DERLEME İntraoral Dijital Görüntüleme Sistemleri: Direkt Sistemler, CCD, CMOS, Düz Panel Dedektörler, İndirekt Sistemler, Yarı Direkt Dijital Görüntüleme, Fosfor Plak Taramaları Hakan KURT, a Rana NALÇACI a a Ağız, Diş ve Çene Radyolojisi AD, Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi, Ankara Yazışma Adresi/Correspondence: Rana NALÇACI Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi, Ağız, Diş ve Çene Radyolojisi AD, Ankara, TÜRKİYE rnalcaci@yahoo.com ÖZET X ışınlarının keşfiyle birlikte hastalıkların tanısında kullanılan radyolojik tetkikler, diş hekimliği pratiğinde de dentoalveolar ve maksillofasiyal bölgeye ait patoloji ya da hastalıkların tanısında yaygın olarak kullanılmıştır. Dijital görüntüleme sistemlerinin keşfi ile önemi daha da artan tanısal radyolojik yöntemler, teknolojik buluşlar ve bilgisayar sistemlerinin görüntü işleme, iletme, saklama sistemlerinde yapılan devrim niteliğinde gelişmeler ile yıllar içerisinde yerini sağlamlaştırmıştır. Diş hekimliği alanında dijital görüntüleme sistemlerinin kullanımlarının artmasıyla birlikte, üretici firmaların intra oral dijital görüntüleme yapabilen sensör teknolojileri üzerinde çalışmaları ve yeni teknolojiler geliştirmeleri konvansiyonel radyografiden dijital radyografiye geçişi hızlandırmıştır. Bu derlemenin amacı; intraoral dijital görüntüleme sistemlerinde farklı tekniklerin tanıtılmasıyla birlikte; sensör çeşitleri, sensörlerin yapıları, bunların teknolojileri hakkında bilgi vermektir. Anahtar Kelimeler: Radyografi, dental, dijital; radyoloji; radyografi; dental radyografi ABSTRACT Since the invention of X-rays, imaging modalities have been widely used to diagnose pathologies of body, as dentoalveolar or maxillofacial pathologies in dental practice. Technologic innovations and digital imaging incorporates computer technology in the capture, display, enhancement, sharing and storage of direct radiographic images has revolutionized diagnostic imaging modalities and consolidated its position over the years. Becoming viable and preferable option for dental practice, dental professionals adopted digital radiography, innovations on sensor technologies, introducing new technologies by the manufacturers yielded acceleration the transition from conventional radiography to digital radiography. The aim of this review article was to determine the principles of different digital imaging modalities and their sensor technologies. Key Words: Radiography, dental, digital; radiology; radiography; dental radiography :4-9 Copyright 2016 by Türkiye Klinikleri oğru ve güvenilir bir teşhis ile dental radyografilerin kalitesi birbiriyle yakın ilişkilidir. İlk dental radyografi 1896 yılında Dr. Otto Walkhoff unkendi ağzından aldığı ve çekim süresinin yaklaşık 25 dakika sürdüğü radyografidir. 1 O günden itibaren dental görüntüleme günümüze kadar akıl almaz bir hızla gelişmiştir. 2 20. yüzyılın ortalarında radyografiler hastalıkların teşhis edilmesinde kullanılan önemli bir teknik olmuştur. 3 Radyolojide ilerleyen yıllarda, hasta için olabilecek en düşük radyasyon dozu kullanılarak maksimum görüntü kalitesi ile teşhis niteliğinde görüntüler elde edilmesi temel prensip haline gelmiştir. 4 1940 ların başında bilgisayarların geliştirilmesi, bilimin birçok alanında bu cihazların kullanımını artırdığı gibi bilgisayarların kullanımı dijital görüntülemenin de ilk basamaklarını oluşturmuştur. 5 4
