Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu nun Desteklediği Projelerde Karşılaşılan Sorunlar İ. Bülent GÜRBÜZ 1 Yrd. Doç. Dr.; Uludağ Üni. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bursa, Türkiye E-posta: bulent@uludag.edu.tr ÖZET IPARD programının ülkemiz tarım sektörünün ve kırsal yaşam alanlarının bütün sorunlarına çözüm olması mümkün değildir. Böyle bir beklenti içinde olmak da son derece yanıltıcı değerlendirmelerin yapılmasına yol açabilir. Bütün diğer AB üyelik öncesi destek fonları gibi IPARD programının amacı da aday ülkelerde belirlenen faaliyet alanında bütün sorunların çözümünü üstlenmek değil, üyelik süreciyle birlikte karşılaşılacak olan idari yapılanma ve uygulama niteliklerine yatkınlık oluşturulması ve bu kapsamda aday ülkede AB işleyiş mekanizmalarına uyum sağlamaktır. Öte yandan ülkemizin kırsal alanı için önemli bir mali kaynak niteliğinde olan IPARD fonu ödemelerinin en verimli şekilde kullanılması bir yandan üyeliğe hazırlık açısından katkı sağlarken diğer taraftan kırsal kalkınmanın sağlanmasında olumlu katkıda bulunmaktır. Ülkemizde 2007 yılında kanunla kurulan Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK), bugün 42 ilde faaliyet göstermektedir. Ocak 2014 te 12. çağrı dönemine çıkacak olan kurum, IPARD II ile 2014-2020 yılları için hazırlıklarını sürdürmektedir. Kuruluşundan itibaren, diğer kamu kuruluşları ve ilgili sivil toplum kuruluşlarının koordinasyonuyla kırsal kalkınma stratejisi hazırlanmış, kırsal ve tarımsal yapıda şeffaflık ve bilginin geliştirilmesi (sayımlar, işletme kayıtları, arazi kadastrosu, ücret istatistikleri, sektör analizleri vs) sağlanmıştır. Geçmişte bütünüyle devlet eliyle gerçekleştirilmeye çalışılan kırsal yatırımlarda halkın katılım göstermemesi ve bundan dolayı yatırımların çoğu kez sonuçsuz kalması, IPARD yoluyla AB-Kamu-Yararlanıcı üçlü katkısıyla önlenmiştir. Bu olumlu noktalara rağmen projelerin uygulanışı sırasında karşılaşılan sorunlar ve TKDK çalışanlarının önerileri bu çalışmada incelenecektir. Anahtar Sözcükler : IPARD, Kırsal Kalkınma, Başvuru Çağrı Rehberi The Issues That are Encountered in Projects, Financed by Agriculture and Rural Development Support Institution ABSTRACT It is not possible for IPARD program to solve all issues of our agriculture sector of our country and rural living areas. Also, being in such an expectation can lead to highly misleading assessments are carried out. Like all other EU pre-accession assistance funds, the purpose of the IPARD program activities is not to undertake the solution of all problems in the identified area in the candidate countries; the aim is to create familiarity to the administrative structure and application characteristics t hat are encountered in accession process and adapt EU operation mechanism in t he candidate country within this scope. On the other hand, efficiently usage of IPARD fund payments that are important financial resource for the rural areas of our country, contributes in the terms of preparing for membership while contributes to provide rural development positively. Agriculture and Rural Development Support Institution (TKDK), which was established in 2007 in accordance with law, carries on a business in 42 different cities today. The institution, which will be in 12th call period in January 2014; continues its preparations for 2014-2020years, with IPARD II. Since its establishment, rural development strategy has been prepared with