payne,B.,1985,The UK Machine Tool Industry: Recommendations for Industrial Policy, London:The Technical Change Center. [9] THOMPSON,G. > 1986."The American Industrial Policy Debate:Any Lessons tor the UK", Economy and Society (18):1-74. [10] UNIDO,1974,The Engineering Industry.New York: UN [11 j UNIDO 1 1984,Worid Non-electrical Machinery.New York:UN. [12J WILLIAMS.K 1Cutler,T,.Williams,J.and Haslam,C.1986,"The End of Mass Production*, Economy and Society (16):405-439. [19] WRIGLEY,A,,1987,"Traditlonal Transfer-line Machining Concepts Will Stay in Demand", Motalworking News (May4):S2 Erol TAYMAZ 1982'de ODTÜ Makina Mühendisliği Bölümü'nden lisans, 1985'de ODTÜ Ekonomi Bolümü'nden master ve 1989'da Case Western Reserve Üniversitesi (Cleveland/ ABD) Ekonomi Bölümü'nden doktora derecesi aldı. 1982-1985 yıllarında Aselsan'da mekanik tasarım mühendisi, 1985-1989'da CWRU'da araştırma asistanı olarak görev yaptı. Halen Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Enstltüsü'nde (Stokolm/lsvoç) ekonomik araştırmacı olarak çalışmaktadır. 7«