Dijital radyografi; geleneksel radyografilere nazaran, birtakım sensörler vasıtasıyla latent görüntü elde etmeyi, bu latent görüntüyü dijitalize edip, bilgisayar monitöründe görüntüyü göstermeyi ve bu görüntüyü yine bilgisayar ortamında arşivlemeyi amaçlayan bir görüntüleme yöntemidir. 6,7 Diş hekimliğinde kullanılan ilk dijital X ışını sensörü Francis Mouyen tarafından icat edilmiş ve Radiovisiography olarak 1989 yılında Trophy Radiologie firması tarafından piyasaya sürülmüştür (RVG, Croissy Beaubourg, Fransa). 8-11 Sistem, CCD (charge-coupled device) sensörü ve görüntüleme için katot ışın tüpü ekranıyla beraber bir işlemci üniteden oluşmaktaydı. 9 1994 yılında fosfor plak tabanlı intraoral görüntüleme sistemi Digora (Orion Co./Soredex, Helsinki, Finland) adı altında satışa sunulmuş ve hemen ardından complementary metal oxide semiconductor (CMOS) sistemleri piyasaya sürülmüştür. 12 O tarihten itibaren günümüze kadar birçok üretici firma farklı dijital görüntüleme sistemleri geliştirmiştir. 8 Dijital radyografiler, film banyosundan kaynaklanan sorunların giderilerek film tekrarını azaltan, kimyasal atık oluşumunun önüne geçildiği ve elde edilen görüntülerin elektronik ortamlarda taşınabilmelerine imkân vererek arşivlenme sorununa çözüm getiren sistemlerdir. 6,7,13-14 Dijital radyografide kullanılan sensör sistemlerinin X-ışınına geleneksel filmlerden daha hassas olmaları, dijital görüntü elde etmek için çok daha az radyasyon dozuna ihtiyaç duyulmasının yanı sıra ışınlama zamanının geleneksel radyografilere oranla %50-80 daha az olması gibi nedenlerle hastanın ve uygulayıcının absorbe ettiği radyasyon dozu miktarını azaltmaktadır.15-18 Tüm bunlardan dolayı bilgisayar destekli dijital radyografi, veri toplanması, teşhis ve tedavi planlaması aşamasında bu verilerin analiz edilmesi ile takip aşamalarının hepsinde klinisyene büyük kolaylık sağlamaktadır. 4,19 DİJİTAL GÖRÜNTÜ ELDE ETME YÖNTEMLERİ Dental dijital görüntülerin elde edilmesinde farklı yöntemler kullanılmaktadır. CCD ya da CMOS sensörler ile düz panel dedektörleri gibi solid özellikteki dedektörler yardımıyla yapılan direkt görüntüleme yöntemi, geleneksel radyografilerden bir tarayıcı yardımıyla görüntünün elde edildiği indirekt dijital görüntüleme ve PSP dedektörleri kullanılan yarı direkt görüntüleme yöntemleridir. 12 DİREKT DİJİTAL GÖRÜNTÜLEME SİSTEMLERİ Direkt dijital görüntülemede görüntü eldesi için, X ışını kaynağı, intraoral elektronik sensör, dijital arayüz kartı, analog-dijital çeviricili bir bilgisayar, monitör, yazılım ve baskı cihazına ihtiyaç vardır. 20-22 Direkt dijital görüntülemede 3 tip sensör kullanılmaktadır ve bu sensörler solid state sensör adını almaktadırlar. Bunlar; CCD, CMOS ve düz panel dedektörlerdir. 23 CCD (CHARGED COUPLED DEVİCE) CCD aslında yeni bir teknoloji değildir ve üretimi pahalıdır. İlk olarak 1960 larda geliştirilmiştir. CCD; kameralarda, teleskoplarda, mikroskoplarda, faks makinelerinde zaten kullanılmakta olan bir sensör teknolojisidir. 20 Buna karşın, diş hekimliğinde görüntüleme yapmak amacıyla kullanılmak üzere, ilk olarak 1987 yılında üretilmiştir ve ilk dijital görüntüleme sensörüdür. 24 CCD sensörler gerçek zamanlı görüntüleme yapabilen aygıtlardır. Işınlamadan birkaç saniye sonra görüntünün monitörde izlendiği kablolu sistemlerdir. 12 CCD dedektörlerinin de klinikte kullanılan dental filmlerdeki gibi 0, 1, 2 şeklinde farklı boyutları mevcuttur. 25 Bu sensörler oldukça kalındır, bu nedenle ağız içi maniplasyonu zordur ve bu durum hasta toleransını azaltmaktadır. 26,27 Sensörlere otoklav sterilizasyonu yapılamamaktadır ve bunlar dezenfekte edilememektedir. Enfeksiyon kontrolü yapabilmek amacıyla sensörler hasta ağzına tek kullanımlık poşetler kullanılarak yerleştirilmelidir. 