coordination of the other government agencies and relevant civil society organizations, has been provided transparency and knowledge (censuses, business records, land cadastre, charge statistics, industry analysis, etc..) on t he agricultural structure. Rural investments, which were t ried t o be carry out entirely by government in t he past; remain often inconclusive due to non participation of community, was avoided via IPARD, triple contribution of EU-Public- Beneficiary. Although of these positive points, the issues that arise during the application of projects and the recommendations of the TKDK employees will be analyzed in this study. Keywords : IPARD, Rural Development, The Call For Application Directory 1. GİRİŞ Avrupa Birliği Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) nın beşinci bileşeni-kırsal kalkınma bileşeni- (IPARD) kapsamında, ülkemize sunulan hibe fonlarını faydalanıcılara sağlamak üzere, başvuru çağrı ilanına çıkarak proje başvurularını almak, projeleri değerlendirmek ve seçmek, faydalanıcılar ile sözleşme imzalamak, projelerin uygulama dönemlerini izlemek ve değerlendirmek, ödeme ve raporlama işlemlerini yürütmek ile sorumlu olan Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK), görevlerini Çerçeve Anlaşma, Sektörel Anlaşma, 5648 sayılı Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun hükümleri çerçevesinde yerine getirmektedir. 11 T emmuz 2008 tarihinde imzalanan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Avrupa Toplulukları Komisyonu Arasında Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) ile Temin Edilen Yardımın Uygulanması Çerçevesinde Türkiye Cumhuriyeti ne Sağlanan Avrupa T opluluğu Mali Yardımla rıyla İlgili İşbirliği Kuralları Hakkında Çerçeve Anlaşma. 1085/2006 sayılı Konsey Tüzüğünün uygulanmasına ilişkin 12 Haziran 2007 tarihli ve 718/2007 sayılı Komisyon Tüzüğü 358
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Kurumsal amacı ulusal kalkınmaya katkı sağlamak olan TKDK, Kırsal Kalkınma Bileşeni kapsamındaki hibe fonlarını ülkemizde kullandırmak üzere, Avrupa Birliği (AB) nden aldığı yetki devrinin devamlılığını şu an itibariyle 42 ilde sürdürmektedir. Günden güne tanınırlığını arttıran kurum, ülkemiz ve AB nin mali çıkarlarını gözetirken şeffaflığı her daim ön planda tutmaktadır. Güvenilirliğinin yanı sıra, genç ve dinamik olan kadrosu, 25 Şubat 2008 tarihinde onaylanan Avrupa Birliği Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma (IPARD) programının uygulanmasında belirleyici ve yönlendirici olmaya devam etmektedir. Faydalanıcılara uygun harcamalar karşılığında sağlanacak olan mali desteğin kaynağı, AB ve Türkiye Cumhuriyeti Eş-Finansmanından oluşturulan IPARD Program Fonudur. Bu destek Kamu Katkısı olarak adlandırılmaktadır. Bu kamu katkısı, program çerçevesinde gerçekleşmiş yatırımlar için geri ödemesiz olarak kullandırılmaktadır (Anonim, 2014a). IPARD programı desteğinin 2007-2013 yıllarını kapsayan toplam hibe miktarı 863.438.484 Avro olup, bütçeler n+3 kuralına göre 3 yıl daha kullanılabilmektedir. Kullanılamayan bütçeler ise AB bütçesine geri dönmektedir (Yaslıoğlu ve ark., 2014). Ülkemizde IPARD programı kapsamında desteklenen projeler sayesinde, işletme şartları iyileştirilerek AB standartlarına yükseltme hedefi gerçekleştirilmektedir. Bu anlamda desteklenen işletmeler sayesinde bölgesel kırsal gelişim dengesizlikler ortadan kalkarak, daha az gelişmiş alanlardaki göç olayının engellenmesine de katkı sağlanmış olacaktır. 