28 CCD dedektörleri silikon bazlı yarı iletkenlerdir. 29 X-ışınına ve ışığa karşı hassas olan silikon bazlı çip içerirler. 22,30 Bu çip dikdörtgensel olarak sıralanmış piksel dizilerinden oluşmaktadır. 31 Silikon içindeki atomlar birbiriyle kovalent bağlar oluşturmuşlardır. Bu kovalent bağlar X-ışını ile birbirinden ayrılır ve bir elektrik şarjı meydana gelir. Daha sonra bu elektrik şarjı her bir piksel tarafından tutulup depolanır. Matristeki ayrı ayrı piksellerden oluşan şarj düzeni latent imajdır. Latent imajın okunması, her bir sıradaki piksel şarjlarının bir sonrakine transferiyle gerçekleştirilir. Böylece analog sinyaller oluşur. 20 Daha sonra şarj veri yükselticiye nakledilerek, analog-dijital dönüştürücüye voltaj olarak iletilir. Her bir pikselden voltajlar örneklenerek, gri seviyeyi temsil eden sayısal bir değer atanır. 32 Yani veriler analog-dijital dönüştürücü vasıtasıyla dijitalize edilir ve bilgisayar monitöründe görüntü olarak karşımıza çıkar. 33 5
CCD sensörlerinin; silikon çipin ekspoz edilebilmesi için sintilatör içeren ve X-ışınıyla direkt ekspoz edilebilen iki ana tipi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi X-ışınının, sintilatörden CCD çipe aktarılması için fiber optik ya da bir dizi lens serisi içeren optik bağlantılar kullanmaktadır. Ancak elde edilen görüntüde distorsiyon oluşumuna neden olur. 8,9,34,35 Direkt ekspoz edilebilenler ise sertleştirilmiş CCD çiplerdir ve X-ışınına karşı daha hassastırlar. Bu durum, görüntü oluşumu sırasında optik distorsiyonu azaltırken gürültü ve görüntünün puslu oluşmasına neden olur. 36,37 CMOS ( COMPLEMENTARY METAL OXİDE SEMİCONDUCTORS ) CMOS sensörleri radyografik amaçla piyasaya yakın zamanda sürülmüş olsa da yaklaşık 30 yıldır bu teknoloji bilinmektedir. 1988 yılında İskoçya da icat edilmiştir ve o dönemde dahi aktif kullanılan bir teknolojidir. 27 İlk başlarda bu sensörün üretimi CCD sensöre göre daha maliyetli olmaktaydı, ancak 1990 ların başında NASA laboratuarı ikinci jenerasyon CMOS bazlı sensörleri tanıtmıştır (CMOS/APS). 30 Bundan hemen sonra Schick Technologies (Long Island City, NY) şirketi CCD sensör yerine CMOS solid özellikli sensörü piyasaya sürmüştür. 5 CMOS sensörleri prensip olarak CCD teknolojisinden farklı bir teknoloji kullanmamasına karşın mikromimari olarak ve piksel şarjlarının okunması bakımından farklılık göstermektedir. 4 Her bir piksel, komşu piksellerden bağımsız bir şekilde transistöre bağlıdır. Absorbe edilen X ışınıyla doğru orantılı olarak piksel içerisinde bir elektrik şarjı meydana gelmekte ve dönüştürücüye küçük bir voltaj olarak iletilmektedir. Her bir transistörde oluşan voltaj ayrı ayrı saklanıp, okunarak dijital bir gri değeri olarak gösterilmektedir. 32 CCD sensöre göre avantajı, analog-dijital dönüştürücü aracı parçasının sensöre direkt entegre olmasıdır. 12 CMOS sensörler, daha küçük bir sistemdir ve daha az enerji tüketimine ihtiyaç duymaktadır. 25 CCD sensörlerdeki sintilatörlerden çipe gönderilen X-ışını komşu piksellerde şarj kaçaklarına neden olmaktadır. Bu da görüntü bozulmalarına sebebiyet vermektedir. CMOS sensörlerde, X-ışını dönüştürücüye küçük bir voltaj olarak iletildiğinden dolayı bu şarj kaçaklarından doğan görüntü bozulmaları CMOS sensörlerde olmamaktadır. 38.12 Bu yeni nesil sensörlerin üretim maliyeti CCD sensörlere göre daha düşüktür ve görüntü rezolüsyonu daha iyidir. Ancak, görüntülenen aktif alan daha küçüktür. 5,30 Bununla birlikte, bu sensörlerin intraoral görüntüleme alanı fosfor plaklardan da daha küçüktür. 