2. TKDK ve DESTEKLEDİĞ İ PROJELER TKDK 18/5/2007 tarih ve 5648 Sayılı Kanunla kurulan kamu tüzel kişiliğini haiz, idarî ve malî özerkliğ e sahip, özel bütçeli, bu Kanunda hüküm bulunmayan hallerde özel hukuk hükümlerine tâbi olan Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın ilgili kuruluşudur. Kurum ana hizmet birimleri; Proje Hizmetleri Genel Koordinatörlüğü, Finansman Genel Koordinatörlüğü, danışma ve denetim birimleri; Hukuk Müşavirliği, İç Denetim Koordinatörlüğü, yardımcı hizmet birimi ise Destek Hizmetleri Genel Koordinatörlüğü şeklindedir. Kurum merkez ve taşra teşkilatından oluşmaktadır. Taşra teşkilatında toplam 42 ilde İl Koordinatörlükleri bulunmaktadır. İl Koordinatörlüklerinin; tanıtım, proje başvuru, tahakkuk, sözleşmenin bitimine kadar olan süreçteki tüm idari ve yerinde kontroller, destek hizmetleri gibi konularda il bazında sorumlulukları bulunmaktadır. Kurum, destek faaliyetlerini Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) koordinasyonunda çeşitli kamu kuruluşları, özel sektör ve sivil toplum temsilcilerinin katılımı ile hazırlanarak AB komisyonu tarafından onaylanan IPARD programı ve buna uygun olarak hazırlanan prosedürler çerçevesinde yürütmektedir. IPARD Programı kapsamında sağlanan destekler 3 ana başlık ve toplam 10 alt başlıkta toplanmaktadır. Bunlar; 1.Tarımsal işletmelerin topluluk standartlarına yükseltilmesi ve yeniden yapılandırılmasına dair yatırımlar 1.1.Süt üreten tarımsal işletmeler (101-1 Tedbiri) 1.2.Et üreten tarımsal işletmeler (101-2 Tedbiri) 2.Tarım ve balıkçılık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanmasının geliştirilmesi ve topluluk standartlarına yükseltilmesine dair yatırımlar 2.1.Süt ve süt ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması (103-1 Tedbiri) 2.2.Et ve Et ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması (103-2 Tedbiri) 2.3.Meyve ve Sebzelerin işlenmesi ve pazarlanması (103-3 Tedbiri) 2.4.Su ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması (103-4 Tedbiri) 3.Kırsal ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesi 3.1.Çiftlik faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesi (302-1 Tedbiri) 3.2.Yerel ürünler ve mikro işletmelerin geliştirilmesi (302-2 Tedbiri) 3.3.Kırsal turizm (302-3 Tedbiri) 3.4.Kültür balıkçılığının geliştirilmesi (302-4 Tedbiri), şeklindedir. Tedbirlerin genel amaçları; işletmeleri iyileştirerek sürdürülebilirliğini sağlamak, iyi tarım uygulamaları geliştirerek Topluluk standartlarına erişmek, halk sağlığı, hayvan sağlığı hayvan refahı, çevre koruma, hijyen standartları gibi standartlara uyum sağlamak, yetersiz teknoloji, kayıt dışı kesim ve düşük verimliliği ortadan kaldırmak, üretici gruplarını yatırım yapmaya teşvikini sağlamak, hasat sonrası kayıpları önlemek, soğuk zincir uygulamalarını gerçekleştirebilmek, iç sularda yapılan kültür balıkçılığının verimliliğ ini arttırmak ve bölgesel dengesizlikleri gidermek olarak sıralanabilir. Tüm tedbirlerin başvuru koşulları aynı olmasa da benzer şartları içermesine rağmen, des teklenen sektörler özellikle süt ve et üzerinedir. Sektör bazında bakıldığında, IPARD programındaki tedbirler bazında Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu na başvurmuş olan projelerde en çok başvuru 302-1 alt tedbiri olan Çiftlik faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesi alanında olmuş, bunu, süt ve et üreten tarımsal işletmeler (101 tedbiri) takip etmiştir. Başvurunun en az yapıldığı alan ise 103-4 alt tedbiri olan Su ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması ile 302-4 alt tedbiri olan Kültür balıkçılığının geliştirilmesidir (Şekil-1). 359
1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 101-1 101-2 103-1 103-2 103-3 103-4 302-1 302-2 302-3 302-4 Şekil 2.1. TKDK ya gelen projelerin IPARD tedbirlerine göre dağılımı (9. İzleme Komitesi Toplantısı) 3. BAŞVURU ŞARTLARI, UYGULAMA DÖNEMİ VE YAŞANAN SIKINTILAR Şekil 3.1. Proje Başvuru İşlemleri Yol Haritası (www.tkdk.gov.tr) Başvuru Çağrı Rehberi, başvuru paketi hazırlanması aşamasında kullanılacak temel bilgilendirme dokümanıdır. Bu rehbere göre, proje başvuru aşamaları şekildeki gibi gerçekleştirilecektir Kurum tarafından desteklenecek projelere ilişkin şartlar, bütçe, uygulama dönemi, sunulacak belgeler gibi bilgiler her başvuru çağrı döneminde Başvuru Çağrı Rehberleri, Teklif Alma Kuralları Rehberi, İş Planı Hazırlama Rehberi gibi dokümanlarla yayınlanmaktadır. Kuruma proje başvurusunda bulunmak isteyen başvuru sahipleri hazırladıkları projeleri başvuru çağrı ilanında belirtilen tarihler arasında TKDK İl Koordinatörlüklerine teslim etmektedirler. Kurum personeli tarafından gerekli tüm kontroller yapıldıktan sonra başvuru sahibi ile sözleşme imzalanmaktadır. Bu sözleşme hükümlerine göre yatırımın tamamını faydalanıcı, kendi finansman kaynakları ile gerçekleştirir. IPA nın eş finansman ilkesi gereği, hibe şeklinde tahsis edilen bu fonun %75 i Avrupa Birliği bütçesinden, geri kalan %25 i de ulusal bütçeden karşılanmaktadır. Proje faydalanıcısı, yatırımını gerçekleştirdikten sonra Kurumdan 360
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun ödeme talebinde bulunmaktadır. TKDK, ödeme talebinin İl Koordinatörlüğüne teslim edilmesinden sonra faydalanıcıdan kontroller sonucunda ortaya çıkan tutarı faydalanıcının hesabına üç ay içerisinde aktarmakla yükümlüdür (Anonim, 2014b). Proje sahibi finansman anlamında sıkıntı yaşama ihtimaline karşılık, hibenin projenin tamamının bitiminden sonra ödenmesi yerine, yatırım öncesi ön ödeme yapılması, yatırımcının bu işe teşvikini ciddi anlamda arttıracaktır. Proje başvurularında, yeni tarımsal işletme kurulumunun yanı sıra mevcut tarımsal işletmelerin modernizasyonu, genişletilmesi de destek kapsamındadır. Ancak, başvuru şartı olarak mevcut tarımsal işletme ulusal minimum standartlara uygun olması istenmektedir (Anonim, 2014a). Ancak ülkemizde özellikle IPARD programının en önemli müdahale alanını oluşturan küçük ve orta ölçekli et ve süt üreten işletmelerin çoğunluğu köy yerleşimi içinde olup yapı kullanım izni bulunmamaktadır. Bu nedenle özellikle modernize edilmesi ve AB standartlarına ulaştırılması istenen ve halen ülkemizin süt ve et üretiminin büyük bir kısmını karşılayan bu işletmelerin başvuruda bulunması mümkün olmamaktadır. Söz konusu işletmenin değiştirilmesi yerine, yeni işletme başvurusu yapma fikri çok daha makul görünmektedir. Dolayısıyla, mevcut bir işletmeye destek verilmesi, yatırımcı için teşvik edici olamamaktadır. Teklif alma kurallarına göre, başvuru sahibinin proje kapsamında destek talebinde bulunduğu yapım işleri, makine ve ekipman alımı, hizmet alımı ve görünürlük kapsamındaki alımlar eğer 10.000 AVRO üzerinde ise 3 (üç) farklı potansiyel tedarikçiden / yükleniciden en az 3 (üç) geçerli teklif alması gerekmektedir. Kurum tarafından yapılacak incelemelerde mimari, statik, elektrik, mekanik proje çizimleri ile detaylı metraj