29,39 En geniş görüntülemeyi yapabilen sensör, Gendex firmasının ürettiği GXS-700 dür (Gendex Dent Sytems, IL, USA) ve sensörün boyutları 28 x 36 mm dir. 40 Bu dijital görüntüleme sistemi intraoral olarak kullanımda olsa da henüz sefalometrik ya da panoramik kullanım için uygun bir sistem değildir. 12 DÜZ PANEL DEDEKTÖRLER Düz panel dedektörler daha çok tıbbi görüntüleme amacıyla kullanılmalarına rağmen, bazı ekstraoral radyografi cihazlarında da kullanılmaktadır. Dedektörler göreceli olarak daha geniş matriks alanlarına ve 100 mikrondan daha küçük piksel boyutlarına sahip olmaları nedeniyle baş bölgesi de dahil olmak üzere daha geniş vücut alanlarını görüntüleyebilmektedirler. Düz panel dedektörler için X ışınına duyarlı madde seçiminde indirekt ve direkt sistemlerin kullanıldığı iki yaklaşım vardır. Görünen ışığa duyarlı olan indirekt dedektörlerde gadolinyum oksisülfit ya da sezyum iodit gibi bir intensifying screen ile X ışını enerjisi görülebilen ışığa çevrilir. Bu cihazların performansını intensifying screen tabakasının kalınlığı büyük ölçüde etkiler. Kalın screen tabakaları daha etkindirler, fakat ışık fotonlarının daha fazla difüzyonuna neden olarak görüntü keskinliğinde azalmaya neden olurlar. Direkt dedektörler, silikonla benzer özelliklere sahip olan, atom numarası yüksek, X ışınlarının daha etkili absorpsiyonunu sağlayabilecek selenyum, gadolinyum ya da sezyum gibi fotoiletken bir madde içerirler. Uygulanan elektriksel alanın etkisiyle, X ışını ekspozürü sırasında serbest kalan elektronlar, alttaki ince film transistör (TFT) dedektör bölümüne direkt bir hat boyunca iletilir. Selenyumun kullanıldığı (atom no:34) direkt dedektörler daha yüksek çözünürlük sağlarlar, fakat gadolinyum (atom no: 64) ya da sezyum (atom no:55) gibi maddelerin kullanıldığı intensifying screenlere kıyasla daha az etkindirler. X ışını ekspozürü ile doğru orantılı olarak oluşturulan elektrik enerjisi her pikselde kapasitör ile depo edilir. Enerjinin salınmasını takiben piksellerdeki transistörlere atanmış olan belirli satır ve sütun voltajları okunur. 23 Direkt dedektörler, selenyum gibi fotoiletken bir madde içerir ve bu maddeler silikonla benzer özelliktedirler. Atom numaraları yüksektir ve bu sayede X ışınlarının daha etkili absorpsiyonu sağlanır. Uygulanan elektriksel alanın etkisiyle, X ışını ekspozürü sırasında serbest kalan elektronlar, alttaki ince film transistör (TFT) dedektör bölümüne direk bir hat boyunca iletilir. 6
Selenyumun kullanıldığı (atom no:34) direkt dedektörler daha yüksek çözünürlük sağlarlar, fakat gadolinyum (atom no: 64) ya da sezyum (atom no:55) gibi maddelerin kullanıldığı intensifying screenlere kıyasla daha az etkindirler. Oluşturulan elektrik enerjisi X ışını ekspozür ile doğru orantılıdır ve kapasitörde her pikselde depo edilir. Enerji salınır, uygun satır ve sütun voltajlarının piksel transistörüne uygulanmasıyla okunurlar. 23 İNDİREKT DİJİTAL GÖRÜNTÜLEME Fosfor plak, CCD ya da CMOS gibi dijital görüntüleme sistemlerinden önce dental hastalıkların teşhisinde kullanılan geleneksel teknikle alınan radyograflar, özel kameralar ile dijitalize edilerek görüntüyü bilgisayar ekranında izlemek mümkündür. 8,41 Bu teknikle, görüntü üzerinde değişiklik yapma ya da görüntüye kolay erişim sağlama ve dijital görüntüyü bilgisayar ortamında depolama gibi avantajlar elde edilebilir. 12 İndirekt dijital görüntülemenin rezolüsyonu direkt dijital görüntülemeye göre çok daha düşüktür, çünkü bu sistemde orijinal görüntünün kopyası elde edilmekte ve bu kopya dijital ortama aktarılmaktadır. 42 Dijitalize edilmiş bir radyografinin rezolüsyonu genellikle 150 ila 900 dpi değerinde olmaktadır. 41 YARI DİREKT DİJİTAL GÖRÜNTÜLEME Fosfor plak görüntülemeleri; basit anlamda, analog görüntünün bir tarayıcı ile dijitalize edilerek bilgisayar ortamında görüntülenmesi şeklindedir. Bu nedenle bu yöntem semi-direkt dijital görüntüleme yöntemi olarak da adlandırılır. Fosfor plak sisteminde, ışıkla uyarılabilen fosfor lüminesens plakalar kullanılmaktadır. 5 Bu plakaya photostimulable phosphor da denir. 20,22 1975 yılında depo fosfordan enerji salınması için tarama optik sistemlerinin kullanılması ve elde edilen bilgilerin dijitalize edilmesi için genel bir metod tanımlanmıştır. 12 Daha sonra FUJI firması (Tokyo, Japonya) 1981 yılında ilk fosfor plak görüntüleme sistemini geliştirmiştir. 43 1983 yılında ise bu yöntemi tanımlayan ilk bilimsel çalışma yayınlanmıştır. 44 1994 yılında intraoral görüntüleme yapabilmek amacıyla Soredex firması Digora fosfor plak sistemini (Digora, Soredex Finndent, Orion Corporation, Helsinki, Finlandiya) piyasaya sürmüştür. 43 Fosfor plaklar europium katkılı baryum florohalid içerir. Defalarca kullanılabilen plak, X-ışını tarafından uyarılınca oluşan foton enerjisini absorbe eder ve saklar. Uyarılmış florohalid kompleksi kırmızı ve yeşil lazer ışıklarıyla tarandığında, absorbe edilen X-ışını dozuyla orantılı şekilde floresan ışık oluşur ve bu ışık yükseltilmiş elektrik sinyaline çevrilir. Bu analog sinyal dijitale çevrilir ve bilgisayara aktarılıp monitörde incelenir. 9,45-47 Işınlama işleminin öncesinde fosfor plaklardan önceki görüntüleme işleminden kalan hayalet görüntüler uzaklaştırılmalıdır. Bu işlem plağın görünür ışığa tutulmasıyla gerçekleştirilebilir. Negatoskop ışığında 1-2 dakika bekletme ile bu işlem yapılabilir. 48 Işınlama işlemi ve tarama süresi arasında geçen zaman mümkün olduğunca kısa tutulmalıdır. Yeterli düzeyde ekspoz edilmiş görüntülerin 12-24 saat kadar ışık sızdırmaz ortamlarda saklanarak görüntü kalitesini koruyabildiği bildirilmesine rağmen, en iyi görüntüyü elde etmek için mümkünse ilk 10 dakikada taramasının yapılması önerilmektedir. 32,49 Fosfor plaklarının kablosuz oluşu, geleneksel intraoral filmlerle aynı boyda ve esneklikte olması klinik uygulamalarda hastanın toleransını önemli ölçüde artırmakta ve geniş görüntüleme alanına imkan sağlamaktadır. Bununla birlikte daha az radyasyon ile daha geniş dinamik aralığa sahip oluşu ve milimetredeki çizgi çifti sayısının daha fazla olması nedeniyle plakların rezolüsyonunun çok daha yüksek oluşu başlıca avantajlarıdır. 20,39,50 Solid state sensörlerle karşılaştırıldıklarında ek tarama süresine ihtiyaç duymaları ve reseptörlerin hasar görme ihtimalleri de dezavantajları olarak karşımıza çıkar. 26 Fosfor plağın ışınlanması, tarayıcıya yerleştirilmesi ve görüntünün monitörde oluşması için gerekli süre 15-30 sn arasında değişir. Bu sistemlerde, direkt dijital görüntüleme sistemlerine göre zaman kaybı mevcuttur. 51,52 Bu dezavantaj Soredex firmasının geliştirmiş olduğu Digora Optime ile görüntü oluşum süresini ortalama 5 sn ye düşürmesiyle nispeten giderilmiştir. 40 Solid state sensörlerle benzer şekilde otoklav sterilizasyonu yapılamadığı için enfeksiyon kontrolü açısından klinik kullanım sırasında fosfor plaklar plastik koruyucular ile kullanılmalıdır. 45,46 Bu koruma aynı zamanda ağız sıvılarının plakla temasını da önler. 2 Plak sistemlerinin dezavantajlarından biri olan kullanımla birlikte plak üzerindeki oluşan çiziklerin neden olduğu görüntü artefaktlarının plakların tarayıcıya nazikçe yerleştirilmesi ile artefakt oluşumunun azaltılabileceği bildirilmişir. 2 Bedart ve diğerlerinin yaptıkları bir çalışmada plak üzerindeki çizik oluşumunun plağın tarayıcıya yerleştirilmesi sırasında oluştuğunu vurgulamışlardır. 31 Bununla birlikte çizik oluşumunun her kullanımda arttığı, bu durumun fosfor plakların dayanıklılığını azalttığı ve görüntü kalitesini olumsuz etkile- 7