cetvelleri, keşif özetleri, teknik şartnameler ve teklifler arasındaki uyum kontrol edilmektedir. Bu çerçevede herhangi bir uyumsuzluk belirlenmesi durumunda Kurum, başvuru sahibinden açıklama isteme, bu kalemleri uygun olmayan harcama olarak kabul etme veya tekliflerin ait olduğu harcama alanının/lotun tamamını uygun olmayan harcama olarak değerlendirme hakkına sahiptir. Yatırım kapsamında yapılacak satın alımlarda, ilgili alım için bu limitlerde geçerli teklif(ler) sağlanamaz ise başvuru reddedilmektedir (Anonim, 2014c). Bu zorunluluk başvuru sahibinin tedarikçi bulmakta sıkıntılar yaşamasına sebep olmaktadır. Yatırımcı, işletmesi için gereken alımları tek bir tedarikçiden/müteahhitten teklif alarak sağlayabilmelidir. Yatırımın yapım işleri içermesi durumunda alınan yapı ruhsatları, yatırım kapsamındaki binaya/binalara ilişkin olmalıdır (Anonim, 2014a). Ancak başvuru sahibinin yatırım yapacağı arazinin imar durumunu bilmeden başvuru yapması halinde bu belgeyi alamayacak ve projesi kabul edilmeyecektir. Yapı ruhsatları sürecinin uzun sürmesi, tarımsal yapıların ayrı bir imar mevzuatı çıkarılarak değerlendirmesi veya başvuru süreçlerinin basitleştirilmesi gibi çözüm önerileri sunulmalıdır. Desteklenen işletmelerin hayvan türleri alternatifleri (manda, bıldırcın, keklik, ördek, kaz gibi) arttırılmalıdır. Tavukçuluk işletmeleri broyler işletmeleri ve yumurta tavukçuluğu işletmeleri olarak ayrılabilmektedir. Bunlardan broyler işletmeleri IPARD ın destek kapsamında yer almaktadır. Broyler üretiminin yanında, yumurta tavukçuluğuna ve yumurta işleme tesislerine destek sağlanmalıdır. Türkiye yaklaşık 43 milyon ton yaş meyve ve sebze üretimi ile dünyanın önemli üreticilerinden birisi haline gelmiştir (Koç Subaşı, D., 2008). IPARD programının desteklediği seracılık projelerinde, süs bitkisi ya da tıbbi ve aromatik bitki üretimine yer verilmektedir. Yaş meyve ve sebze üretiminin bu yüksek potansiyeli göz önünde bulundurulduğunda, bu tedbir kapsamına meyve ve sebze üretiminin de dahil edilmesi gerektiği düşünülmektedir. Başvuru çağrı rehberine göre, proje sahibi, canlı hayvan satın alınması için destek talebinde bulunamaz (Anonim, 2014a). Yatırımcı, işletmesinde bulunduracağı hayvanını kendi finansmanından değil, kurumun vereceği hibe ile alabilmelidir. Böylelikle hayvanı olmayan çiftçi de bu hibeden yararlanacak ve işletmesini kurabilecektir. IPARD kapsamında desteklenen süt toplama merkezlerine sadece üretici örgütleri başvurabilirken, yeni değişikliğe göre süt toplama merkezlerine bundan böyle gerçek ve tüzel kişiler de başvurabileceklerdir (Anonim, 2014d). Ülke genelinde görülen örgütlenme kültürünün zayıf olduğu göz önünde bulundurulursa, bu değişiklik sorununun devamlılığına yol açacak ve süt sektöründe ortak hareket edebilme konusu tekrar ülke sorunu olarak karşımıza çıkacaktır. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Ülkemizde tarım sektörü, üretimin büyük oranda doğa koşullarına bağlı olması, tarım ürünlerinin arztalep esnekliğinin diğer sektör ürünlerine oranla daha düşük olması, toplumda sosyal dengelerin oluşturulması ve bu dengenin korunmasına yönelik katkıları ile öne çıkan bir sektör haline gelmiştir. Kırsal kesimin kentsel kesime göre gelir ve yaşam seviyeleri düşük olduğundan, kırsal kesimin desteklenmesi gerekmektedir. Ülkemizin içinde bulunduğu sosyo-ekonomik durum ve kırsal alanda yaşanan sorunlar ile kırsal alandan kentsel alana göçlerin getirdiği ekonomik, sosyal ve kültürel sorunların boyutu, bu konularda önlemlerin alınması gerektiğini göstermektedir. Bu anlamda kırsal kalkınma konusu, ülkemizin gündemdeki sorunlarının ilklerinden biri haline gelmiştir. Dolayısıyla da kırsal kalkınmaya yönelik çalışmalar hızlanmıştır. Kırsal kalkınma çalışmaları sadece ekonomik veya tarımsal büyümek değil, sosyal farklılıkları da minimuma indirgeyebilmektir. 361
IPARD programını ülkemiz tarımı ve kırsal yapısının sürdürülebilir bir şekilde geliştirilmesi adına önemli bir fırsat olarak görmek gerekmektedir. Dinamik bir program olduğu, yaşanan sıkıntılara ve görülen eksikliklere göre düzenlenmesi gerektiği, sadece IPARD programı değil bazı mevzuatların da değiştirilmes i, programın sürdürülebilir olması açısından önem arz etmektedir. Ayrıca, Gıda Tarım ve Hayvancılık, Odalar veya Birliklerin de proje hazırlama konusunda destek verme önerisi sunularak değerlendirilmelidir. Yapılan çalışmada, IPARD programının desteklediği sektör yelpazesinin genişletilmesinin, hem kalkınmanın gereği hem de üretimin artarak dışa bağımlılığın azaltılması açısından önemli olduğu vurgulanmaktadır. Bu destekleme programındaki en önemli amaç, işletmelerin AB standartlarında üretim yaparak birbirleri ile sürdürülebilir şekilde rekabet edebilmelerini sağlayabilmektir. IPARD fonlarının verimli bir şekilde kullanılması, AB ye üyelik hazırlığı çalışmalarını pozitif yönde etkileyeceği gibi, kırsal bölge kalkınmasına da katkı sağlanacaktır. Aynı zamanda bu bölgelerde istihdam yaratılarak göç kayıpları önlenmiş olacaktır. IPARD programının uygulanması ile AB ülkelerine göre düşük olan et ve süt sektörlerindeki verimlilik artacak, yerel üretim potansiyelleri harekete geçecek, özel sektörlerin kırsal alanlarda yatırım yapma eğilimleri artacak, pazar potansiyeli genişleyecektir. 5. KAYNAKLAR http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5 http://www.gidateknolojisi.com.tr/haber/2013/03/abden-turkiyedeki-sut-isleme-tesislerine-acik-cagri http://ipard.tarim.gov.tr/haber.aspx?id=34 20 Haziran 2013 tarihli IPARD Programı 9. İzleme Komitesi toplantısı http://www.tkdk.gov.tr/stratejikplan.aspx Anonim, 2006c. Tarım Ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Tasarısı.www.basbakanlik.gov.tr/docs/kkgm/kanuntasarilari/tarimvekirsal.doc Anonim, 2014a. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu 12. Başvuru Çağrı Dönemine Ait Başvuru Çağrı Rehberi (Versiyon 3.3) http://www.tkdk.gov.tr/basvurufiles/basvurupaketihazirlamadokumanlari/basvurucagrirehberi/version3. 3/101-1.pdf Anonim, 2014b. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Ödeme Talep Paketi Hazırlama Rehberi Aralık 2013 http://www.tkdk.gov.tr/basvurufiles/odemetalepislemleri/otp_hazirlamarehberiaralik2013.pdf Anonim, 2014c. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Teklif Alma Kuralları http://www.tkdk.gov.tr/basvurufiles/basvurupaketihazirlamadokumanlari/teklifalmakurallari/teklifalma Kurallari.pdf Anonim, 2014d. IPARD Programı Değişiklikleri http://www.tkdk.gov.tr/duyurular/dosyalar/103degisiklikafis.pdf Koç Subaşı, D., 2008. Yaş Meyve ve Sebze. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi http://www.tgdf.org.tr/turkce/tgdfraporlari/igmyasmeyvevesebze.pdf Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı, TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI (2014 2023) Yaslıoğlu, E., Türkmen, E., Şimşek, E., Kılıç, İ., Arıcı, İ., 2014. Ipard Desteklemelerinde Tarımsal Yapı Uygulamaları, Bursa. 362