diği üzerinde durmuşlardır. Bu nedenle her fosfor plağın 50 kullanımdan sonra değiştirilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Ergün ve diğerleri ise fosfor plakların 200 den daha fazla kullanılabileceğini savunmuşlardır. 53 Son yıllarda, depolanan latent imajı bilgisayar ekranına direkt olarak ileten ve kablosuz bluetooth teknolojisini kullanan intraoral sensörler geliştirilmiştir. Bu teknolojiler ile, sensörlerin üretim maliyeti azalmış, görüntü iletilmesi için gerekli olan kompleks kablo sistemleri ortadan kaldırılmış ve kullanım kolaylığı sağlanmıştır. Bu sayede çoklu kliniklerin olduğu yerlerde sistemi taşımadan sadece sensörle görüntüler elde etmek ve tüm kliniklerde bu bilgileri kolayca paylaşabilmek mümkün olmuştur. 2 FOSFOR PLAK TARAMALARI SABİT PLAK TARAMALARI Fosfor plakalarında oluşan latent imajı okumak için, bazı teknolojiler geliştirilmiştir. Soredex firmasının Digora sisteminde ve Air Techniques firmasının Scan X sisteminde hızlı bir şekilde dönen, kırmızı lazer ışını yansıtan çok yüzeyli aynalar kullanılmıştır. Ayna döndükçe, lazer ışığı plaka yüzeyine etki eder. Plaka ilerler ve komşu fosfor sırası taranır. Plakayı tarayan lazerin yönü, hızlı tarama yönü terimiyle adlandırılır; plaka ilerlemesinin yönü ise yavaş tarama yönü terimiyle adlandırılır. İki firma da, görüntü silme işlemini tarayıcıyla uygulamıştır. Bu iş akışını hızlandırmış ve manuel silme işlemindeki muhtemel plak hasarını en aza indirgemiştir. DÖNEN PLAK TARAMALARI Plak okunmasında, Gendex firmasının Denoptiks sisteminde ve Kodak firmasının CR 7400 sisteminde alternatif bir yaklaşım da plakaya tutunmuş ve hızlı bir şekilde dönen silindirdir. Silindirin sabit bir lazer tarayıcı boyunca rotasyonu, hızlı bir tarama sağlar. 23 SONUÇ Diş hekimliğinde geleneksel radyografi uygulamaları önemini korumakla birlikte, dijital radyografinin sağladığı avantajlar diş hekimlerinin dijital radyografiye olan ilgisini artırmaktadır. Bluetooth gibi kablosuz teknolojiler sayesinde, kompleks kablo sistemlerinden kurtularak görüntü elde edilmesi ve elektronik verilerin kolaylıkla paylaşılabildiği dijital görüntüleme yöntemleri önemini artırmaktadır. Nano-teknolojinin ve bilgisayar teknolojisinin gelişmesiyle birlikte, dijital görüntülemede kullanılan sensörlerin de geliştirilerek görüntü elde etme hızının artabileceği, çok daha az radyasyonla optimum görüntü kalitesi elde etmenin mümkün olabileceği, klinisyene uygulama kolaylığı sağlayan ve hastanın uygulama sırasındaki toleransını arttırabileceği düşünülen dijital radyolojiyi geleceğin görüntüleme modeli olarak tanımlamak uygun bir yaklaşım olacaktır. Gelişen teknolojik alt yapı ile birlikte, dijital görüntüleme sistemlerinin üretim maliyetlerinin azaltılabileceği, üretim maliyetlerinin düşmesiyle birlikte gelişmiş dijital görüntüleme sistemlerinin klinik kullanımlarının daha da yaygınlaşacağını ön görmek mümkündür. KAYNAKLAR 1. Shah N, Bansal N, Logani A. Recent Advances İn İmaging Technologies In Dentistry. World J Radiol 2014;6(10):794-807. 2. Diwakar NR, Kamakshi SS. Recent advancements in dental digital radiography. Journal of Medicine, Radiology, Pathology & Surgery 2015;1(4):11 6. 3. Tuncel E. Klinik Radyoloji. Genişletilmiş 2. Baskı. Bursa: Güneş Nobel Basımevi;2012. 4. Van der Stelt PF. Filmless imaging: the uses of digital radiography in dental practice. J Am Dent Assoc 2005;136(10):1379-87. 5. Parks ET, Williamson GF. Digital radiography: An overview. J Contemp Dent Prac 2002;3(4):23-39. 6. Petrikowski CG. Introducing digital radiography in the dental office: An overview. J Can Dent Assoc 2005;71(9):651-f. 7. Brennan J. An introduction to digital radiography in dentistry. J Orthod 2002; 29(1):66-9. 8. Mouyen F, Benz C, Sonnabend E, Lodter JP. Presentation and physical evaluation of RadioVisioGraphy. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1989;68(2): 238-42. 9. Benz C, Moyan F. Evaluation of a new Radio- VisioGraphy image system image quality. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1991;72(5):627-31. 10. Brettle DS, Workman A, Elwood RP. The imaging performance of a storage phosphor system for dental radiography. Br J Radiol 1996;69(819):256-61. 11. Burcu K E, Haluk Ö. Digital Radiography and Advanced Imaging Techniques in Dentistry. Archives Medical Review Journal 2013;22(2): 230-38. 12. Wakoh M, Kuronagi K. Digital imaging modalities for dental practice. Bull Tokyo Dent Coll 2001;42(1):1-14. 13. Eisenberg RL. Radiology: An Illustrated History. St Louis: Mosby-Year Book Inc; 1996. 14. Johnson ON, Thomson EM. Essentials of Dental Radiography For Dental Assistants and Hygienists. 8th Ed. New Jersey: Pearson Education Inc; 2007. 15. Harorlı A, Akgül HM, Dağıstan S. Dişhekimliği Radyolojisi. 1.baskı. Erzurum: Eser Ofset Matbaacılık. 2006. 16. White SC, Pharoah MJ. Oral Radiology Principles and Interpretation. 5th Ed. St Louis: Mosby Inc; 2004. 8
17. Kantor M. Dental digital radiography. J Am Dent Assoc 2005;136(10):1358 62. 18. Soğur E, Akdeniz BG. Diş hekimleri ve diş hekimliği öğrencilerinin dijital radyografi hakkındaki bilgi, tutum ve davranışlarının değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi 2005;32:207-13. 19. Levin MD. Digital technology in endodontic practice. In: Cohen S, Hargreaves KM eds. Pathways of the Pulp. 9th ed. St Louis: Mosby; 2005. p. 1011-48. 20. White SC, MJ Pharoah. Oral Radiology. 4 th ed. St Louis: Mosby; 2000. p. 385-93. 21. Aydın Ü, Alasya D. Diş hekimliğinde direkt dijital radyografi. Atatürk Üniv Diş Hek Fak Derg 1992;8(2):78-84. 22. Haring JI, Jansen L.Dental Radography Principles and Techniques; 2nd ed. Philadelphia: WB. Saunders; 2000. p. 223-6. 23. Ludlow JB, Mol A. Digital Imaging. In White SC, Pharoah MJ, eds. Oral Radiology. Principles and Interpretation, 6th ed. St. Louis: Mosby; 2009. p. 78-99. 24. Syriopoulos K, Sanderink GC, Velders X, vander Stelt PF. Radiographic detection of approximal caries: a comparison of dental films and digital imaging systems. Dentomaxillofacial Radiol 2000;29(5):312-8. 25. Dhir P, David CM, Keerthi G, Sharma V, Girdhar.V. Digital imaging in dentistry: An overview. Int J Med Dent Sci 2014;3:524-32. 26. Parks ET. Digital radiographic imaging: is the dental practice ready? J Am Dent Assoc 2008;139(4):477-81. 27. Paurazas SB, Geist JR, Pink FE, Hoen MM, Steiman HR. Comparison of diagnostic accuracy of digital imaging using CCD and CMOS- APS sensors with Espeed film in the detection of periapical bony lesions. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2000; 89(3):356-62. 28. Williamson GF. Digital Radiography in Dentistry: Moving From Film-Based to Digital Imaging (internet). 2014 [updated 2014 Feb 14]. Available at: http://www.dentalcare.com/ media/en-us/education/ce350/ce350.pdfaccessed October 05 2015. 29. Sanderink GC, Miles DA. Intraoral detectors. CCD, CMOS, TFT, and other devices. Dent Clin North Am 2000;44(2):249-55. 30. Emmot L. Making sens of sensors a guide to choosing digital radiography sensors. Dent Prod Rep 2002(Mar);36-8. 31. Bedard A, Davis TD, Angelopoulos C. Storage Phosphor Plates: How Durable are they as a Digital Dental Radiographic System? J Contemp Dent Pract 2004;2(5):57-69. 32. Akkaya N. Dijital görüntüleme teknikleri Türkiye Klinikleri J Dental Sci-Special Topics 2010;1(2):14-25. 33. Yeler DY, Taşveren SK, Kaynar O. Digital imaging methods in dentistry. J Dent Fac Atatürk Uni 2006;Suppl1:1-6. 34. Nelvig P, Wing K, Welander U. Sense-A-Ray: A new system for direct digital intraoral radiography. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1992;74(6):818-23. 35. Scarfe WC, Farman AG, Kelly MS. Flash Dent: An alternative charged coupled device/scintillator-based direct digital intraoral radiographic system. Dento-maxillofac Radiol 1994;23(1):11-7. 36. Horner K, Shearer AC, Walker A, Wilson NHF. Radiovisiography: An initial evaluation. Br Dent J 1990;168(6):244-8. 37. Shearer AC, Horner K,Wilson NHF. RadioVisioGraphy for imaging root canals: An in-vitro comparison with conventional radiography. Quintissence Int 1990;21(10)789-94. 38. Gröndahl HG, Gröndahl K, Okano T, Webber RL. Statistical contrast enhancement of subtraction images for radiographic caries diagnosis. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1982;53(2):219-23. 39. Wenzel A, Møystad A. Work flow with digital intraoral radiography: A systematic review. Acta Odontol Scand 2010; 68(2): 106-14. 40. Sogur E, Baksi G. Intraoral digital imaging systems. J Dent Fac Atatürk Uni 2011;21(3):249-54. 41. Farman AG. Computed maxillofacial imaging: Perspectives and prosoectives. In: Lemke HU., Inamura K., Jaffe CC., Vannier MW. eds.computed Assisted Radiology. Berlin: Springer; 1995. p. 949-57. 42. Er K, Yücel BF, Akpınar KE. Direkt dijital radyografinin kimlik tespitinde kullanımı. Adli Tıp Dergisi 2002;16(1):63-9. 43. Borg E, Attaelmanan A, Gröndahl HG. Subjective image quality of solid-state and photostimulable phosphor systems for digital intra-oral radiography. Dentomaxillofac Radiol 2000;29(2):70-5. 44. Sonoda M., Takano M., Miyahara J., Kato H. Computed radiography utilizing scanning laser stimulated luminiscence. Radiology 1983; 148(3):833-8. 45. Langlais RP. Exercises in Oral Radiology and Interpretation. 4th ed. St Louis: Saunders; 2004. p. 67-71. 46. Whaites E. Alternative and specialized imaging modalities. Essentials of Dental Radiography and Radiology. 3rd ed. Edinburgh: Churchill; 2002. p.191-208. 47. Akdeniz G. Modern Imaging Modalities (II). Ankara Üniv Diş Hek Fak Derg 2000; 27(2): 271-6. 48. Hildebolt CF, Couture RA, Whiting BR. Dental photostimulable phosphor radiography. Dent Clin North Am 2000;44(2):273-97. 49. Akdeniz BG, Gröndahl HG, Kose T. Effect of delayed scanning of storage phosphor plates. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2005;99(5):603-7. 50. White SC, Pharoah MJ. Oral Radiology Principles and Interpretation. 6th ed. St. Louis: Mosby; 2009. p. 82-9. 51. Miles DA. Imaging using solid-state detectors. Dent Clin North Am 1993;37(4):531-40. 52. Lim KF, Loh EE-M,Hong HY. Quantitative assessment of a new intra-oral digital imaging system. J Dent Res 1995; 74 (Abstract): 463. 53. Ergün S, Güneri P, Ilgüy D, Ilgüy M, Boyacioglu H. How many times can we use a phosphor plate? A preliminary study. Dentomaxillofac Radiol 2009;38(1):42-7. 9